CC BY
245
УДК 348
ББК 86.3+67.401.012
Саидов Шу^рат,
н. и. с, дотсенти кафедраи сиёсатшиносии ДДХБСТ (Тоцикистон, Хуцанд)
Саидов Шухрат,
к. полит.н., дотсент кафедры политологии ТГУПБП (Таджикистан, Худжанд)
Saidov Shukhrat,
candidate of political sciences, Associate Professor of the politology department under the TSULBP (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: [email protected]
Калидвожа: муносибати давлат ва дин, давлати дунявй, озодии динй, фаъолияти иттиуодияи динй, ифротгароии динй, тундгароии динй, цонун, озодии вицдон
Мацола масъалаи муносибати байни давлат ва дин дар давраи соуибистицлолии давлатии Чумууии Тоцикистонро дар бар мегирад. Дар он ташаккулёбии сиёсати давлатй дар самти дин нишон дода шуда, маруилауои муносибати давлат бо дин ва хусусиятуои уар як давра ба таври цудогона дарц гардидааст. Дар давоми 25 соли давраи соуибистицлолй муносибати давлат бо дин ва сиёсати давлат нисбат ба соуаи дин якранг набуд. Аз цумла дар давраи ниуой паун гардидани падидаи ифротгароии динй дар цомеа таъсири манфии худро на тануо ба суботи сиёсй ва амнияти давлатй, уамчунин ба равобити байни давлат ва дин расонид. Масъалаи маърифати динй дар ин давра бисёр мууим ба назар мерасад ва баланд бардоштани дониши динии цавонон метавонад омили паст шудани раванди пауншавии ифротгароии динй дар цомеа гардад. Хамчунин дар мацола вазъи цонунгузории Чумуурии Тоцикистон дар масъалаи озодии динй, таусилоти динй, таъсис ва фаъолияти иттиуодияуои динй баррасй гардида, пешниуодуои муаллиф оид ба беутар шудани муносибати давлат ва дин инъикос ёфтааст.
Ключевые слова: взаимоотношения государства с религией, светское государство, религиозная свобода, деятельность религиозных объединений, религиозный радикализм, религиозный экстремизм, закон, свобода совести
Статья посвящена проблеме взаимоотношений государства и религии в период государственной независимости Республики Таджикистан. В ней рассмотрено формирование государственной политики в отношении религии, выделены периоды взаимодействия государства и религии и показаны особенности каждого периода в отдельности. В течени 25 лет независимости взаимоотношения государства с
МУНОСИБАТИ ДАВЛАТ ВА ДИН ДАР ДАВРАИ СО^ИБИСТИКДОЛИИ ЦУМХУРИИ ТОЦИКИСТОН
ВЗАИМООТНОШЕНИЯ ГОСУДАРСТВА И РЕЛИГИИ В ПЕРИОД НЕЗАВИСИМОСТИ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН
INTERRELA TIONS BETWEEN STA TE AND RELIGION IN TAJIKISTAN DURING THE PERIOD OF INDEPENDENCE
религией и государственная политика в отношении религии не были однородными. В том числе, в последнее время распространение религиозного экстремизма в обществе отрицательно повлияло не только на политическую стабильность и государственную безопасность, но и на взаимоотношения государства и религии. Религиозное образование в данный период является очень важной проблемой, и повышение религиозных знаний молодежи может способствовать уменьшению распространения религиозного экстремизма в нашем обществе. Также в статье рассмотрены законодательные положения Республики Таджикистан о проблеме религиозной свободы, религиозного обучения, создания и функционирования религиозных объединений и изложены предложения автора об улучшении взаимоотношений между государством и религией.
Key words: interrelations between state and religion, secular state, religious freedom, activities of religious association, religious radicalism, religious extremism, law, freedom of conscience
The article dwells on the problem of interrelations between state and religion in the period of state independence of Tajikistan Republic. The author canvasses such issues as formation of state policy towards religion, periods of interrelations in their certain peculiarities. In the course of 25 years of independence interrelations in question and state policy towards religion haven't been homogeneous. For the latest time the dissipation of religious extremism in the society influenced negatively not only political stability and state security, but the interrelations between state and religion either. For the present time religious education is a very important problem as elevation of youth's religious knowledge can promote a reduction of religious extremism in our society. The following questions are adduced in the article as well: legislative provisions of Tajikistan Republic, religious freedom, religious tuition, creation and functioning of religious associations; the author expounds his proposals aimed at an improvement of interrelations between state and religion.
Масъалаи равобити давлат ва дин аз даврахои кадим то ба имруз мавриди омузиши олимону мухаккикон карор доштааст. Донишмандони Шарк ва хам Гарб оид ба пахлухои гуногуни мавзуи давлат ва дин асархои зиёд мерос гузоштаанд, ки хамаи онхо имруз барои тахкики бештари масъалаи мазкур хамчун сарчашмаи боэътимод хизмат менамоянд. Агар ба осори мутафаккирони форсу точик назар андозем яке аз аввалин андешаманде, ки ба таври бисёр дакик масъалаи муносибату хамкории давлат ва динро тахлил намудааст, Фирдавсии бузург ба хисоб меравад. У кайд намудааст:
Чунон дину давлат ба уам андаранд, Ту гуй ду дурре зи як гавуаранд. На бе тахти шоуи бувад дин ба пой, На бе дин бувад шауриёре ба цой.[1]
Фирдавсй пояндагии дину давлатро як чизи зарурй шуморида, мавчуд будани равобити дурусту мантикии байни онхоро кафолати хифзу бакои хам давлат ва хам дин донистааст.
