CC BY
10
УДК 321 ББК 66.3-1
ХАМКОРИИДАВЛАТБО Саидзода Шухрат Шукур,
ИНСТИТУЩОИ ЦОМЕАИ ШАУРВАНДЙ н.и. с., дотсенти кафедраи
ЯКЕ АЗ ОМИЛХОИ ФАЪОЛНОКШАВИИ сиёсатшиносии ДД^БСТ
ША^РВАНДОН (Тоцикистон, Хуцанд)
СОТРУДНИЧЕСТВО ГОСУДАРСТВА С Саидзода Шухрат Шукур,
ИНСТИТУТАМИ ГРАЖДАНСКОГО к. полит. н, доцент кафедры
ОБЩЕСТВА - ОДИН ИЗ ФАКТОРОВ политологии ТГУПБП
АКТИВНОСТИ ГРАЖДАН (Таджикистан, Худжанд)
COOPERA TION Saidzoda Shukhrat Shukur, OF STATE WITH candidate ofpolitical sciences, INSTITUTIONS OF Associate Professor of the politology CIVIL SOCIETY AS ONE OF THE department under the TSULBP FACTORS OF CITIZENSл ACTIVENESS (Tajikistan, Khujand)
E-MAIL: shuhratst@mail.ru
Калидвожа: Чумуурии Тоцикистон, ташкилоти цамъиятй, уамкории давлат бо ташкилотуои цамъияти, рушди демократия, цомеаи шаурвандй, баланд бардош-тани фаъолнокии шаурвандон, дурнамои фаъолияти ташкилотуои цамъияти
Мацола ба мавзуи уамкории давлат бо ниуодуои цомеаи шаурвандй дар самти боло бардоштани сатуи фаъолнокии шаурвандон бахшида шудааст. Дар он ба масъалаи ташаккулёбии бахши цомеаи шаурвандй дар Тоцикистон, заминаи меъёриву ууцуции фаъолияти созмонуои цамъияти, уамкории давлат бо ташкилотуои цамъияти дар уалли масъалауои цомеаи имрузаи тоцик мавриди баррасй царор гирифтааст. Муаллиф раванди гузариш аз низоми цаблй, яъне идораи давлат ва цомеа аз боло ба поён ба низмои демократй-худфаъолиятии шаурвандонро баён месозад. %амзамон самтуои фаъолияти интистутуои гайридавлатй, зарурат ва ауамияти тацвияти кори онуо бо мацомотуои давлатй дар рушди цомеаи шаурвандй зикр шудааст. Дар охир муаллиф назари хешро оид ба дурнамои уамкории давлат бо инстиутуои цомеаи шаурвандй, самтуои фаъолияти минбаъдаи онуоро дар баланд бардоштани сатуи фаъолнокии шаурвандон баён намудааст.
Ключевые слова: Республика Таджикистан, общественные организации, сотрудничество государства с общественными организациями, развитие демократии, гражданское общество, повышение активности граждан, перспективы функционирования общественных организаций
Рассматривается проблема сотрудничества государства с институтами гражданского общества в плане повышения уровня активности граждан. Особое внимание уделено проблеме формирования в Таджикистане гражданского общества, созданию нормативно-правовых предпосылок деятельности общественных организаций,
сотрудничеству государства с общественными организациями в решении актуальных проблем современного таджикского общества. Изложен анализ перехода от прежней системы, то есть управления государством и общестсвом «сверху вниз», и демократической самодеятельностной системой проявления активности граждан. Дана оценка процесса образования общественных организаций и их деятельности. Отмечены направления деятельности негосударственных институтов, необходимость и важность усиления их работы с государственными органами для развития гражданского общества. Изложено авторское видение перспектив сотрудничества государства с институтами гражданского общества, определены пути дальнейшего повышения активности граждан.
Key words: Tajikistan Republic, public organizations, cooperation of state with public
organizations, development of democracy and civil society, elevation of citizens' activeness,
prospects of functioning in reference to public organizations
The article dwells on the problem concerned with cooperation of the state with the institutes of civil society in the aspect of elevation of the level of citizens' activeness. Special attention is paid to the problems of civil society formation in Tajikistan, creation of normative-juridical prerequisits of activities of public organizations, cooperation of state with public organizations in a solution of actual problems reigning in modern Tajik society. The author expounds the analysis related to transition from the former system, i.e. management with state and society from up to down, to democratic amateurish one targeted at a display of citizens' activeness. He underscored the streamlines of activities carried out by non-governmental institutes, necessity and importance of intensification of their work with statal bodies for civil society development. An assessment of the process of formation of public organizations and their activities is given. The author's vision of the prospects of cooperation between the state and civil society institutes is presented, the ways offurther citizens' activeness elevation are determined.
