Научная статья на тему 'БУРҲОНИДДИН МУҲАҚҚИҚ ТЕРМИЗИЙ ҲАЁТИ ВА ФАЛСАФИЙ МЕРОСИ (ТАРИХИЙ ВА АДАБИЙ МАНБАЛАР АСОСИДА)'

БУРҲОНИДДИН МУҲАҚҚИҚ ТЕРМИЗИЙ ҲАЁТИ ВА ФАЛСАФИЙ МЕРОСИ (ТАРИХИЙ ВА АДАБИЙ МАНБАЛАР АСОСИДА) Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

5
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Саййид Бурҳониддин Муҳаққиқ Термизий / Баҳоуддин Валад / Мавлоно Жалолиддин Румий (Балхий) / “Маъориф” / Афлокий / “Маноқиб ул-орифин” / тасаввуф / ирфон фалсафаси / устоз / шогирд / муршид / мурид. / Sayyid Burhaniddin Muhaqqiq Termizi / Bahauddin Walad / Mawlana Jalaliddin Rumi (Balkhi) / “Maarif” / Aflaki / “Manakib ul-arifin” / Sufism / philosophy Irfan / teacher / student / murshid / murid.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Шерали Турсунов

Ушбу мақолада улуғ мутасаввиф олим, Мавлоно Жалолиддин Румий (Балхий)нинг тасаввуф илмидаги устози Саййид Бурҳониддин Муҳаққиқ Термизий (561-638/1165-1240) ҳаѐти ва фалсафий-ирфоний мероси Шамсиддин Аҳмад ал-Афлокий Орифийнинг Мавлоно Румий ҳаѐти, устозлари ва шогирдлари, адабий-бадиий ва фалсафий-ирфоний мероси ҳамда дунѐқарашига бағишланган “Маноқиб ул-орифин” асари асосида мухтасар тарзда ѐритиб берилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article examines the life and philosophical and mystical heritage of Sayyid Burhaniddin Muhaqqiq Termezi (561-638/1165-1240), teacher of Sufism Mawlana Jalaluddin Rumi (Balkhi) based on “Manokib ul-Arifin”, a work by Shamsiddin Ahmad al-Afloki Orifi, dedicated to the life of Maulana Rumi and his artistic, philosophical and mystical heritage and worldview.

Текст научной работы на тему «БУРҲОНИДДИН МУҲАҚҚИҚ ТЕРМИЗИЙ ҲАЁТИ ВА ФАЛСАФИЙ МЕРОСИ (ТАРИХИЙ ВА АДАБИЙ МАНБАЛАР АСОСИДА)»

БУРХОНИДДИН МУХДККЩ ТЕРМИЗИЙ ХДЁТИ ВА ФАЛСАФИЙ МЕРОСИ (ТАРИХИЙ ВА АДАБИЙ МАНБАЛАР АСОСИДА)

Шерали Турсунов

Термиз агротехнологиялар ва инновацион ривожланиш институти "Математика, табиий ва гуманитар фанлар" кафедраси ассистенти

Ушбу маколада улуг мутасаввиф олим, Мавлоно Жалолиддин Румий (Балхий)нинг тасаввуф илмидаги устози Саййид Бурхониддин Мухаккик Термизий (561-638/1165-1240) хаёти ва фалсафий-ирфоний мероси Шамсиддин А^мад ал-Афлокий Орифийнинг Мавлоно Румий хаёти, устозлари ва шогирдлари, адабий-бадиий ва фалсафий-ирфоний мероси хамда дунёкарашига багишланган "Манокиб ул-орифин" асари асосида мухтасар тарзда ёритиб берилади.

Калит сузлар: Саййид Бурхониддин Мухаккик Термизий, Бахоуддин Валад, Мавлоно Жалолиддин Румий (Балхий), "Маъориф", Афлокий, "Манокиб ул-орифин", тасаввуф, ирфон фалсафаси, устоз, шогирд, муршид, мурид.

This article examines the life and philosophical and mystical heritage of Sayyid Burhaniddin Muhaqqiq Termezi (561-638/1165-1240), teacher of Sufism Mawlana Jalaluddin Rumi (Balkhi) based on "Manokib ul-Arifin", a work by Shamsiddin Ahmad al-Afloki Orifi, dedicated to the life of Maulana Rumi and his artistic, philosophical and mystical heritage and worldview.

Keywords: Sayyid Burhaniddin Muhaqqiq Termizi, Bahauddin Walad, Mawlana Jalaliddin Rumi (Balkhi), "Maarif', Aflaki, "Manakib ul-arifin", Sufism, philosophy Irfan, teacher, student, murshid, murid.