Ч,ойгох ва накши хам давлат ва хам дин дар хаёти фархангиву ичтимой ва сиёсии мардум бисёр назаррас мебошад. Таърих нишон медихад, ки ин ду падидаи ичтимой дар даврахои гуногун талаботи мардумро то ба кадри муайян конеъ карда, аз чанд
чихат барои суботу оромй, амният ва рушди чомеа хизмат намудаанд. Аз сабаби он ки дин ва давлат бевосита дар хизмати мардум карор доранд, хар ду ин падида дар як низоми муайяни сиёсй дар иртибот карор гирифта, дурнамои муносибат, хдмкорй ва хамзистии байни хамдигарро мувофика менамояд. Яъне бо рохи кабул гардидани консепсия доираву дурнамои хамкории давлат ва дин мушаххас карда мешавад. Дар навбати худ чун мардум сохиби давлат хастанд ва барои бакои хеш давлатро барпо намудаанд, ба дин аз лихози эътикоду имон ва рохи начотёбй назар намуда, мавчудият ва бакои хар ду ин падидаро барои хифзу бакои хеш мухим ва зарурй мешуморанд. Дар худии худ на давлат мавчудияти дин ва на дин мавчудияти давлатро ба таври умумй инкор намекунад, вале будани як консепсияи муносибати давлат бо дин имконияти хифзи оромй, субот, амният ва рушди хдмачонибаи чомеаро таъмин карда метавонад. Аз он чихат ки ба таври анъанавй давлатро рохбари сиёсй ва динро имом намояндагй менамояд, бофти муносибати давлат ва дин на танхо аз ин ду падида, балки аз чигунагии эътикоди рохбари сиёсй нисбат ба ин ё он дин ва аз чигунагии чахонбинй ва маърифати сиёсии пешвои динй алокамандии зич дорад. Гузашта аз ин, чй тавр шакл гирифтани муносибати давлат ва дин бо низоми сиёсии чомеа низ алокамандй дорад. Умуман, ба андешаи мо, омилхои зерин ба муносибати байнихамдигарии давлату дин таъсир мерасонанд:
- маърифати динии мардум;
- полати маорифи динй;
- шароити ичтимоиву иктисодии ахолй;
- низоми сиёсии чомеа;
- вазъи геополитикии минтака ва чахон;
- мавчудияти як ва ё якчанд дин, мазахаб ва пайравони онхо дар чомеа.
Аз ибтидои давраи давлатдории шуравй муносибати давлат ва дин дар шакли фишор, зурй ва махдуднамоии дин, арзишхои динй, рухониён ва пайравони дин шакл гирифта, он ибтидои худро нахуст аз идеологияи давлатй ва декрети соли 1918 «Оид ба чудоии калисо аз давлат ва мактаб аз калисо» сарчашма мегирад. Чунонки медонем, то ин давра дар худуди давлати шуравй калисо, давлат ва мактаб (мадраса) ба таври умумй сохторхои чудогона махсуб намеёфтанд, байни хамдигар муносибати бисёр зич доштанд, ки ин ба фахмиш ва шароити он давра комилан табий хисоб меёфт. Бояд гуфт, ки декрети соли 1918 «Оид ба чудоии калисо аз давлат ва мактаб аз калисо» бисёр масъалахое, ки ба мавкеи ичтимоиву сиёсии шахс дар пайвастагй бо дин алокамандй дошт, бекор намуд. Яъне, минбаъд хам шахс ва хам чомеа, новобаста аз алокамандй ва мутааллик будан ба ин ё он дин, муносибат, хамкорй ва фаъолияти худро бояд пеш мебурданд. Чунин усули муносибати давлат нисбат ба дин амалан то давраи тагйирёбии низоми сиёсй ва идеологй бокй монд. Вале дар давраи солхои Ч,анги Бузурги Ватанй баъзе тагйиротхо, ба мисли таъсис додани марказхои дини масехй ва мусулмонй ба вучуд омад, аммо он амалан дар масъалаи хукуки динй ва озодии динии мардум ягон тагйирт ворид накард. Ба гайр аз Раёсати динии мусулмонони Осиёи Марказй хамчунин се маркази дигар дар каламрави Иттиходи Шуравй таъсис дода мешавад.
Нихоят дар дахсолаи охири мавчудияти давлати шуравй тагйирёбии низоми сиёсй ба муносибати давлат ва дин нармиеро ба вучуд меорад, ки ин боиси нисбатан озод ва ошкоро адо намудани маросими динй аз чониби як гурухи мардум, зухур
HaMygaHH co3mohxoh H^poTrapou gHHH gap KamMpaBH HTTuxogu fflypaBH Ba, MaxcycaH, gap KumBapxou Ocueu MapKa3H rapgug. Oa3ou HaBH cuecH oKu6aT 6a napoKaHgamaBHH hh gaB^aTH a6apKygpaT Ba gap xapuTau cuecuH ^axoH TamKHj mygaHH gaBMTxoH HaB 6ouc rapgug. nem a3 xaMa gap MHHTaKau Ocueu MapKa3H $a3ou cuecH Ba gHHH 6ucep xaccoc Ba MypaKKa6 rapguga, ^oMeapo 6a hk xomth HoaMH OBapga pacoHHg. A3 hk ^ohh6 3aMHHax,OH goxumu 3ugguHTH rypyxxo Ba, a3 ^ohh6h gurap, gap MapKa3H paKo6a™ reono^HTHKHH a6apKygpaTxou ^axoH Kapop rupu^TaHH MHHTaKa Ba3tu OHHgapo HopaBmaH HaMyga, paKo6aTH 6o3HHrapoHH cuecupo MypaKKa6 rapgoHHg.
^ap Tatpuxu MumaTH to^hk HaMyHau 6ap^acTau paBo6uTH gHHy gaB^aT cuecaTH gaB^aTH Comohmh 6a xuco6 MepaBag, kh gap oh gaBpa, hotom 6a HKe a3 yHcypxou MyxuMH gaB^aTgopn Ta6gu^ e$Ta, gap xaeTH cuecuBy h^thmohh MapgyM HaKmu Ha3appac gomT. ^ap yMyM Myra^aKKupoHH $opcy to^hk 6y3yprrapHH ocopu u^MHBy ^apxaHrupo 6apou Hac^xou oHHga a3 xyg 6okh ry3omTaHg Ba gap paBaHgu Tatpux TaMoMH 6amapuHT a3 oh ucTH^oga 6ypga, gap 3aMHHau oh 6a Kam^ueTH u^MHBy TexHHKH hoh^ rapgugaHg.