Содибистиклолии давлатй барои миллати точик ва мардуми шарифи Точикистон садифаи нави зиндагй ва мардилаи тозаи рушдро боз карда, ба мардум имконияти интихоб намудани роди ояндаи давлатдорй ва давлатсозиро ба миён овард. Ба туфайли содибистиклолии давлатй ва ба вучуд омадани вазъияти нави сиёсй ва ичтимой дар чумудурй, мардилаи нави сарнавиштсози таърихи миллати точик огоз гардид ва мардум ба орзуву ормони дазорсолаи хеш расид. Яъне, миллати точик содиби озодй ва истиклолияти сиёсй гардида, роди бунёди давлати дукукй, дунявй ва демократиро пеша намуд. Ба вучуд омадани низоми нави сиёсиву ичтимой бисёр дигаргунидоро ба миён овард. Агар дар давраи шуравй тамоми масъулияти чомеа ва такдири ояндаи мардум дар уддаи тандо як докимият карор дошта бошад, бо интихоб шудани низоми демократии давлат кулли шадрвандон ва чомеаи шадрвандй имконияти садм гузоштан ва масъулият дар далли мушкилоти чомеа, ободу зебо гардонидани диёри хеш, дифз намудани ёдгоридои таърихй, димояи марзу буми Ватани худ ва пешравии кишварро пайдо намуданд. Фадмиши каблии давлат ва докимият тагйир ёфта, имруз тамоми институтдои давлатй ва чамъиятй чузъи чудонопазири чомеа, бахше аз бахшдои системаи сиёсии чомеа, масъулони ин ё он содаи даёти чамъиятй ба шумор рафта, дар яке дар алодидагй барои такдири ояндаи давлат ва миллат садмгузор ва чавобгар мебошанд.
Дар низоми демократии давлат дар як сода ва бахши чомеа сарфи назар аз он, ки ба кадом содаи чамъиятй мутааллик аст, дама дар якчоягй дар дохили як киштй карор доранд, ки пешрафту мушкилоти дар яке ба дама мансуб буда, ба тамоми содадои даёти чамъиятй таъсири чиддии худро мегузоранд. Албатта накш ва масъулияти докимияти давлатй ба дайси институти марказй ва конунй дар такдири имрузу фардои чомеа нисбат ба дигар бахшдои чомеа хеле бештар ва калидй мебошад. Аз дамин нуктаи назар зарурати дамкорй, муносибат ва равобити байни табакадои чомеа ва докимияти давлатй дар шароити нави низоми сиёсиву дукукй бештар мегардад, ки ин дар умум яке аз нишондидандадои муваффакияти фаъолияти сиёсиву ичтимоии тамоми нидоддои давлативу гайридавлатй мадсуб ёфта, боиси суботу оромии чомеа ва рушди давлат мегардад. Хоссатан дар вазъияти сиёсиву амниятй ва геполитикии чадони имруз, дамкорй ва равобити судманди байни бахшдои чомеадо бо институтдои давлатй нисбат ба дар даврае адамияти вижа дошта, бидуни он далли масъаладои чадонй бамаротиба душвор буда, расидан ба максаддои мудим номумкин мегардад. Дар давлатдои низоми демократй ва дунявй дошта низоми сиёсй аз руи мувофикати байни мардум ва докимият бунёд гардида, муносибати ондо дар асоси дамкорй, гуфтугу ва равобити судманд сурат мегирад. Муносибат, робитаву дамкории давлат бо чомеаи шадрвандй аз як чониб асоси конунй дошта, аз тарафи дигар он имкон фародам меорад, то эътимоди байни мардум ва докимият бештар гардад, ваддати миллй ва суботу амнияти давлатй таквият ёбад.
Тачрибаи таърихии давлатдои пешрафтаи чадон собит месозад, ки бунёди дав-лати демокративу дукукбунёд ва ташаккули чомеаи шадрвандй раванди тулонй ва кори осон намебошад. Вале ба дамаи мушкилидои ин давраи сипаришуда нигод на-карда, бо талошу задматдои родбари давлат Эмомалй Радмон дар кишвар барои вусъат ёфтани раванди гуногунандешии сиёсй, рушди босуръати фаъолияти дизбдои сиёсй, нидоддои гуногуни чомеаи шадрвандй ва фаъолияти озоди ондо шароити ло-зима фародам оварда шудааст. Бо шарофати истиклолият дар як замони начандон ту-лонй аз тарики Конститутсия ва дигар санадхои конунгузорй меъёрхои бунёдии фаъолияти давлати демократй - асосхои сохти давлатдории демократй, аз чумла мохияти дунявй ва ичтимоии он, мукаддас будани хукуку озодихои инсон ва шахрванд, гуно-гунандешии сиёсй, таъсиси парламенти касбй, кафолати адолати судй ва баробарии хамаро дар назди конун, инчунин озодии вичдонро мавриди амал карор дод [4, 27].
Ч,омеа шадрвандй аз даврадои пеш ба вучуд омада бошад дам, вале ташаккули низоми сармоядорй ва демократия заминаи мусоидеро барои рушди дамачонибаи он гузошт, ки чунин долат як консепсияи нави низоми давлатдои муосирро ба миён овард. Яке аз мудимтарин нишонадои чомеаи демократию мутамаддини муосир фаъолияти озоду бемонеаи иттидодиядои чамъиятй, ташкилотдои гайридукуматй ва дигар ташкилотдои оммавию сиёсй мебошад [3, 56].
