Научная статья на тему 'АШРАФ САМАРҚАНДИЙ ВА САМАРҚАНД АДАБИЙ МУҲИТИ'

АШРАФ САМАРҚАНДИЙ ВА САМАРҚАНД АДАБИЙ МУҲИТИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Самарқанд / адабий муҳит / адабий жараён / шоир / бадиий маҳорат / мутафаккир зотлар / шеърий девон. / Samarkand / literary environment / literary process / poet / artistic skills / thinkers / poetic devan.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Айниддинов, Иқрориддин Шарифович

Ушбу мақолада Самарқанд адабий муҳитининг тарихий жараёнлари, самарқандлик мутафаккирлар ҳаёти борасида сўз боради. Шу билан бирга шу заминда ижодий фаолият олиб борган истеъдодли шоир Ашраф Самарқандийнинг давр адабий муҳитида тутган ўрни ҳақида маълумот берилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ASHRAF SAMARKANDI AND SAMARKAND LITERARY ENVIRONMENT

This article talks about the historical processes of the literary environment of Samarkand, the life of thinkers from Samarkand. At the same time, information will be given about the place of the talented poet Ashraf Samarkandi in the literary environment of the time.

Текст научной работы на тему «АШРАФ САМАРҚАНДИЙ ВА САМАРҚАНД АДАБИЙ МУҲИТИ»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

АШРАФ САМАРЦАНДИЙ ВА САМАРКАНД АДАБИЙ МУ^ИТИ

Айниддинов Икрориддин Шарифович

Самарканд давлат университети учинчи боскич таянч докторанти

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада Самарканд адабий мууитининг тарихий жараёнлари, самарцандлик мутафаккирлар уаёти борасида суз боради. Шу билан бирга шу заминда ижодий фаолият олиб борган истеъдодли шоир Ашраф Самарцандийнинг давр адабий мууитида тутган урни уацида маълумот берилади.

Калит сузлар. Самарцанд, адабий мууит, адабий жараён, шоир, бадиий майорат, мутафаккир зотлар, шеърий девон.

ABSTRACT

This article talks about the historical processes of the literary environment of Samarkand, the life of thinkers from Samarkand. At the same time, information will be given about the place of the talented poet Ashraf Samarkandi in the literary environment of the time.

Keywords. Samarkand, literary environment, literary process, poet, artistic skills, thinkers, poetic devan.

КИРИШ

Мовароуннахр замини мугуллар боскинидан сунг харобага айлангани тарихий китобларда зикр этилган. Бугунги кунга кадар улар етказилган моддий ва маънавий зарарлар асорати хали хамон мавжуд. Бухоро, Марв, Хоразм, кухна Термиз, Самарканд, Насаф ва бошка куплаб шахарнинг моддий таъминоти билан бирга маънавий таъминотдан хам ажралиб колгани сир эмас. Самарканд, Бухоро ва Насаф каби башарият илм-фан тараккиётига катта хисса кушган маданий шахарлар мугулларнинг вахшиёна боскинчларида анча хароб булган эди. Айникса "Сайкали руи замин" номини олган Самарканд шахри вайроназорга айланганди. Бутун бошли моддий, маданий, маънавий мероси саналадиган кутубхоналар, масжиду мадраслар ёндириб кулга айлантирилгандилар. Бу офат нафакат Мовароуннахр замини ва халкига талафот етказди балки яшнаётган машхур Хуросон улкаларини инкирозга юз тутишига сабаб булди. Бирок мугулар боскинидан олдин Мовароуннахр улкаси бошка шахарлардан кура анча обод, файзли ва илм фан бешиги булгани маълум. XI-XII асрларда Самарканд шахри илм-фан ва маданиятда етакчи марказларидан бири эди. Айникса исломий илмларнинг ривожига Самарканд "Ер юзининг сайкали" деб ном олганди. Тарихий ва адабий манбаларда