To u6Tugou acpu XX 6apou MumaTH to^hk Ba gurap xa^KHHTxou Ocueu MapKa3H Macta^au paBo6uTH gHHy gaB^aT HaHgoH a3 Macta^axoH Kymogy 6axc6apaHre3 Maxcy6 HaMee^T, 3epo to hh MyggaT gaB^aT gap MatHHH HMpy3aam (gaB^aTxou mhjjh, gyHHBH) 6a By^yg HaoMaga 6yg Ba gap gaB^aTgopn TaKpu6aH $axMy gapKH capxagu MyaHHH 6aHHH guHy gaB^aT KaM 6a Ha3ap Mepacug. Ea Ha3apu goHHmMaHgoHH to^hk hotom a3 3aMoHH gap Ocueu MapKa3H naxH rapgugaHam gap xaeTH ^apxaHrHBy h^thmoh Ba HKTHcoguBy cuecHH MapgyMH to^hk Tatcupu Ha3appac gomTaacT. Ba HyHoHKH TatpuxHuropu to^hk RaMo^ygguH A6gymoeB MeHaBHcag: «hotom gap xaeTH H^THMouBy cuecHH Ocueu MapKa3H HaKmu MyxuM Me6o3ug Ba HMpy3 hh3 6o3uga ucTogaacT, Ba^e Ha HaKmu xa^KyHaHgapo. oh gap MyggaTH HKHaHg acpxo xaMHyH TaH3HMKyHaHgau xoccu MyHocu6aTxou H^THMoH-CHecH, KoHyHHHT Ba to aHgo3ae ycTyBopuu pexuMxou Ocueu MapKa3upo TatMHH MeHaMyg. ^ap Ba3tHHTxou MyaHHH hotom xaMHyH acoc 6apou ^uxog 6o MaKcagu MyKoBHMaT 6ap 3uggu gymMaHoHH 6epyHa, a3 ^yM^a gap ropumxou MycTaM^HKaBH Ba xy^yMxou HMnepua^HCTH xH3MaT MeHaMyg» [2, c. 31]. A3 cyxaHxou hh Myappux MeTaBoH hk hh3h gurappo hh3 paBmaH HaMyg, kh hh gap 3aMoHH ry3amTa Ba hh HMpy3 KyBBaxou ryHoryHH cuecH 6apou aMa^H HaMygaHH MaH^uaTxou rapa3HoKH xyg gHHpo xaMHyH hk BocuTa HCTH^oga MeHaMoHHg. mhco^h oh KyMaKy gacTrupH Ba co3moh gogaHH xapaKaTH to^h6oh a3 ^ohh6h gaB^aTxou Mycy^MoHHBy raHpuMycy^MoHH gap a^fohhctoh 6o MaKcagu muKacT gogaHH apTHmu mypaBH, 3au$ HaMygaHH oh Ba xaMHyHHH MHH6atg ugopa HaMygaHH hh MHHTaKau MyxHMH reono^HTHKHH ^axoHH Me6omag. YMyMaH gap HHMau gyroMH acpu ry3amTa Ba, Ka6^ a3 oh xaM, TaKpu6aH xaMau KumBapxou Mycy^MoHH Kyp6oHH 6o3hxoh reono^HTHKHH a6apKygpaTxo 6ygaHg Ba xap hkh ohxo (acocaH HMA Ba H^fflC) 6a xoTupu aMa^H HaMygaHH HaKmaxou CTpaTeruu xem ^oMeaxou Myca^MoHupo xaMHyH acmxa HCTH^oga Me6ypgaHg Ba HyHHH 6apxypgu MyHocu6aT to KyHyH hh3 ugoMa gopag.
^ap gaBpau MaB^ygHHTH gaB^aTH mypaBH Macta^au paBo6uTH gHHy gaB^aT Ky^^aH TarHup Mee6ag. ^ap HHMau gyroMH co^H 6ucTyMH acpu XX gaB^aT gHHpo a^roHH xa^K эt^oн HaMyga, 6o oh My6opu3au ugeo^oruBy cuecupo 6a pox MeMoHag. Eo MaKcagu rangapoBy HHTepHaTcuoHa^H KapgaHH Ma^Kypaxo gap TaMoMH Ka^aMpaBH HTTuxogu fflypaBH 6apHoMau «nau^conau 6exydou» aMa^H Kapga MemaBag. ^ap HaTH^a, a3 Tatcupu HyHHH cuecaT cagxo Ha^ap paBmaH^HKpoHy goHHmMaHgoHH MH^^aTH to^hk 6agapra Ba
курбон карда мешаванд [3, с. 12-15], ки онро метавон як зарбаи сангин ба риштаи пайванди илмиву фархднгии миллати точик хисобид.
Аз огози солхои 80-ум дар чомеахои Иттиходи Шуравй, аз чумла дар чомеаи точик, як навъ бедории милливу худшиносй пайдо шуд, ки кишри илмиву фархангии миллатхо бештар ёди забони миллй, фархднги миллй, истиклолияти давлатй ва озодии динй менамоянд. Минбаъд ин шуълаи мавчи озодихохон авч гирифта, ба як кувваи таъсирбахши чомеа табдил меёбад. Дар чомеахои Иттиходи Шуравй, баробари харакатхои хусусияти миллй-фархангй дошта, хамчунин созмонхои дорои хусусияти динй низ зухур намуда, ба яке аз куввахои сиёсии чомеа табдил ёфта, минбаъд дар хаёти сиёсии кишвархои минтака таъсири чиддй расониданд.
Бо бархам хурдани давлати шуравй ва сохибистиклол гардидани давлати Точикистон, масъалаи равобити дину давлат ва авзои диндории мардум куллан тагйир ёфт. Чумхурии Точикистон, чун дигар кишвархои Осиёи Марказй дар муайян намудани рохи ояндаи хеш карор гирифт. Он замон дар масъалаи кабул намудани кадом сохти давлат байни куввахои сиёсии мавчуда ихтилофи оро ба миён омад. Дар хамин давра давлатхои хоричй низ барои муайян намудани сохти давлатии Точикистон кушишхое доштаанд.