Дар Чумдурии Точикистон бо шарофати содибистиклолияти давлатй аз тарафи мудаккикони точик ба монанди Г.Зокиров, А. Мудаббатов, А.Мадмадов, А.Радмо-нов, Ш.Каримов, У. Исоев чанбадои назариявию амалии масъаладои демократия, чомеи шадрвандй ва мавзудои марбут ба он мавриди омузиш карор гирифт. Ондо андешадои гуногуни хешро оид ба назарияи чомеаи шадрвандй, ташаккули чомеаи шадрвандй дар Точикистон ва омилдои рушди онро баён дошта, барои омузишу тадкики бештари мавзуи мазкур замина фародам оварданд.
Дар мукоиса бо низомдои гайридемократй сохтори кишвардои демократа аз се бахш иборат мебошанд:
1. Бахши давлатй - тамоми институтдои давлатй, докимияти конунбарор (парламент), ичроия ва судй;
2.Бахши тичоратй - тамоми он ташкилоту муассисадо ва созмондое, ки бо максади ба даст овардани фоида ва ё худ даромад таъсис ёфтаанд;
3. Бахши чомеаи шадрвандй - тамоми он ташкилоту созмондое, ки аз тарафи гуруди одамон бо максади конеъ намудани талаботи худ, бе дахолати давлат таъсис ва фаъолият менамоянд.
«Ч,омеаи шадрвандй - ин мачмуи муносибатдо ва таркиботи байнишахсй, оилавй, чамъиятию иктисодй, маданй, динй ва гайрадо буда, берун аз тобеияти давлат ва бе дахолати давлат инкишоф ёфта, барои худамалишавии одамон шароит мудайё менамояд» [2, 247].
Ташкил ва фаъолияти иттидодиядои чамъиятй ва дигар созмондои ичтимой, фар-дангй, динй яке аз шаклдои иштироки бевоситаи шадрвандон дар раванддои даёти сиёсии чомеа ва ба ин род таъмин гардидани иштироки ондо дар идоракунии давлатй мебошад. Модияти давлати демократй низ айнан дар дамин иштироки бевоситаи мардум дар кордои идоракунии давлатй ва доштани мавкеи мушаххас дар даёти сиёсии чомеа ва садм гирифтан дар рушду нумуи давлату давлатдорй зодир мегардад. Аз тарафи шадрвандон таъсис ва фаъолияти ташкилотдои чамъиятй бо максади конеъ намудани талаботи ичтимой, фардангиву маданй низ яке аз самтдои мудими иштироки шадрвандон дар раванди идоракунии давлатй ба шумор меравад.
Сол аз сол дар Ч,умдурии Точикистон шумораи ташкилотдои чамъиятй зиёд шуда истодааст, ки бештари ондо дар содаи ичтимой, кумак ба бепарастону маъюбон, дуку-ки инсон, варзишу солимгардонй, фарданг, рушди содибкорй, димояи дукуки куда-кон, маориф ва илм, экология, туризм ва гайра фаъолият доранд [7].
Агар соли 1992 шумораи созмондои гайридукуматй 141 адад бошад, соли 2016-ум ин шумора ба 2800 расидааст. Соли 200-ум аз 300 номгуи рузномаву мачалла, аз чумла 200 ВАО-и гайридавлатй фаъолият мекард. Соли 2016 ин нишондиданда мутаносибан ба 516 ва 307 расидааст. Х,амчунин агар соли 2000-ум дар чумдурй дама-гй 14 телевизиону 2 радио гайридавлатй амал намоянд, доло 49 шабакадои радио ва телевизион ва 10 агентии гайридукуматй ба адолй хизмат мерасонанд[10].
Имруз яке аз масъаладои мудими ташкилотдои чамъиятй надоштани фаъолияти дарозмуддат дар ин ё он бахши хочагии халки чумдурй ба дисоб меравад. Мутаас-сифона, бештари ташкилотдои чамъиятй баъди ба итмом расидани маблагдои грантй фаъолияти худро катъ карда, кори пешгирифтаашонро идома намедиданд, ки ин долат бевосита ба кори нидоддои чомеаи шадрвандй таъсири манфй мерасонад. Яъне, ба таври мунтазам ва систематикй фаъолият надоштани созмондои чамъиятй садми чомеаи шадрвандиро дар рушди чомеа коста, мавкеъ ва накши намоёни ин бахшро дар даёти кишвар камранг менамояд.
Х,амкории судманд дар байни бахшдои давлатй, тичоратй ва чомеаи шадрвандй имкон фародам меорад, ки заминаи суботи сиёсй, амнияти миллй, тадкими поядои давлатдорй, мушкилоти ичтимоиву иктисодй ва рушди босамари давлатй таъмин гардад. Аз чониби давлат фародам гардидани шароити мусоид бадри рушди чомеаи шадрвандй ва бахши тичоратй бо максади мустадкам намудани асос ва поядои
ичимоиву маънавй ва илмиву фардангии миллат бисёр мудим мебошад.