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

таъкидланишича Насаф, Термиз, Бухоро шахарлари катори Самарканд кадимдан илм турли илмлар тараккий топишига бешик булган. Бу борада Мухаммад Авфий Бухорий, Малехо Самаркандий, Мутрибий Самаркандий, Хожа Хасан Нисорий, Давлатшох Самаркандий каби тазкирачилар уз асарларида ушбу заминдан етишиб чиккан мутафаккирлар хакида батафсил маълумот берганини куриш мумкин.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Самаркандлик мутафаккирлар хаёти ва бой илмий адабий меросига оид бир канча тадкикот ишлари амалга оширилигани мухим илмий ахамият касб этади. Истиклолдан олдин Самаркандлик мутафаккирлар ва адиблар хакида тарихшунос олимлар И. Абдуллаев ва X,. Хикматуллоевнинг тадкикот иши долзарб ахамиятга эга. Ушбу асарда Самаркандлик олиму уламо, фозилу фузало, тарихчи, шоир ва адиблар хаёти ва меросига оид тавсифий характерга эга маълумотлар жамланган. Абу Мухаммад Самаркандий Дорамий, Мухаммад ибн Ахмад Самаркандий, Мухаммад ибн Фазл Абу-л-Фазл Мухаммад Самаркандий, Абу Хавс Сугдий Хаким ибн Ахвас, Сулаймон ибн Исма Самаркандий, Мухаммад ибн Мотуридий Самаркандий, Абул Фатх Саид ибн Хафиф Самаркандий, Абу Лайс Самаркандий, Абу Назр Самаркандий, Асируддин Фазл ибн Умар Абхарий Самаркандий, Абу-л-Аббос Мустагфирий Насафий Самаркандий, Абул Фатх Алоуддин Мухаммад ибн Абдулхамид Усмандий Самаркандий, Низомий Арузий Самаркандий,Абу-л-Фазл Мухаммад Самаркандий, Мухаммад Захирий Самаркандий,Рукнуддин Абу Хомид Самаркандий, Мухаммад ибн Абу Бакр Самаркандий, Алоуддин Шамсулислом Абу Бакр Мухаммад ибн Ахмад Самаркандий,Шарофуддин Самаркандий, Шамсуддин Самаркандий, Нажибуддин Самаркандий,Бурхониддин Нафис ибн Аваз Кирмоний, Камолиддин Абдураззок Кошоний Самаркандий, Абу Мухаммад Ато Самаркандий,Гиёсиддин Жамшид, ^озизода Румий, Мирзо Улугбек, Али Кушчи,Абдулали Биржандий, Абдурраззок ибн Исхок Самаркандий, Давлатшох Самаркандий, Мирам Чалабий1 каби мутафаккирлар таржимаи холини келтиради. Бирок ушбу асарда машхур шоир ва табиб Ашраф Самаркандийнинг хаёти ва номи зикр этилмаган. Асарда Урта асрларда Самарканд ва Шарк мамлакат-ларининг бошка шахарларида яшаб ижод этган самарканд-лик алломаларнинг хаёти, илмий фаолияти, диний ва дунё фанлари ривожига кушган хиссалари ёритилган.2 Ушбу асардан ислом мутафаккирлари

1 И.Абдуллаев ва ХДикматуллаев. Самаркандлик олимлар. - Тошкент: Фан, 1969.

2 http://old.bukhari.uz/index.php?option=com_content&view=article&id=1792:samarqandallomalar&catid=38:marka z-nashriyoti&Itemid=448&lang=ru

