CC BY
154
Kenjayev Sh.Y. Constitution as a Factor of Consolidation of Tajikistan Republic Sovereignty
УДК 4 тоц Ш.Ю. КЕНЧАЕВ
ББК 92Я2 67.99
КОНСТИТУТСИЯ - ОМИЛИ МУСТА^КАМКУНАНДАИ СО^ИБИХТИЁРИИ чумхурии точикистон
Шахрвандони Чумхурии Тодикистон хдмчун сокинони давлати сохибихтиёр санаи 6-уми ноябри соли 1994 санади такдирсози худ - Конститутсияи (Сар-конуни) Тодикистонро бо рохи раъйпурсии умумихалкй кабул намуданд. Инак, 20 сол аст, ки шахрвандони Тодикистон сарнавишти худро тибки мукаррароти ин худдати вокеан такдирсози кишвар муайян намуда, самтхои тараккиёти хамаи сохаи зиндагиашонро муайян намуда, пеш мебаранд.
Зарурат ва ахамияти кабулшавии Конститутсияи кишварро дар бунёди давлатдории миллй Президенти мамлакат Эмомалй Рахмон дар Идлосияи таърихии XVI Шурои Олии Чумхурии Тодикистон ва муродиатномаи худ ба мардуми шарифи Тодикистон 12 декабри соли 1992 таъкид намуда, иброз дошт, ки «асоси конунхои Тодикистонро нав карда, онро бо назардошти меъёрхои байналхалкй такмил дода, барои бунёди давлати демократии хукукбунёд замина гузоштан лозим аст» (5).
Агар хукуки дамъияти кадим ва асрхои миёна - хукуки акаллияти имтиёзноки ахолй бошад, пас дар даврахои минбаъда санади хукукие кабул мешаванд, ки дар ташаккулу инкишофи хукуки инсон сахми арзанда мегузоранд, аз кабили Хартияи Бузурги Озодй (с.1215), Билл оид ба хукукхо (с.1689), Эъломияи амрикоии Вирдиния (с.1776), Эъломияи истикдолияти ИМА (с.1776), Конститутсияи ИМА (с.1787). Дар асри XX кабули санадхои хукукии байналмилалй идома ёфтанд, санадхои зерини хукукй мисоли он шуда метавонанд: Эъломияи умумии хукуки башар (1948), паймонхо, муохидахо оид ба хукукхои идтимой, иктисодй ва сиёсй ва гайрахо. Конститутсияи соли 1994-и Тодикистон низ яке аз дастовардхои азими мардуми Тодикистон буда, тахкурсии бунёди давлати сохибихтиёр, демократй, хукукбунёд, дунявй ва ягонаро гузошт, ки имруз бахри ифодаи хукукии хусусияти давлатдории миллии тодикон дар арсаи байналхалкй накши хосаеро доро мебошад. Конститутсияи Чумхурии Тодикистон дурнамои пешрафти халки Тодикистон буда, вазифаи аввалиндарадаи он - пойдории сулх дар Тодикистон ва бунёди домеаи адолат-парвар дар дебочаи он таъйин шудааст.
Дар дашни 15-солагии Конститутсияи Чумхурии Тодикистон сарвари давлат, Президенти Чумхурии Тодикистон, мухтарам Эмомалй Рахмон таъкид карда буд, ки Конститутсияи нави Тодикистони сохибихтиёр ин санади хухухй, сиёсй ва таърихие, ки он хувваи олии хухухиро доро буда, дар он манфиату иродаи халху давлат тадассум ёфта, тахкурсии хухухии дамъият эътироф карда шуда, он дастовардхои миллй, мукаддасоти миллй, андешаи давлатдории
- 15 -
Кещаев Ш.Ю. Конститутсия-омили мустахкамкунандаи сохибихтиёрии Цумхурии Тоцикистон
миллй, истифода ва татбики васеи анъанахо ва осори таърихии миллиро таъмин менамояд (7). Конститутсия гояхоеро мустахкам менамояд, ки онхо тачассум-кунандаи асосхои сохтори конститутсионй ва татбихкунандаи максад, вазифа ва сиёсати давлат аст. фабули саривактии конуни асосии кишвар ва мутобик сох-тани он ба талаботи замон кафолати зарурии инкишофи таърихй, нишонаи рушди хукук аст (4).
Конститутсия хамчун хуччати сиёсй мазмуни ба худ хосеро доро буда, дар он шакли хухухии масъалахои мубрами марбут ба сохибихтиёрии давлат, шакли он, тарзхои ташкили хокимияти давлатй, сохтори давлат, холати хухухии инсон ва шахрванд ва шаклхои гуногуни моликият муайян ва кафолат дода шудааст. Меъёрхои конститутсионй барои фаъолияти махомотхои давлатй, иттиходия-хои чамъиятй, шахсони мансабдор, инсон ва шахрвандон сарчашма ба хисоб рафта, меъёрхои конститутсионй дар бисёр маврид бахри муайяннамоии усулхо ва самтхои асосии сиёсати давлат, аз чумла сиёсати хоричии давлат равона карда шудаанд.