Таъмини суботи сиёсй ва амният барои дар як аъзои чомеа заминаи аз дама мудимест, ки давлат метавонад барои рушди чомеаи шадрвандй фародам биоварад. Зеро, бидуни суботу амният рушди на тандо чомеаи шадрвандй, балки содадои дигари чомеа низ номумкин мегардад. Хоссатан дар шароити имрузаи чадони муосир, ки торафт ракобати сиёсиву геополикии абаркудратдо шиддати бештар мегирад, масъалаи суботи сиёсй ва дифзи содибистиклолй ба масъалаи авлавиятноки давлат табдил меёбад.
Истиклолияти сиёсй, озодй ва истиклолияти фикрй дар байни мардум рушди вокей ва табиии чомеаи шадрвандиро таъмин намуда, ба пойдории он заминаи мусоидеро фародам меорад. Дар шароити ба таври табий инкишоф ёфтани асосдои чомеаи шадрвандй, равобити созмондои чамъиятиро бо институтдои давлатй мустадамтар намуда, дар гуна монеадоро аз байн мебардорад.
Бо шарофати содибистиклолии давлатй ва кушиши чомеаи шадрвандй дануз 20 сол кабл дар чумдурй Шурои чамъиятй таъсис ёфт, ки он дамчун намунаи барчастаи дамкории байни институтдои давлатй ва чомеаи шадрвандй шинохта шудааст. Умуман, Шурои чамъиятй фазоест, ки дар он мо гуфтугуи давлат ва чомеаи шадрвандиро мушодида менамоем. Шурои чамъиятй дар ибтидои фаъолияти худ бори аввал чонибдои мавкеи гуногуни сиёсидоштаро ба хотири як максади бисёр олй, яъне дифз намудани давлати содибистиклоли Точикистон ва расидан ба сулду субот ва амнияти давлатй ва дифзи давлатдории миллй ба дам овард.
Шурои чамъиятй дар тули солдои мавчудияташ як катор конундоро мудокима карда, ба парламенти мамлакат пешнидоду хулосадои чолиб манзур сохт ва бо дамин дар тадия ва кабули конундо оид ба демократикунонии чомеа, димояи дукук ва озодидои инсон, ташкили имконоти мусоид барои фаъолияти ташкилоту созмондои ичтимоиву сиёсй, милливу фардангй ва динй, фаъолияти озоди воситадои ахбори омма, хулоса оромии вазъият дар мамлакат садми арзанда гузошт.
Бояд гуфт, ки ба дайати Шурои чамъиятй намояндагони даддо ташкилот, аз кабили адзоби сиёсй, даракатдо, акаллиятдои миллй, созмондои гайридавлатй, чамъиятй, динй ва гайра дохиланд, ки ин аз нуфузи зиёди ин нидоди чомеаи шадрвандй дарак медидад.
Аз солдои аввали содибистиклолияти давлатй Пешвои миллат Эмомалй Радмон нисбат ба ташаккули чомеаи шадрвандй, арзишдои демократа нигоди некбинона ва мусбат доштанд. Бордо дангоми суханронидои хеш оид ба рушди чомеаи шадрвандй андешаронй намуда, накшу макоми онро дар далли масъаладои чомеа ва пешрафти давлат мудим арзёбй намудаанд. Аз чумла, дар яке аз чаласадои Шурои чамъиятй дар бораи макоми фаъоляти созмондои чамъиятй дар даёти чумдурй чунин иброз доштаанд: «Таблиги тарзи даёти солим, дамкорй дар рушди маориф, бедбудии таъли-му тарбия, мубориза бар зидди зудуроти харобиовари экстремиста, радикализми сиёсиву динй, пешгирии нашъамандй, хариду фуруши одамон ва коррупсия дар маркази таваччуд ва фаъолияти созмондои гайридукуматй бояд карор гиранд» [9].
То имруз дамкории дамачонибаи институдои давлатй бо нидоддои чомеаи шадрвандй натичадои назаррас ба бор оварда, заминаи хубро барои таквияти дамкории минбаъда гузоштааст. Дар ин чо ба таври мухтасар нишон додани садми якчанд ташкилоти чамъиятй, ки дар ин давра барои далли баъзе аз масъаладои
мубрами чомеа фаъолияти босамар намудаанд, мухим ба чашм мерасад. Яке аз он ташкилотхо ASTI - Ассотсиатсияи зиёиёни илмиву техникии Точикистон мебошад, ки зиёда аз бист сол дар катори дигар созмонхои чамъиятй фаъолияташро пеш бурда истодааст. Созмони мазкур дар чанд самти мухими хаёти чомеа: паст намудани сатхи камбизоатй, баланд бардоштани маърифати чавонон, пешгирии шомилшавии чавонон ба хар гуна харакатхои ифротгароиву террористй, рушди сохибкории хурд, тахаммулпазирй ва сулху дустй дар байни халкхои кишвархои хамсояву хамсархад фаъолият дорад. Х,амчунин созмони мазкур холо барномаеро тахти унвони «Сулх аз мо огоз меёбад» амалй мегардонад, ки хадафи он пешгирии низоъ дар минтакаи байнисархадии Точикистон ва ^иргизистон ба хисоб рафта, он асосан чавонони осебпазири чомеахои наздисархадии ин ду кишварро дар бар мегирад. Зиёда аз ин Ассотсиатсияи зиёиёни илмиву техникии Точикистон дар таъсис ва хамохангсозии фаъолияти шабакаи ташкилотхои гайридавлатии водии Фаргона "Водии сулх" иштирок мекунад, ки ин шабака зиёда аз 30 _ ташкилотхоро ро аз Чумхурии Точикистон, Ч,умхурии ^иргизистон ва Чумхурии Узбекистон муттахид месозад [1].