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

билан бирга самаркандлик шоирлар ва тазкирачилар хакида хам маълумотлар такдим этилган. Таникли адабиётшунос олим Садри Саъдиев филология фанлари доктори. 1971 йилда XII аср машхур хажвнавис шоири Сузаний Самаркандий ижоди буйича "Сузаний ва XII аср Самарканд адабий мухити" мавзусида номзодлик диссертациясини химоя килган3. Бугунги кунга кадар С. Саъдиев томонидан 8 та монография ка 100 га якин илмий-оммабоп маколалар эълон килинган. Самарканд илмий-адабий мухити ва тархий жараёнларнинг ижтмоий-сиёси хамда маданий-маънавий тадкики борасида куйидаги илмий асарларнинг руйхатини келтириш мумкин. "Сузанй ва мухити адабии Самарканд дар асри XII" (1973),"Поэтикаи шоирони Мовароуннахри асри XII" (1977), "Адабиёти форс-точик дар нимаи дуюми асри XI ва нимаи якуми асри XII" (1986),"Тазкираи суханварони сайкали руи замин","Адабиёти точик" (1988),"Накшбандия ва таъсири он ба адабиёти асрхои XV-XVII точик" (1999), «Малехои Самаркандй ва тазкираи у» (Тошкент, 2001),"Равияхои асосии мундаричаи гояхои адабиёти точик дар асри XVII" (2002), "Таърихи адабиёти точик дар Самарканд" (2007) «Самарканд адабий мухити тарих кузгусида» (Тошкент, 2009), «Маркази адабии Самарканд дар шохрохи таърих» (Тошкент, 2012)4 каби катор тадкикотларда муаллиф самаркандлик шоирларининг адабий мероси тавсифи ва поэтикаси хакида янги маълумотларни такдим этган. Адабиётшунос махаллий олимларимиз орасида илк бор Ашрафий Самаркандий биографияси ва девони борлиги хакида маълумот бериб утади. Бирок шоирнинг девони бугунги кунга кадар етиб келмаганлиги балки йуколганлигини баён этади. Аммо сунги тадкикотлар натижаси шуни курсатдики, Ашрафий Самаркандийнинг шеърий девони бугунги кунга Эрон ислом жумхуриятининг Техрон шахрида жойлашган Исломий шуро кутубхонасининг кулёзмалари марказида Ашрафий девони сакланаби келаётган экан. Ушбу нусха асосида форс олимлари Аббосбек Жоний ва Умед Сурурийлар шоир девонининг матний тахкики устида илмий тадкикотлар олиб бориб хижрий 1391 йил Техронда нашр эттиради.5

Мана шундай замонавий тадкикотлардан саналмиш Самаркандлик уламолар хакида тарихий фактлар асосида маълумот берилган асар "Самаркандлик алломалар" асарининг номини зикр этиш мумкин. Унда 140 нафар олиму уламолар ва фозилу фузалолар хакида маълумот бериб утилган. Мазкур асарнинг Имом Бухорий халкаро илмий-тадкикот маркази ходимлари

3 https://www.samdu. uz/cy/pages/tojik_fllologiyasi_va_xorijiy_sharq_tШari1

4 https://tg.wikipedia.org/wiki/%D0%A1 %D0%B0%D0%B4%D1%80%D3%A3_%D0%A 1 %D0%B0%D1%8A%D0%B 4%D0%B8%D0%B5%D0%B2

5 Ашраф Самарцандий. Девон/тауциц ва тасуиуи Аббосбек Жоний., Умед Сурурий. - Техрон: Сафир урдууол, 1391 уш.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

томонидан 2017 йили нашр этилган.6 Ушбу девон тахкикки ва тасхихини илмий ахамияти шундан иборатки, асарнинг мукаддима кисмида муаллиф хаёти, Самаркандий адабий мухити, даврнинг ижтимоий-сиёсий вазияти, шоир касидаларининг узига хос поэтикаси ва бошка шеърий жанрларнинг мавзу-мундарижаси тахлилга тортилган.

Хулоса килиб айтиш мумкинки, Ашраф Самаркандий Самарканд адабий мухитида олиб борган ижодий фаолиятини урганиш хамда асарларидаги маърифатпарварлик, халксеварлик, комил инсон тарбияси борасида ахлокий мавзуларни тадкик этиш долзарблик касб этмокда.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ (REFERENCES)

1. Ашраф Самаркандий. Девон/тахкик ва тасхихи Аббосбек Жоний., Умед Сурурий. - Техрон: Сафир урдухол, 1391 хш.

2. И.Абдуллаев ва икматуллаев. Самарцандлик олимлар. - Тошкент: Фан, 1969.

3. Урта асрларда яшаган машхур самаркандлик алломалар / Ш. Зиёдов, К. Махмудов. - Самарканд: Имом Бухорий халкаро маркази нашриёти, 2017. - 320 б.

6 Урта асрларда яшаган машхур самарцандлик алломалар / Ш. Зиёдов, К.. Махмудов. - Самарцанд: Имом Бухорий халцаро маркази нашриёти, 2017. - 320 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.