Ба назари мо, таърихи равобити дину давлатро дар муддати 25 соли сохибис-тиклолии кишвар, ба таври нисбй, ба мархалахои зерин метавон таксим кард:
- Мар^алаи якум, солуои охири пошхурии давлати шуравй то соли 1992. Дар ин давра миллати точик ру ба худшиносиву худогохй овард ва дар баробари анъанахои миллй, маросиму суннатхои исломй низ дар чомеа аз нав кувват гирифтанд. Вале равобити дину давлат дар ин давра бисёр печида ва норавшан бокй монд, зеро он замон Чумхурии Точикистон харчанд истиклол ба даст оварда бошад хам, бо мушкилоти сиёсиву иктисодй ва гайра ру ба ру гардида, натавонист дар фурсати кутох равобити байни давлат ва динро муайян намояд. Точикистон на танхо бо мушкилоти дохилй, балки бо мушкилоти берунй низ мувочех шуд. Аз як чониб кишвари Русия намехост мавчи бунёдгароии динй то ба сархади ин кишвар пахн гардад, аз чониби дигар, баъзе аз кишвархои исломй чонибдори сохтмони низоми давлати исломй буданд. Чунин вазъияти сиёсиву геополитикй давлати Точикистонро дар руёруи ракобати абаркудратхои чахон карор дод ва мушкилоти дохилиро дучанд намуд. Дар хамин холат давлатро зарурати кабули карори сиёсие лозим омад, ки битавонад шиддати ракобати абаркудратонро болои кишвар паст намояд ва истиклоли давлатй хифз гардад.
Х,амин тавр, парлумони Чумхурии Точикистон ба максади гирифтани пеши рохи хуручи хизбхои динй ва пешгирии бунёди давлати теократй (исломй) карорро дар бораи дохил намудани тагйирот ба Конститутсияи амалкунанда кабул намуд ва тибки он Точикистонро давлати дунявй эълон кард. Сессияи Шурои Олии Чумхурии Точикистон 25 декабри соли 1991 ^онун «Дар бораи даровардани тагйироту иловахо ба Конститутсия (^онуни асосй) - и Чумхурии Точикистон» кабул кард, ки дар он гуфта мешавад: «Моддаи 1 пас аз калимаи «хукукбунёд» бо калимаи «дунявй» пурра карда шавад»... Дар лоихаи тайёршуда ва дар мохи апрели соли 1992 ба чоп расидаи Конститутсия ин калимахо дохил шуда буданд. Х,амин тавр, калимаи «дунявй» дар Конститутсияи Точикистон меъёри хукукй гардид [4, с. 118]. Низоми дунявии давлат имкон фарохам овард, ки гуногунандешй ва озодии вичдон барои шахрвандон
кафолат дода шавад. Меъёри мазкур баъди доштани сохибистиклолияти давлатй чашмрастарин дастоварди нодир хисоб меёфт.
- Мар^алаи дуюм, сол^ои 1992 то 1997. Дар солхои чанги шахрвандй дар Точикистон масъалаи муносибати дину давлат боз хам мураккабтар гардид. Сабаби асосии ба миён омадани чунин холат аз як чихат, бад гардидани вазъи кишвар ва набудани суботу амният дар чумхурй бошад, аз чониби дигар, яке аз тарафхои чанги шахрвандиро ташкил додани хизби исломй ба хисоб мерафт. Дар ин давра масъалаи дин барои Хукумати Точикистон мавзуи хеле хассос ва мураккаб буд, ки ирода ва нерую имкониятхои лозима барои ба танзим даровардани робитаи байни давлат ва дин кофй набуд. Гузашта аз ин, муносибати ифротгароёнаи хизбу харакатхои динй дар он солхо боиси халалдор шудани мохияту асли дин гардид. Яъне, истифодаи омили динй ба максадхои сиёсй на танхо бар фоидаи дин, чомеаву давлат, балки паст фаромадани эътикоди мардум нисбат ба таълимоти динй ва обруву эътибори дин дар чомеа гардид.
Баъди ба имзо расидани Созишномаи истикрори сулх ва ризоияти миллй байни Хукумати Чумхурии Точикистон ва ИНОТ (Иттиходи нерухои оппозитсионии Точикистон) масъалаи равобити дину давлат ва таъсири омили исломй дар кишвар то андозае муътадил ва хусусияти дохилидавлатй пайдо мекунад. Минбаъд давлат кушиш намуд, ки масъалаи равобити давлат ва дин дар чахорчубаи конунй шакл гирифта, сабаби оромиву субот ва рушди кишвар бошад. Бо хамин максад барои таъмини озодии вичдон ва эътикод аз чониби Хукумати Точикистон заминахои моддиву техникй фарохам оварда шуд.
- Мар^алаи сеюм, давраи фаъолияти Коммисияи оштии миллй (КОМ), солхои 1997-2000. Дар ин мархала масъалаи сохти давлати Точикистон ва такдири фаъолияти минбаъдаи Хизби нахзат муайян гардид. Харчанд соли ки соли 1992 дар конуни асосии кишвар расман сохти «дунявии» давлат кайд гардид, ин масъала дубора дар замони фаъолияти КОМ боз мавриди бахси чиддй карор мегирад. Яке аз аъзои КОМ дар китоби хеш кайд кардааст, ки масъалаи сохти дунявии давлат дар зиёда аз 36 чаласаи КОМ [5, с. 8] мавриди бахсу баррасй карор гирифтааст. Он замон намояндагони исломй ба хотири фаъолияти минбаъдаи хизби сиёсии исломй, дархости аз моддаи аввали Конститутсия бардоштани калимаи «дунявй» шуданд. Тарафи Хукумат бошад, бо овардани далелхои катъии худ исрор менамуд, ки бокй мондани калимаи «дунявй» дар Сарконуни давлат хеч мухолифат бо дини исломро надорад. Баъди бахси тулонй, соли 1999 бо ворид намудани тагйирот ба моддаи 28 Конститутсия чонибхо ба мувофика расиданд, ки аз чумла, дар он модда омадааст: «Шахрвандон хукуки муттахид шудан доранд. Шахрванд хак дорад дар ташкили хизбхои сиёсй, аз чумла хизбхои характери демократй, динй ва атеистй дошта, иттифокхои касаба ва дигар иттиходияхои чамъиятй иштирок намояд, ихтиёран ба онхо дохил ва аз онхо хорич гардад...». Хамин тавр, дар ин мархила, Хизби нахзати исломии Точикистон расман эътибори конунй пайдо кард.
- Мар^илаи ча^орум, аз соли 2000 то 2009. Баъди ба даст овардани сулх дар Точикистон ва таъмин гардидани амният дар кишвар равобити дину давлат ба таври назаррас тагйир ёфт. Яъне, давлат аз он давра огоз намуда, ба масоили динии кишвар бисёр чиддй, васеъ ва то андозае стратегй назар менамояд.