Имруз даххо дигар ташкилоти чамъиятй, ба монанди «Чашмаи хаёт», «Фидокор», «Насли нав», «Гулрухсор», «Эхё, фарханг ва тараккиёт», «Субхи Хуросон», «Маркази рушди занон», «Сайёраи нав» «Умеди аср», «Маркази рушди ичтимой», «Ховаршинос», «Мехвар» [7] ва ассотсиатсияхову фондхо дар сохахои гуногуни хаёти чамъиятй фаъолият намуда, дар халли мушкилоти чомеа, таъмини сулху оромии кишвар, баланд бардоштани маърифати хукукй, экологй, динии чавонон, паст намудани сатхи камбизоатй, рушди сохибкории хурду миёна, паст намудани беморихои сироятй дар байни ахолй ва г. сахми худро гузошта истодаанд.
Бояд гуфт, ки накши созмонхои байналмилалй, ба монанди СММ, Иттиходи Аврупо, Созмони амният ва хамкорй дар Аврупо, USAID, UNICEF, Фонди Окони IV, Фонди Сорос ва г., ки маблагхои грантй дар амалй намудани лоихахохои хурду бузург равона намудаанд, дар ташаккули чомеаи шахрвандй ва халли як катор масъалахои чомеа бисёр назаррас мебошад. Зеро кисми зиёди маблагхое, ки такшилотхои чамъиятй хангоми татбики ин ё он лоихахо мавриди истифода карор медиханд, асосан грантхои хоричй мебошад, ки хамаи онхо тавассути созмонхои номбурда, равона шудаанд. Чуноне ки ба мо маълум аст, чудо шудани грантхо аз тарафи созмонхои хоричй тачрибаи чахонй махсуб ёфта, хамасола садхо миллион доллари амрикой ба ташкилотхои гайрихукуматй ва ба шахсони алохида барои татбики барномахо ва лоихахои маърифатй, иттилоотй, экологй, ичтимой, тандурустй, дар шакли кумаки башардустона ба кишвархои гуногуни ниёзманд равона мешавад.
Х,оло ниходхои чамъиятй дар асоси якчанд конунхои амалкунанда ва, кабл аз хама, дар асоси Конститутсияи Чумхурии Точикистон фаъолият пеш мебаранд. Дар умум бо дарназардошти шароити мавчуда, конунхои амалкунанда барои фаъолияти ташкилоти чамъиятй заминахои лозима мухайё менамояд. Чуноне ки дар моддаи 8-и Конститутсия омадааст: «Дар Точикистон хаёти чамъиятй дар асоси равияхои гуногуни сиёсй ва мафкуравй инкишоф меёбад. Мафкураи хеч як хизб, иттиходияи чамъиятй, динй, харакат ва гурухе наметавонад ба хайси мафкураи давлатй эътироф шавад. Иттиходияхои чамъиятй ва хизбхои сиёсй дар доираи Конститутсия ва конунхо таъсис меёбанд ва амал мекунанд»[4]. Яъне, мувофики моддаи мазкур якум,
имконияти мавчудияти афкори гуногуни сиёсиву ичтимой дар чомеаи, дувум манъ будани тадмили дар нав мафкураи сиёсиву динй аз болои чомеа ва эътирофи давлатии он, саввум доираи конунй ва расмии фаъолияти иттидоддои чамъиятй дар даёти сиёсиву ичтимой ва фардангй мукаррар карда шудааст. Гузашта аз ин оид ба фаъолияти иттидоддои чамъиятй Конуни Чумдурии Точикистон «Дар бораи иттидодиядои чамъиятй» амал менамояд, ки дар он принсипдои таъсис ва бакайдгирии ташкилоти чамъиятй, дукук ва вазифадои иттидодиядои чамъиятй, усули муносибати давлат бо созмондои чамъиятй ва масъаладои дигаре, ки ба фаъолияти созмондои чамъиятй рабт дорад, инъикос гардидааст.