Сохибистихлол гардидани Точикистон ба хабули конститутсияи навини он асос гардида, хусусиятхои Чумхурии Точикистонро хамчун давлати сохибихти-ёр, демократй, хухухбунёд, дунявй, ягона ва ичтимой эълон намуд. Сарчашмаи асосии Конститутсияи нави Точикистон Эъломияи истихлолияти Точикистон (соли 1990-1991) аст, ки дар он ба таври сиёсй-хукухй сохибихтиёрии давлатии Точикистон эълон гардидааст. Махз дар ин эъломия бори нахуст эълон карда шу-дааст, ки дар марзи Точикистон волоияти Конститутсия ва хонунхо амал мекунад.
Мавхеи конститутсия дар муайян ва равон кардани мазмуни хонунхои сершумор ва санадхои хухухии Точикистон бо рохи татбихи асосхо ва заминахои мухарраргардида хеле калон аст. Аз ин ру, конститутсия ва меъёрхои он дар ташаккулёбии низоми хухухй ва хонунгузории Точикистон, дар пойдор гардидан ва камолоти давлатдорй дар Точикистон ахамияти муайянкунандае дорад. Президенти кишвар Эмомалй Рахмон дар китоби худ «Точикон дар оинаи таърих» чунин хайд намудаанд: «Давлати сохибихтиёри точикон фаъолияти худро тавассути Конститутсия ба рох мемонад. Чумхурии Точикистон хамчун давлати мустахил низоми хухухии худро доро буда, дар он конститутсия мавхеи асосиро ишгол намуда, ба хаёти давлативу чамъиятй таъсир мерасонад» (8, с.42). Тавассути моддаи 1-и Конститутсияи Чумхурии Точикистон Точикистон давлати сохибихтиёр, хухухбунёд, демократй, дунявй ва ягона эълон карда шудааст.
Ташаккули давлати сохибихтиёри Точикистон заминаи сиёсию хухухии худ-ро дошта, мархилаи мохиятан ва сифатан нави инкишофи Точикистон ба хабулшавии Конститутсияи соли 1994 вобастагй дорад. Бо рохи райъпурсии умумихалхй хабул шудани Конститутсияи навини Точикистон шаходати он аст, ки он мувофихи махсаду мароми халх хабул карда шуда, меъёрхояш барои химояи хухух ва озодихои халхи Точикистон равона карда шудаанд ва махз ин холат ифодакунандаи махсаду мохияти Конститутсияи амалкунандаи Точикистон аст.
- 16 -
Kenjayev Sh.Y. Constitution as a Factor of Consolidation of Tajikistan Republic Sovereignty
Мохияти Конститутсияи нави Чумхурии Точикистон хифзи манфиат ва иро-даи халхи Точикистон буда, мувофихи он меъёрхое мухаррар карда шудаанд, ки таркиби сохтори чамъият, сохтори давлат ва низоми махомоти давлатй, холати хухухии инсон ва шахрванд, вазъи хухухии шахсони мансабдор ва доираи салохиятхои онхоро муайян менамояд.
Конститутсия на танхо хонуни асосй, балки санади махсуси хухухиест, ки бо эътибори олии хухухй ва махсусияти худ аз дигар санадхои меъёриву хухухй фарх мекунад, ки ин хусусиятхо хамчун сарчашмаи ягонаи хонунгузории Точикистон конститутсияро мустахкам намуда, мутобихати дигар санадхои меъёриву хухухиро ба конститутсия тахозо менамояд, ки ин хусусият тавассути моддаи 10-уми Конститутсияи Чумхурии Точикистон кафолат дода шудааст.
Конститутсияи Чумхурии Точикистон асосхои сохтори конститутсионии Точикистонро хамчун давлати сохибихтиёр, демократй, хухухбунёд, дунявй, ягона ва ичтимой мустахкам намуда, тагийрнопазирии онро дар шакли идораи чумхуриявй, тамомияти арзй, мохияти демократй, хухухбунёдй, дунявй ва ичтимоии давлатро кафолат медихад. Меъёрхои конститутсияи Точикистон хухух ва озодихои инсон ва шахрвандро кафолат дода, дар худ падидахои конститутсионй, ба мисли баробархукухии инсон, арзиши олй доштани хухух ва озодихои инсон ва шахрванд, дахлнопазирии шахсият, сохибихтиёрии халх, кафолати химояи хухух ва озодихои инсон ва шахрванд ва принсипхои инсондустй, дар асоси принсипи тачзияи хокимияти давлатй тартиби ташкил ва фаъолияти махомоти давлатиро тачассум менамояд.