Яке аз корхои бисёр мухиме, ки дар ин мархила падид омад, муколамаи дунявй ва исломй дар Точикистон махсуб меёбад. Дар соли 2001 Маркази пажухиши Созмони амният ва хдмкорй дар Аврупо (САХА), бо татбики лоихд дар Точикисон тахти унвони «Ба рох андохтани муколамаи сулх, барои дастгирии хдмкорй ва хамзистии фархангхо ва тамаддунхо дар кишвархои иштирокдори САХА» огоз кард. Максади асосии лоиха - омухтани имконияти дарёфти созиш дар байни нерухои исломй ва дунявй буд. Дар муколама сиёсатмадорону олимони исломй ва дунявие, ки аксарияташон аъзои Комиссияи оштии миллй буданд, иштирок варзиданд [6, с. 5-17]. Дар рафти муколама масъалахои мухими динии кишвар, ба монанди тахсили чавонон дар муассисахои динй, фарханги динй, конун дар бораи озодии вичдон ва г. мавриди омузиш, тахлил ва баррасии иштирокдорон гардид, ки он дар дарёфти рохи дурусти равобити дину давлат заминаи муфид ба вучуд овард. Умуман, муколама идомаи созиши тарафхои сулх ва мактаби хуби шинохт, хамдигарфахмй, дарёфти созиш ва роххои халли мушкилоти мавчудаи маърифати динии чомеа ва г. буд.
- Мар^илаи панцум, аз соли 2009 то имруз. Дар ин давра бо ташаббус ва дастгирии бевоситаи Президенти Точикистон Эмомалй Рахмон ва Хукумати Чумхурии Точикистон чорабиниву маъракахои сиёсву фархангии характери динй дошта дар сатхи давлатй гузаронида шуданд. Мисол, ба забони точикй тарчума кардани ^уръони Шариф, таъсиси Маркази исломшиносии назди Президенти ЧТ, хамасола гузаронидани озмуни кориёни ^уръони Шариф ва дар сатхи байналмилалй чашн гирифтани 1310 - солагии Имоми Аъзам - Абуханифа, сол аз сол зиёд намудани квота ба сафари хач барои шахрвандон ва г. мебошад. Бояд кайд намуд, ки махз дар ин мархала бо дарназардошти захмату талош ва сахми Рохбари давлат Эмомалй Рахмон дар химояи ислом ба руйхати 500 мусулмони бехтарини чахони ислом ворид карда шуд.
Масъалахои марбут ба озодии вичдон, ташкил ва фаъолияти иттиходияхои динй, муносибати давлат бо ташкилотхои динй дар конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи озодии вичдон ва иттиходияхои динй» [7] ба таври муфассал нишон дода шудааст. ^онуни мазкур баъди Конститутсия яке аз санадхои мухим дар масъалаи муносибати давлат бо дин махсуб ёфта, дар он мавзуи озодии вичдон, пайравй кардани шахрвандон ба ин ё он дин, тартибу коидаи таъсиси ташкилотхои динй, навъхои ташкилотхои динй ва доираву тарзи фаъолияти онхо оварда шудааст. Мувофики хам Конститутсияи Чумхурии Точикистон[8] ва хам конуни мазкур озодии вичдон, яъне пайравй ба ин ё он дин ва ё умуман надоштан ба ягон дин аз тарафи шахрвандон кафолат дода шудааст. Чуноне ки дар моддаи 4-уми ин конун омдааст: «Дар Чумхурии Точикистон озодии вичдон ва озодии пайравй ба дин, аз чумла хукуки ба танхой ва ё хамрохи дигарон пайравй кардан ба хар гуна дин ё пайравй накардан ба ягон дин, ба таври озод интихоб, пахн намудан ва дигар кардани хама гуна эътикоди динй ва эътикодхои дигар, инчунин мутобики онхо амал кардан кафолат дода мешавад». Яъне хар як шахрванд хакки интихоби дин ва пайравй ба ягон динро сохиб буда, хеч кас хак надорад дар ин кор ба касе дахолат намояд ва ё нафареро мачбур созад. Ин шаходати ба таври конунй инъикос доштани озодии вичдон дар Чумхурии Точикистонро баён дорад. Хамчунин дар конуни ЧТ «Дар бораи озодии вичдон ва иттиходияхои динй» масъалаи дигаре, ки то ба андозае мавзуи хамкории байни давлату динро маълум менамояд, масъалаи чигунагии таъсис
ва фаъолият иттиходияхои динй махсуб меёбад. Дар асоси шархи дар конун оварда шуда, иттиходияи динй - иттиходи ихтиёрии пайравони як дин ба максади якчоя анчом додани ибодат ва маросимхои динй, таълими динй, инчунин пахн намудани эътикоди динй мебошад. Яъне намояндагони як дин иттиходияро бо максадхои муайяни динй ва ба анчом расонидани маросими динй таъсис медиханд. Дар Чумхурии Точикистон Иттиходияхои динй дар шаклхои чамоаи динй ва ташкилоти динй фаъолият менамоянд. Чамоаи динй - иттиходи ихтиёрй ва мустакили шахрван-дони Чумхурии Точикистон буда, бо максади якчоя анчом додани ибодат ва конеъ гардонидани дигар эхтиёчоти динй ташкил карда шудааст, ки ба он шаклхои зерин: масчиди чомеъ, масчиди панчвакта, чамоатхона, ибодатгох, зиёратгох ва дигар шаклхое, ки ба конунгузорй мухолиф нестанд, дохил мешавад. Дар мукоиса бо чамоаи динй, ташкилоти динй шахси хукукй буда, дар асоси оинномаи худ, ки бо тартиби мукаррарнамудаи конуни мазкур ба кайд гирифта шудааст, амал мекунад. Шаклхои ташкилоти динй - маркази динии чумхуриявй, масчиди чомеи марказй, чамоатхонаи марказй, муассисаи таълими динй, калисо, куништ ва дигар шаклхое мебошад, ки бо конунгузорй мухолиф нестанд. Дар мачмуъ чамоаи динй ва ташки-лотхои динй барои конеъ намудани эхтиёчоти пайравони ин ё он дин аз чониби шахрвандон ба таври ихтиёрй аз руи талаботи муайян намудаи конун таъсис ва фаъолият менамоянд.