Бояд кайд намуд, ки дар баробари конуни номбурда дануз 1-уми декабри соли 1999 Фармони Президенти Чумдурии Точикистон «Дар бораи такмили чараёни демократикунонии даёти чамъиятиву сиёсй дар чумдурй» ба имзо расида буд, ки он ба демократикунонии даёти чамъиятиву сиёсй, таквияти ваддати миллй ва ризоият дар чомеа, таъмини дукуку озодидои конститутсионии шадрвандон, таъмини гуногунандешии сиёсй ва мафкуравй, иштироки озоди дизбдои сиёсй, иттидодиядои чамъиятй, табакадо ва гуруддои ичтимой дар интихоботи макомоти докимияти давлатй ва идоракунии давлат равона гардида, барои рушди чомеаи шадрвандй шароити мусоид фародам овард.
Фаъолияти босамари дизбдои сиёсй дар даёти сиёсй яке аз нишонадои демократии давлат буда, ондо иштироки бевоситаи шадрвандонро дар даёти кишвар таъ-мин менамоянд. Дар системаи сиёсии чомеа дар радифи дигар унсурдо дизбдои сиёсй ва системадои гуногуни дизбй накши хоса доранд. Ондо муносибати байни мардум, институтдои гуногуни чомеаро ба танзим меандозанд. Одамон ва умумиятдои гуногуни чомеа барои ба даст овардани максаддои худ аз тамоми иттидодиядои чамъиятй истифода мебаранд. Дар катори ондо хизбдои сиёсй накши хосаеро мебозанд. Дизбдои сиёсй дар низоми сиёсии чомеа накши мудим доранд. Ондо дамчун ифодагари манфиатдои умумиятдои муайяни чомеа ба танзими муносибатдои низоми сиёсй мусоидат менамоянд. Муносибати байнидамдигарии дизбдои сиёсй ва унсурдои дигари низоми сиёсиро конундои дар як кишвар танзим мекунанд. Ин аз хусусиятдо ва анъанахои даёти сиёсии чомеа ва шакли идоракунии кишвари мазкур вобаста аст. Чуноне ки сиёсатшиноси точик А.Мудаббатов кайд намудааст: «Вакте ки сухан оид ба дамкории давлату адзоби сиёсй меравад, набояд фаромуш кард, ки ин аз муносибати дар ду чониб вобастагй дорад. Мо хуб мефадмем, ки дар шароити чомеаи шадрвандй адзоби сиёсй на як «шуъбаи» давлат, на як «кисми» он, балки як сохтори мустакили сиёсиест, ки вазифадои худро бадри бедбудии даёти чомеа бояд сафарбар намоянд» [6, 67]. Амалан дар чомеа дизбдое пойдор мемонад, ки максади асосиашон оромиву суботи чомеа, некуадволии мардум ва рушду нумуи давлат аст. Дар акси дол дизбдои сиёсй фаъолияти пойдор находанд дошт.
Накши дизбдои сиёсй ба дайси яке аз нидоддои фаъоли чомеаи шадрвандй дар рушди давлат бисёр назаррас буда, он заминаи мустадкам шудани низоми сиёсй, рушди арзишдои демократа, давлатдорй гардида, иштироки фаъоли шадрвандонро дар идоракунии давлат таъмин менамояд. Хдмзамон бо ин род бори гарони докимияти давлатиро сабук мегардад. Чуноне ки сиёсатшиноси точик Судроб Шарипов кайд намудааст: «Агар чомеаи шадрвандй рушди кофй надошта бошад, дамаи масъаладо бар души докимимяти марказй мефарояд» [8, 247]. Яъне чомеаи
шадрвандй дукуки худфаъолиятнамоии шадрвандонро таъмин намуда, пояи давлатдорй ва ягонагиву ваддати чомеаро тадким мебахшад. Гузашта аз ин докимият тамоми неруи худро дар масъаладои асосии давлатй, пеш аз дама, тадкими суботу оромии чомеа, таъмини амнияти миллй ва рушди муносибатдои хоричй равона намуда, ба муваффакиятдои нав ба нав ва комёбидои бештар ходад расид. Аммо чунин долат тандо дар шароити ташаккули вокеии чомеаи шадрвандй ва вазъи ороми сиёсй ва геополитикии минтака ва берун аз кишвар имкони бештар ходад дошт.
Ба андешаи мо имруз дар шароити падн гардидани андешадои ифротгарой ва тундгароии динй, шомилшавии чавонон ба даракатдои ифротгароии динй, худкушй, бегонашавии баъзе чавонон аз раванддои чомеа, дизбдои сиёсиро лозим аст, ки баробари дигар масъаладо, нисбат ба мавзуи сотсиализатсияи сиёсии адолй, пеш аз дама, чавонон бештар диккат зодир намоянд. Сотсиализатсияи сиёсй аз як чониб вазифаи мудими дизбдои сиёсй бошад, аз чониби дигар дар рушди демократии давлат таъсири мусбат мебахшад.
Нидоддои чомеаи шадрвандй бо назардошти шароити сиёсиву амниятй, ичимои-ву иктисодии давлат фаъолият намуда, ба паст намудани сатди хатардо, ба мисли терроризм, ифротгароии динй, тундгарой садм мегузоранд. Дар дамин асос фаъолияти густурдаи ташкилоти чамъиятй дар самти кам намудани шумораи худкушй дар байни занон, баланд бардоштани маърифати шадрвандон ва пешгирии чавонон аз дамрод шудан ба созмондои ифротгарой ва тундгароии динй мувофики максад мебошад.