Ворид намудани тагйироту иловахо 22 июли соли 2003 баргузоршавии райъпурсии умумихалкй барои зохирёбии мухимтарин рукнхои хукук ва озодихои инсон, яъне тачассуми арзиши олии хукук ва озодихо дар Конститутсия равона гардидааст. Аз чумла дар Конститутсияи Чумхурии Точикистон меъ-ёрхо бо ифодаёбии химояи хукук ва озодихои инсон ва шахрванд зикр ёфтаанд, ки дар моддаи 17 он чунин омадааст: «Х,ама дар назди конун ва суд баробаранд» ё ин ки дар моддахои 18, 19, 20, 21 хусусиятхои инсондустии меъёрхои Конститутсияи Точикистон мустахкам гардидааст. Тагйиру иловахо ба Конститутсия танхо ба Точикистон хос набуда, чузъи чудонашвандаи амалия ва тачрибаи конститутсионии чомеаи чахон аст. Масалан, дар Мачористон дар тули 5 сол 1989-1994 10 фоизи матни Конститутсия тагйир дода шуд, ё ин ки дар тули 220 сол дар Олмон ба 120 нуктаи конститутсия тагйиру иловахо ворид карда шудааст (2).
Халхи Точикистонро бахту саодати бузурге насиб гардидааст, ки сохиби чунин Конститутсияи сазовор хастанд, зеро он аз чониби олимон, коршиносон, аз чониби Созмони Милали Муттахид, Созмони амният ва хамкорй дар Аврупо ба хайси яке аз намунахои конститутсияи демократии чахонй пазируфта шуда-аст. Ин бахогузориро нисбат ба Конститутсияи Чумхурии Точикистон Эмомалй Рахмон чунин баён намудаанд: «Конститутсия нишонаи нахустин ва
мухимтарини сохибихтиёрии давлат буда, аз чониби чомеаи чахонй, созмонхои бонуфузи байналмилалй ва давлатхои дигар эътироф гардидани сохибихтиёрии он аз хамин хуччати такдирсоз сарчашма мегирад» (6).
- 17 -
Кещаев Ш.Ю. Конститутсия-омили мустахкамкунандаи соуибихтиёрии Чумхурии Тоцикистон
Ч,ашни 20-умин солгарди Конститутсияи Тоцикистон барои мо хдмчун цаш-ни шаклгирии давлатдории миллии тоцикон ва тах,кими амнияту суботи сиёсиву ицтимоии Тоцикистон ахдмият ва шукухд хосае дорад. Дар давоми ин солх,о хал^и Тоцикистон хдмчун баёнгари сохдбихтиёрй ва сарчашмаи ягонаи х,оки-мияти давлатй сарнавишти худро тиб^и ин хуццати во^еан такдирсоз муайян намуда, самтх,ои тарак;к;иёти худро дар хдмаи сохдх,о мушаххас гардонид. Аз ин нуктаи назар тамоми дастовардх,оеро, ки тули 20-соли амалкарди Конститутсияи Тоцикистон насиби халк;у давлат гардидааст, натицаи хирад ва заковати азими халк;и Тоцикистон мехдсобем, зеро махд бо иродаи аксари мутла^и мар-думи ин сарзамини кухднбунёд имруз кишвари моро дар цах,они муосир хдмчун давлати сохдбихтиёру ху^у^бунёд ва демокративу ицтимой эътироф мекунанд ва мав^еи онро уангоми хдллу фасли масоили умдаи байналмилалй ба инобат мегиранд. Калидвожауо: Конститутсия, шакли давлат, соуибихтиёрй, демократия, давлати ууцуцбунёд, волоияти цонун, меъёруои Конститутсия, райъпурсй
Пайнавишт:
1. Конститутсияи Цумуурии Тоцикистон аз соли 1994 бо тагйироту иловауои 1999,2003. -Душанбе: Ирфон, 2о0з. -32 с.
2. Конститутсияи Олмон. 16 Конститутсияи давлатуои мутараццй. -Москва, 2009.- 234 с.
3. Маумудзода, М. Конститутсия заминаи ташаккули низоми уукуции миллй // Мацмуи мацолауо. - Душанбе: Эр-граф, 2014. -593 с.
4. Маумудов, М.А., Сотиволдиев Р.Ш. Конститутсия заминаи давлатдории миллй //Садои мардум. - №52, аз 10.06.2003.