Яке аз масъалахои бисёр мухиме, ки ба муносибати дину давлат ва бо маърифати динии мардум алокамандии зич дорад, ин муносибати конунгузорй нисбати таълими динй ва фаъолияти муассисаи таъдлимии динй мебошад. Дар ин робита дар моддаи 7-уми хамин конун чунин омадааст: «Мутобики принсипи чудо будани тахсилоти давлатй аз иттиходияхои динй таълим дар муассисахои давлатии тахсилоти умумй хусусияти дунявй дошта, дастрас будани намудхо ва зинахои гуногуни тахсилот, новобаста аз муносибат ба дин, таъмин карда мешавад». Яъне давлат барои хамагон ба таври баробар тахсилоти умумии дорои хусусияти дунявиро доштаро таъмин месозад ва хар нафар новобаста ба эътикодоти динии худ дар тахсилоти умумй фаро гирифта мешавад. Х,амчунин дар идомаи конун омадааст, ки давлат дар низоми тахсилоти давлатй вазифаи таълим ва тарбияи кудаконро аз руи интихоби динй ё атеистии падару модар ё шахсони онхоро ивазкунанда ба ухда намегирад. Яъне таълиму тарбияи кудакон вобаста ба эътикодоти онхо набуда, балки ба таври умумй ва ягона сурат мегирад. Х,амзамон дар асоси ин конун давлат таълими фанхои диншиносиро, ки хусусияти иттилоотй-маърифатй дошта, бо анчом додани ибодат ва расму оинхои динй сурат намегирад, ба барномахои таълимии муассисахои таълимии давлатй дохил карда метавонад. Ин маънии онро дорад, ки давлат бо дарназардошти зарурат ва такозои замон метавонад ба барномаи таълимии муассисахои давлатй фанни марбут ба диншиносиро ворид бикунад. Дар робита ба ин соли чорй дар барномаи таълимии мактабхои олй фанни диншиносй ворид карда шуд, ки ин амал бисёр дурбинона ва саривактй мебошад. Зеро имруз омузиши фанни диншиносй барои чавонон бисёр мухим буда, он то андозае дар баланд гардидани маърифати динй ва паст шудани тамоюли гаравиши чавонон ба хизбу харакатхои ифротии динй мусоидат хохад намуд. Бояд гуфт, ки дар хакикат вактхои охир васеъ пахн шудани тамоюли гаравиши чавонон ба харакатхои ифротии динй на танхо ба амнияту суботи чамъиятй, балки дар муносибати байни давлат ва дин ба таври манфй таъсири хурдо
расонид. Аз хамин лихоз баланд бардоштани маърифати динй ва огох намдуани мардум аз асли дин вазифаи мухим буда, он боиси рох надодан ба низоъи динй ва монеъи раванди пахншавии ифротгароии динй дар чомеа мегардад.
Бояд гуфт, ки маорифи динй аз чумлаи масъалхои мухим дар мавзуи равобити дину давлат дар Точикистон махсуб меёбад. Аз он чихат, ки дар муддати мавчудияти зиёда аз 70 соли давлати шуравй бисёр мадрасаву масчидхо нобуд ва аз байн бурда шуданд ва маърифати динй ё худ таълимоти динй ба таври расмй манъ гардида буд, баъди ба даст овардани истиклоли давлатй ва хамзамон ру овардани мардум ба арзишхои исломй он ба таври табий дар чомеа ахамияти бештар пайдо намуд. Нахуст дар солхои аввали сохибистиклолии Точикистон бо сабабхои гуногуни сиёсиву икисодй ва г. маорифи динй, яъне масъалаи тахсили чавонон дар муассисахои динй аз таваччухи давлат берун монд ва даххо нафар чавонон барои гирифтани маълумоти динй озодона ва бо роххои гуногун ба кишвархои гуногуни мсуалмонй, ба мисли Арабистони Саудй, Эрон, Миср, Покистон ва г. сафар намуданд. Маъмулан маълумоти динй гирифтан дар чомеаи анъанавии точик чизи бад махсуб намеёфт ва дар гузашта кишри зиёии миллат, пеш аз хама, сохиби маълумоти динй буданд. Аммо дар ин мархалаи таърихй, вакте чавонони зиёд дар хавзахои гуногуни исломй тахсил намуда, баъди хатми он чойхо бо акида ва чахонбинихои динии гайрианъанавй ва мухолиф бо мазхаби ханафй вориди кишвар шуданд, дар фазои динии чомеа якчанд шаклу дидгоххои динй-акоидй ба хам ру ба ру омад ва фазои динии чомеа ба як фазои ракобату муборизаи гуруххо табдил ёфт. Соли 2010 бо максади чилавгирй аз низоъхои мазхабй ва пахн гардидани ифротгарой дар кишвар бо фармони Президенти Точикистон аксарияти чавононе, ки ба таври гайрирасмй дар кишвархои мусалмонй тахсил менамуданд, ба ватан баргардонда шуданд.
Хамин тавр, охирхои солхои 90-уми асри гузашта дар Точикистон хизбу харакатхои шиорхои исломй дошта, ба монанди «Хизбу-т-тахрир», «Салафия» ва г. пайдо гардиданд. Х,арчанд ин хизбу харакатхо бо шиорхои исломй дар чомеа зухур карданд, аммо аз лихози акидаву хадафхо ва фаъолияти норавшану пинхонии хеш дар чунин шароит ба манфиатхои милливу давлатии Точикистон созгор набуданд, яъне фаъолияти онхо торафт суботи чомеа ва амнияти кишварро тахти хатар мемонд. Аз хамин лихоз Суди Олй фаъолияти созмони «ал-^оида», «Толибон», «Ихвону-л-муслимин», «Харакати исломии Узбекистон», «Чамоати Ансоруллох» ва гайраро дар каламрави кишвар гайриконунй ва мамнуъ эълон намуд.