Ба андешаи мо, мавкеи созмондои чамъиятй дар шароити мураккаб ва пуртазоди сиёсиву геополитикии имруза бояд мушаххас ва шаффоф бошад. Зеро тадкими эътимоду боварй дар байни бахшдои чомеа ва дамкории судманди байни ондо эдтимоли таъсири хатари беруниро ба дохили кишвар бамаротиб кам карда, робитаи докимиятро бо мардум таквият мебахшад. Гузашта аз ин кам гардидани фосилаи байни докимият ва шадрвандон, ба тадкими ваддату ягонагии чомеа мусоидат намуда, тавоноии кишварро боло мебардорад.
Оид ба масъалаи самтдои афзалиятноки фаъолияти нидоддои чамъияти шадрвандй даминро бояд хотиррасон намуд, ки дангоми чудо намудани грантдо дар катори аввал ба ташкилотдои чамъиятие, ки дар бахши илму маориф, фаъолият доранд, афзалият дода шавад. Ин барои баланд бардоштани маърифати шадрвандон, махсусан дар шароити торафт доман падн намудани падидадои ифротгароии динй, тундгарой ва хатардои дигари ру ба руи чомеа буда, адамияти бештар пайдо мекунад.
Бояд гуфт, ки сатди дамкории байни давлат ва ташкилотдои чамъиятй бо рушди демократия, режими сиёсй ва шароити ичтимоиву иктисодии чомеа вобастагии зич дорад. Мадз дамкории зич ва устувори байни ондо ба рушди чомеаи шадрвандй мусоидат менамояд. Тачрибадои давлатдои хоричй нишон медидад, бунёд намудани чомеаи шадрвандии рушдёфта дар муддати кутод имконпазир нест. Дар рушди чомеаи шадрвандй дар баробари омилдо ва заминадои дохилй накш ва таъсири омили берунй ва шароити сиёсиву геополитикии минтака ва чадон назаррас мебошад.
Ба андешаи мо роддои боз дам бедтар намудани фаъолияти ташкилотдои чамъиятй зиёд буда, дар катори ондо минбаъд аз тарафи Вазорати адлия таъсис додани мачаллаи махсус оид ба фаъолияти ташкилоти чамъиятй бисёр мудим буда, он барои баланд бардоштани масъулияти созмондои чамъиятй ва дастраси дамагон намудани маълумот оид ба фаъолияти созмондои чамъиятй мусоидат ходад намуд.
Чи тавре ки дар кисми дувуми моддаи 13-и Конуни Чумдурии Точикистон «Дар бораи иттидодиядои чамъиятй» омадааст: «Фаъолияти иттидодияи чамъиятй ошкоро буда, маълумот дар бораи дуччатдои таъсисй ва барномавии он бояд дастраси омма бошад»[5, 31]. Ба андешаи мо аввалан дар мачалла федрасти ташкилотдои чамъиятие, ки дар дудуди Точикистон фаъолият мебаранд, чой дода шавад. Дувум, дамаи он ташкилотдои чамъиятй вобаста ба самти фаъолияташон гурудбандй бишаванд. Яъне, дар бахши ичтимоиёт, фарданг, сиёсат, маориф, варзиш, дукуки инсон, экология, занон, кудакон, тандурустй ва г. Солисан дар он дисоботи солонаи созмондои чамъиятй ва натичаи фаъолияти ондо чой дода шавад. Чунин кор як кадами тоза дар муаррифии бахши чомеаи шадрвандй ва таквияти дамкоридои институтдои давлатй бо чомеаи шадрвандй мегардад.
Соли 2018 дар Чумдурии Точикистон, ки Соли рушди сайёдй ва дунардои мардумй эълон гардидааст, институтдои бахши чомеаи шадрвандй низ метавонанд дар пешрафти содадои сайёдии кишвар, дунардои мардумй, истедсол ва ба фуруш баровардан молу мадсулоти мардумй бо таклифу пешнидоди муфид, пуштибонй ва фаъолияти амалии хеш садмгузорй намоянд.