5. Раумон, Эмомалй. Муроциатнома ба мардуми шарифи Тоцикистон аз 12 декабри соли 1992. [манбаи электронй] http://president.tj
6. Раумон, Эмомалй. Паёми Президенти Цумуурии Тоцикистон ба Мацлиси Олии ЦТ соли 2013. Аз 24 апрели соли 2013. [манбаи электронй]: http://president.tj
7. Раумон, Эмомалй. Суханронй дар цашни 15-солагии Конститутсияи Цумуурии Тоцикистон аз 5 ноябри соли 2009. [манбаи электронй]: http://president.tj
8. Раумон, Эмомалй. Тоцикон дар оинаи таърих. -Душанбе: Ирфон, 2000. - 342 с.
9. Тафсири илмию оммавии Конститутсияи Цумуурии Тоцикистон. -Душанбе: Шарци озод, 2009.-519 с.
Reference Literature:
1. Constitution of Tajikistan Republic of 1994 with Alterations and Addenda. from 1999 and
2003. - Dushanbe: Irfon, 2003. -32 pp.
2. The Constitution of Germany. 16 Constitutions of Mighty States.-Moscow, 2009. - 519 pp.
3. Makhmudzoda M. Constitution as a Basis of Formation of the National Law System// Collection of articles. - Dushanbe: Er- Graf, 2014. - 593pp.
4. MakhmudovM.A., Sativoldiyev R. Sh. Constitution as a Foundation of National Statehood // Sadoi Mardum (The Voice of the People), #52 from June 10, 2003.
5. Rakhmon, Emomali. Appeal to the People of Tajikistan from December 12, 1992 / [Electronic resource] http://president.tj
6. Rakhmon, Emomali. The Speech at the Celebration of the 15-th Anniversary of the Constitution of the Republic from November 5, 2009 [Electronic resource] http://president.tj
- 18 -
Kenjayev Sh.Y. Constitution as a Factor of Consolidation of Tajikistan Republic Sovereignty
7. Rakhmon, Emomali. Tajiks in the Mirror of History. -Dushanbe: Irfon, 2000. - 342 pp.
8. Rakhmon, Emomali. Tajikistan Republic President's Message to RT Majlisi Oli from April 24, 2013. [Electronic resource] http://president.tj
9. Commentaries to Tajikistan Republic Constitution. - Dushanbe: Sharki Ozod (Freedom of the Orient), 2009. - 519 pp.
Конституция - фактор упрочения суверенитета Республики Таджикистан
Ключевые слова: Конституция, форма государства, суверенитет, демократия, правовое государство, верховенство закона, нормы Конституции, референдум
Республика Таджикистан как суверенное, правовое, демократическое и унитарное государство 6 ноября 1994 года путём референдума приняла Конституцию. Конституция как Основной Закон государства защищает суверенитет государства. Данная статья посвящена одной из актуальных проблем юриспруденции, которая освещает роль Конституции в развитии и укреплении суверенитета Республики Таджикистан. Автор статьи раскрывает роль Конституции Республики Таджикистан в годы независимости. Нормы Конституции отражают признаки суверенитета государства, на основе которого в современном мире международное сообщество признаёт Республику Таджикистан как независимое государство.
Constitution as a Factor of Consolidation of Tajikistan Republic Sovereignty
Key words: Constitution, form of state, sovereignty, democracy, law-abiding state, supremacy of law, norms of Constitution, referendum
As a sovereign, law-abiding, democratic and unitarian state Tajikistan Republic adopted the Constitution by means of referendum on Nowember 6, 1994. As the basic law of the state the Constitution advocates the sovereignty of the state. The article dwells on one of the actual problems ofjurisprudence which highlights the role of Constitution in the development and consolidation of Tajikistan Republic sovereignty. The author of the article discloses the role of the Constitution in the years of independence. The norms of the Constitution reflect the signs of sovereignty on the basis of which the international community recognizes Tajikistan Republic in the contemporary world as an independent state.
Роцеъ ба муаллиф:
Кенцаев Шухрат Юсуфович, номзади илмуои уукук, дотсенти кафедраи назарияи давлат ва уукуци Донишгоуи давлатии уукук, бизнес ва сиёсати Тоцикистон (Чумуурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), e-mail: shukhrat-1975@mail.ru
Сведения об авторе:
Кенджаев Шухрат Юсуфович, канд. юрид. наук, доцент кафедры теории государства и права Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики (Республика Таджикистан, г. Худжанд), e-mail: shukhrat-1975@mail.ru
Information about the author:
Kenjayev Shukhrat Yusufovich, candidate of juridical sciences, Associate Professor of the department of the theory of state and law under the Tajik State University of Law,Business and Politics (Tajikistan, Khujand), e-mail: shukhrat-1975@mail.ru
- 19 -