Новобаста аз раванди рушди илму технология ва тагйироти назарраси иктисодиву фархангй дар чомеа, накши дин ва таъсири омили динй ё худ исломй дар хаёти ичтимоиву иктисодй ва фархангй на танхо халки точик, балки дигар халкхои минтака бисёр назаррас бокй мондааст. Чунонки яке аз сиёсатшиносони намоёни кишвар С. Шарипов кайд кардааст: «Омили динй дар хаёти кишвархои Осиёи Марказй накши мухим дорад. Аксарияти ахолии ин кишвархо мусулмон буда, дар хаёти харрузаи хеш анъанахои исломиро риоя менамоянд, ки давлат наметавонад дар ин холат дар канор карор гирифта бошад. Масалан, аз замони ба даст овардани истиклолият дар Точикистон аз нав баркароршавии ислом ва арзишхои исломй ба вучуд омад. Хукумати кишвар дар ин самт бисёр корхоро ба анчом расонид: идхои исломй ба иди давлатй табдил ёфтанд, институтхои фархангии исломй хеле рушд карда истодаанд ва принсипхои озодии эътикод вокеъан дар давлат амал мекунад»
[9, c. 291]. .HtHe Macta^au MyHocu6aTH gaB^aT Ba guH HoB6acTa a3 TarHupoTH co^xoh oxup gap coxau h^m Ba TexHo^orHH xaMoHo HKe MaB3ytxou MyxHMH ^oMeapo TamKHj Meguxag.
TarHupoTH cuecHBy reno^HTHKH Ba aMHHHTH gap MHHTaKau fflapKH Ha3guK gap HaHg co^H oxup Ba TamKHj e^TaHH xH36y xapaKaTxou H^poTrapou gHHH, a3 ^yM^a ^HHffl (^aB^aTH hchomhh HpoK Ba Oom) a3 HaHg ^uxaT 6a coxaxou ryHoryHH xaeTH KumBapxou Ocueu MapKa3H Tatcupu xygpo pacoHHgaaHg: HKyM, naxH rapgugaHH ugeo^oruHH H^poTrapou gHHH Ba aKugaxou gHHHH 6eroHa gap 6aHHH MapgyM; gyroM, mygaHH
^bohoh 6a ugeo^oruHxou H^poTrapou gHHH Ba moMHa mygaHH hk rypyxu ohxo 6a ca$H ^HHffl; cewM, Tatcupu MaH^H pacoHHgaH 6a cy6oTH cuecH Ba aMHHHTH gaB^aTH; uopyM, TarHup gogaHH aB^aBHHTH MactamxoH gaB^aTH Ba gap hhxoht a3 capu HaB guga 6apoMagaHH ycym MyHocu6aTH gaB^aT Ba gHH.
naHBacTaHH cagxo Ha^ap ^bohohh to^hk 6a ca$u xapaKaTH ^HHffl 6apou cy6oTH aMHHHTH gaB^aTH hk naeMagu HaBepo 6a MueH oBapga, 3apypaTH TatMHHH 6emTapu cy6oTH opoMHH ^oMea Ba aMHHHTH gaB^aTupo nem ry3omT. ^ap HyHHH mapouTH HaBH cuecHBy reono^HTHKH MaB3yu My6opu3a 6o xH36y xapaKaTxou h^pothh gHHH, TatMHHH cy6oTy aMHHHTH gaB^aTH, TaxKHMH noHxou gaB^aTgopuu mhjjh Huc6aT 6a MacMaxou HKTHcogHBy cuecH Ba pymgu npuHCunxou geMoKpaTH aB^aBHHTH 6emTap naHgo MeKyHag.
Eapo6apu gurap Mactamxo MaB3yu po6uTau gaB^aT Ba gHH hh3 TarHup e$Ta, nem a3 xaMa 6a xoTupu cy6oTy aMHHHTH gaB^aTH Macta^axou gHHH 6ucep xaccocuHT naHgo HaMygaacT. ArapHH HaKmu gHH 6apou opoMHBy cy6oTH ^oMea Myc6aT goHHCTa MemaBag, Ba^e xaTapu 6a By^yg oMagaHH hh3oh Ma3xa6H Ba gHHH gap ^oMea HyHHH HaKmu gHHpo to aHgo3ae KocTa rapgoHHgaacT. MaKoMoTH gaB^aTH 6o MaKcagu xh$3h cy6oTy opoMHH ^oMea gap hk MyggaT 6a TaH3HMH xaeTH gHHHH MapgyM Menapgo3ag. ^ap HyHHH mapouT ^aBoHoHpo ^o3hm MeoHg 6o goHHmxou cuecH Ba gHHH 6a xy6H Myca.raax rapguga, xygpo a3 xaTapu Bopug mygaH 6a xapaKaTxou H^poTrapouu gHHH Ba aKugaxou 6eroHa Hurox gopaHg. TaBaccyTH Te^eBH3uoHy paguo TamKHj HaMygaHH 6apHoMau Matpu^a™ Ba gap 6apHoMau Tat^HMuu MaKTa6xou MueHa ^opH HaMygaHH $aHHH Matpu^a™ hc^om MeTaBoHag to 6a aHgo3ae gap 6a^aHg mygaHH goHHmu gHHHH ^bohoh MycougaT HaMoHg. HyHoHKH Ta^pu6au co^xoh oxup HumoH Meguxag, 6emTapu BaKT ^bohoh 6o ca6a6xou nacT 6ygaHH Matpu^aTH gHHH, goHHmxou cuecH-xyKyKH Ba MymKraoTH h^thmoh ^upe^Tau ugeo^oruHH 6eroHau h^pothh gHHH ramTa [10, c. 170], Bopugu co3MoHy xapaKaTxou H^poTrapoeHau gHHH MerapgaHg Ba gap hh pox ^ohh xygpo gap xaTap Mery3opaHg. ^ap hhxohth Kop ohxo Ha TaHxo 6apou xyg, 6a^KH 6apou nagapy Mogap, ^oMea, MumaTH to^hk, gHHH hc^om Ba gaB^aTH coxh6hcthk^o^h To^hkhctoh 6o3 6a hk Macta^au cuecH Ta6gu^ MerapgaHg. A3 pyu oMopu MaB^yga, aKcapuHTH oHxoe, kh 6a co3mohh 6o hom «gaB^aTH hchomh» xaMpox mygaHg, ^aBoHoH 6yga, 6o poxxo Ba MaKcagxou ryHoryH Bopugu xokh gaB^aTH HpoK rapgugaaHg. HMpy3 ^aBoHoHH to^hk 6a HKe a3 Kumpxou oce6na3upu ^oMea My6agga^ rapgugaaHg, kh a3 Hepyu 3exHHBy ^hcmohhh ohxo rypyxxou ryHoryHH cuecHBy gHHH Ba KygpaTxou xopu^H gap TaT6uKH MaKcagxou rapa3HoKH xyg HCTH^oga MeHaMoHHg. Eo xaMHH ga^e^ Ba ca6a6xou gurap HMpy3 6apou ^aBoHoH gomTaHH Matpu^aTH 6a^aHgu cuecH Ba 3upaKHH cuecH hhxoht MyxuM Me6omag, to kh ohxo ^upe^Tau co3mohxoh cuecuBy gHHHH h^poth HarapgaHg.