Дар солдои минбаъда низ аз чониби нидоддои чомеаи шадрвандй пешнидод гардидани таклифдои созанда барои рушди содадои илму маориф, тандурустй, паст намудани раванди гаравиши чавонон ба дизбу даракатдои ифротгароиву тундгароии динй, рушди демократия, пешгирии нашъамандй, хариду фуруши одамон ва дигар масъаладои мубрами чомеа, ба раванди боз фаъолнокшавии мардум таъсири мусбй расонида, ба дамкории байни докимияти давлатй ва чомеаи шадрвандй вусъати тоза мебахшад. Барои боз дам боло бурдани сатди фаъолнокии шадрвандон дар кордои чамъиятиву давлатй таклиф менамоем, ки аз чониби макомотдои давлатй ва ташкилотдои чамъиятй дангоми фаъолият ба масъаладои зерин афзалият дода шаванд:
1. Фародам овардани шароити баробар барои фаъолияти иктисодиву сиёсии шадрвандон;
2. Баргузор намудани чорабинидои оммавй-маърифатй дар дедадои дурдаст;
3. Ташкил намудани судбатдои озод доири далли масъаладои дар дедотчойдо мавчудбуда;
4. Бо роди ташкил намудани семинардои омузишй баланд бардоштани маърифати сиёсиву дукукии наврасону чавонон;
5. Тавассути шабакадои телевизиони пахш намудани барномадои маърифатй (маърифати молиявй-дукукй ва сиёсй);
6. Тавассути барномадои телевизионй намоиш додани хизматдои шахсиятдое, ки (содибкорон, инженерон, олимон ва г.) дар содаи худ ба комёбидои назаррас ноил шудаанд;
7. Баланд бардоштани гурури миллй ва дисси ватандустии чавонон тавассути таблиги андешаи содибдавлат будан;
8. Ч,удо намудани грантдои давлатй ба ташкилотдои чамъиятй дар самтдои маърифати шадрвандй ва рушди неруи инсонй.
Пайнавишт:
1. Дар бораи Ассосиатсияи зиёиёни илмй-техткии Тоцикистон. Сурогаи эл.: hUp://www.asti.tj/tj/ob-orgamzacüMml (Санаимуроциат 29.11.21018).
2. Зокиров Г.Н. Сиёсатшиносй. - Душанбе: Эр-граф, 2010. - 520 с.
3. Исоев У. Мушкилоти хамгироии ташкилотдои гайрихукуматй дар фазой баъдишуравй / Ицлосияи XVI Шурои олии Чумхурии Тоцикистон ва масъалхои мухимтарини инкишофи сиёсии кишвар. - Душанбе, 2012. - С. 55-59.
4. Конститутсияи Чумхурии Тоцикистон. - Душанбе: Гащ, 2016. -135 с.
5. Конуни Чумуурии Тоцикистон «Дар бораи иттиходияхои цамъиятй» / Ахбори Мацлиси Олии Чумхурии Тоцикистон №5 (1387). - Душанбе, 2007. - сах 29-39.
6. Мухаббатов А. %изб%ои сиёсй: воцеият ва дурнамо (тахлили сиёсию ицтимой). -Душанбе: Истеъдод, 2011. - 144 с.;
7. Фехристи хизбхои сиёсй ва иттиходияхои цамъиятй. Сурогаи эл.: http://www. minjust.tj/tj/fehristi-hizbhoi-siyosi-jt^( Санаи муроциат: 12.10.2018).
8. Шарипов С. Политические процессы в таджикском обществе. - Душанбе: ЦСИ при Президенте РТ, 2011. - 376 с.
9. Эмомалй Рахмон. Суханронй дар цаласаи 15-солагии Шурои цамъиятии Чумхурии Тоцикистон. Сурогаи эл.: http://president.tj/node/416; (Санаимуроциат: 28.10.2018)
10. Эмомалй Рахмон. Суханронй дар маросими ифтитохи муассисахои давлатии телевизиони «Варзиш», «Синамо» ва Академияи воситахои ахбори омма. Сурогаи эл.: http://president.tj/node/10829. (Санаи муроциат 25.10.2018).
Reference Literature:
1. On Association of Scientific-Technical Intellectuals of Tajikistan. Electronic address: http://www.asti.tj/tj/ob-organizacii.html (Date of request - 29. 11. 2018)
2. Zokirov G. N. Politology. - Dushanbe: Er-Graph, 2010. - 520pp.
3. Isoyev U. Difficulties of Integration of Nongovernmental Organizations into the post-Soviet Space // The XVI-th Session of Supreme Council of Tajikistan Republic and the most Important Problems of the Country's Political Development. -Dushanbe, 2012. - pp. 55-59
4. Tajikistan Republic Constitution. - Dushanbe: Gandge, 2016. - 135 pp.
5. Tajikistan Republic Law "On Public Organizations". Bulletin of Tajikistan Republic Majlisi Oli. 2007, N5 (1387). - Dushanbe. -pp. 29-39
6. Mukhabbatov A. Political Parties: Reality and Perspective (Social-Political Analysis). -Dushanbe: Promptitude, 2011. - 144pp.
7. The List of Political Parties and Public Organizations. Electronic address: http://www.minjust.tj/tj/fehristi-hizbhoi-siyosi-jt. (Date of request: 12. 10. 2018)
8. Sharipov S. Political Processes in Tajik Society. - Dushanbe: Central Institute of Politics under the Auspices of Tajikistan Republic President. 2011. - 376 pp.
9. Rakhmon, Emomali. The Speech Pronounced at the Sitting Devoted to the 15-th Anniversary of the Public Council of Tajikistan Republic. Electronic address: http://president.tj/node/416; (Date of request: 28. 10. 2018)
10. Rakhmon, Emomali. Speeches Pronounced at the Opening Ceremonies in Regard to State Television Institutions: "Sports", "Synamo" "MMAcademy". Electronic address: http://president.tj/node/10829 (Date of request: 25. 10. 2018)