3hkp 6oHg HaMyg, kh gap hh MyggaTH Ha HaHgoH gapo3 gap To^hkhctoh 6ucepe a3 Macta^axou Map6yT 6a paBo6uTH guHy gaB^aT xa^^u xygpo e^TaHg Ba oHpo HaMeTaBoH
нодида гирифт. Дар сатхи конунгузорй бошад, масъалахои зиёде ба таври равшан дар санадхои меъёрй-хукукй инъикоси худро ёфтанд.
Метавон натича гирифт, ки дар мархалаи ташаккули давлатдории миллй, тахкими истиклоли давлатй ва дар маркази бозихои геополитикии кишвархои абаркудрат карор гирифтани Точикистон, аз хадди маъмули сиёсй баромадани масъалахои динй чандон ба манфиати чомеаи точик нест, зеро чунин холат метавонад ба 1) ноором шудани кишвар, 2) заиф шудани суръати рушди иктисодй, 3) сар задани низоъхои мазхабй, 4) зери шубха карор гирифтани лоихахои стратегии кишвар ва 5) бад шудани равобити дипломатии Точикистон бо бархе аз давлатхои хорича оварда расонад. Аз ин чо имруз доштани стратегияи равобити дину давлат ва кабул намудани консепсияи равобити дину давлат барои мухлати дарозмуддат бисёр зарур буда, он метавонад боиси аз байн бурдани бахсхои барзиёди динй ва халли бисёре аз муаммохои динии кишвар гардад.
Чунонки ишора намудем, чй тавр шакл гирифтани муносибатхои давлат бо дин аз омилхои сиёсй, ичтимоиву иктисодй, геополитикй ва сатхи маърифати динии мардум вобастагии зич дошта, онхо заминаи мусоид барои рушди хамкорихои байни давлат ва динро ба миён мегузоранд. Аз хамин нуктаи назар, омилхои мазкур дар оянда хам боиси бехтар гардидани вазъи хамкориву муносибати давлат ва дин ё, баръакс, норавшану мураккаб гардидани робитаи байни онхо шуда метавонанд.
Пайнавишт:
1. Ганцур. Бахши 11. Шоуномаи Фирдавсй. Хикмати подшоуии Яздигурд.
2. Камолудин Абдуллоев. Исламское государство: миф или реальность? О взаимоотношениях между государством и религией в Средней Азии / Государство и религия: поиск путей продолжения диалога. - Душанбе: Ирфон, 2005. - С. 30-46.
3. Абдуллоуи Раунамо. Уламои исломй дар Тоцикистон. - Душанбе: Ирфон, 2009. - 256 с.
4. Иброуим Усмон. Раванди оштии миллй дар Тоцикистон. Цараёни мууокимаи масъалаи хусусияти давлат дар Конститутсия (дунявй ва ё гайридунявй) / А.К. Зайферт, А. Крайкемайер. Дар борати мувофицати исломи сиёсй ва амният дар цаламрави САХА. - Душанбе, Деваштич, 2004. - 304 с.
5. Химматзода М. Дидгоу ва масоил. - Душанбе: Деваштич, 2006. - 272 с.
6. Муколама аз роуи амал: тацрибаи тоцикон. - Душанбе: Деваштич, 2008. - 257 с.
7. Цонуни Цумуурии Тоцикистон «Дар бораи озодии вицдон ва иттиуодияуои динй». Ахбори Мацлиси Олии Цумуурии Тоцикистон соли 2009, №3.
8. Конститутсияи Цумуурии Тоцикистон. Сурогаи дастрасй: http://president.tj/taxonomy/term/5/111. (санаимуроциат: 22. 09.16)
9. Шарипов Сухроб. Политические процессы в таджикском обществе: сборник статей 1998-2011 гг. - Душанбе: ЦСИ при Президенте РТ, 2011. - 376 с.
10. Терроризм ва ифротгарой - роууои пешгирии он. - Душанбе: Маориф, 2015. - 250 с.
Reference Literature:
1. Ganjur. Part 11. ««Shoh-Name» by Firdowsi. Wisdom of Padishah-Yazdigurd.
2. Abdulloyev, Kamoludin. Islamic State: Myth or Reality? On Interrelations between State and Religion in Middle Asia // State and Religion: Quest of Ways Concerned with Dialogue Continuation. - Dushanbe: Cognition, 2005. - pp. 30 - 46.
3. Abdullohi Rakhnamo. Ulems ' Council in Tajikistan. - Dushanbe: Cognition, 2009. - 256pp.
4. Ibrokhim Usmon. The Process of National Conciliation in Tajikistan. The Course of Debates Referring to the Problem of State Frameworks in Constitution (secular or non-secular) // A.K. Zeifert, A. Kraykemayer. About Correspondence of Islamic Policy to Territorial Security of SAKHA. - Dushanbe: Devashtich, 2004. - 304 pp.
5. Khimmatzoda M. View of the Problem. - Dushanbe: Devashtich, 2006. - 272 pp.
6. Conversation about the Ways of Actions: Tajik Experience. - Dushanbe: Devashtich, 2008.
- 257pp.
7. Tajikistan Republic Law «On Freedom of Conscience and Religious Associations». Tidings of Tajikistan Republic Supreme Council (Majlisi Oli) for 2009, - #3.
8. The Constitution of Tajikistan Republic. http://president.tj/taxonomy/term/5/111. (Date of request: 22.09.16)
9. Sharipov, Sukhrob. Political Processes in the Tajik Society (collection of articles for 1998 -2011). - Dushanbe. Centre of Sociological Explorations (CSE) under TR President, 2011. -376 pp.
10. Terrorism and Extremism - the Ways of their Preclusion. - Dushanbe: Enlightenment, 2015.
- 250 pp.