Узбекистонда улуг мутасаввиф олим Саййид Бурхониддин Мухдккик Термизий хаёти ва илмий мероси хакида эълон килинган илк маълумотлар 2000 йилдан бошлаб илмий нашрлар ва даврий матбуот сахифаларида курина бошлади.[4; 5; 3; 9] Аммо, Бурхониддин Мухаккик Термизий хаёти ва илмий мероси хакида шу пайтгача эълон килинган маълумотлар

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

КИРИШ

купинча кискача ахборот характерига эга булиб келган ва

January, 2024

мутафаккирга оид асл манбаларга бевосита мурожаат килинмаган. Жумладан:

"Саййид Бурхонуддин Мухаккик Термизий - Жалолиддин Румий (Мухаммад ибн Мухаммад ибн Хусайн ибн Ахмад Балхий Румий, 604-672/1207-1273), унинг угли Султон Валад (623-712/1226-1312), Заркуб номи билан машхур Салохиддин ибн Фаридун Кунявийнинг устози, Румийнинг отаси - Бахоуддин Валаднинг (Мухаммад ибн Хусайн ибн Ахмад Хатиб Бакрий, 543-630/1148-1232) якин шогирди"

Исломшунос ва термизийшунос олим Ж.Чутматовнинг термизий алломалар хакидаги кимматли монографиясида хам шу холат кузатилади: "Куня сафаридан сунг Бурхониддин Термизий ^айсарияга утди ва кичик бир хужрада истикомат килди. Салжукийлар волийси Шамсиддин Исфахоний у зотга мурид булди. У зотнинг доимий жазба, важд ва истигрок холатида яшаганлари айтилади. Вафоти борасида икки хил сана келтирилади. Бири 638/1240, бошкаси 674/1275. Кдбр тошларининг устига 561-638/1165-1240 саналари битилган" [9: 313]

"Термизийлар тазкираси"да ушбу Термизийга оид маълумотлар олиш мумкин булган манбалар келтирилади, шунингдек, у зотнинг Жалолиддин Румийнинг "Фийхи мо фийхи" (Зотдаги нарса зотдадир) асарида келган сузлари хам берилади.[4: 56-64] Мухаккик Термизий борасида Б.Муртазоев берган маълумотлар хам ахамиятга молик. [5: 180-194]

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

"Саййиди сирдон" лакаби билан XIII асрнинг улуг амалиётчи суфийларидан бири сифатида машхур булган Саййид Бурхониддин Мухаккик Термизийнинг хаёт йули ушбу даврнинг Султон ул-уламоси, улуг факих ва мутасаввиф олим, Имом Ахмад Газзолий силсиласининг давомчиси Бахоуддин Валад ва унинг фарзанди - улуг мутасаввиф ва мутафаккир шоир - Мавлоно Жалолиддин Румийнинг хаёт йуллари билан чамбарчас богланиб кетган. Негаки, Саййид Бурхониддин Мухаккик Термизий Бахоуддин Валаднинг энг пешкадам шогирди хамда Мавлоно Румийнинг тасаввуф илми буйича илк устози эди. Шу нуктаи назардан, Саййид Бурхониддин Мухаккик Термизийнинг хаёти, илмий мероси ва фалсафий-ирфоний карашларини Бахоуддин Валад ва Мавлоно Румий хаёти ва ижодини урганмасдан туриб тадкик этиш амри махол. Негаки, хам Бахоуддин Валад, хам Мавлоно Румий асарларида Бурхониддин Мухаккик Термизий номи кайта-кайта зикр этилиши билан бирга Мавлоно Румий хаёти, маънавий мероси ва карашларига багишланган тарихий

January, 2024

82

адабий манбалар - манокиблар, макомотлар ва тазкираларда хам Бурхониддин Мухаккик Термизий хусусида тухталиб утилади.

Мавлоно Жалолиддин Румий 1204 йилда Хуросоннинг Балх шахрида дунёга келди. Шу муносабат билан уни "Жалолиддин Балхий" деб хам аташади. Унинг "Румий" ва "Мавлоно Румий" номи билан шухрат козонишининг сабаби Туркиянинг Куния шахрида узок муддат истикомат килганлиги ва уша ерда вафот этганлигидир. Румий узини доим хуросонлик деб хисоблаган, уз шахри ва хамшахарларини яхши курган, уларни хеч качон унутмаган.[8: 5] Унинг "Девони кабир"даги газалларида хам, "Маснавийи маънавий" асарида хам Самарканд, Бухоро, Термиз, Фаргона ва Балх каби Мовароуннахру Хуросондаги шахарлар, хатто кишлоклар тилга олинади. Мавлавий узининг хуросонлик эканлигини катъий таъкидлаган. Бу хакда "Девони кабир"даги газалларида хам ёзади:

Аз Хуросонам кашидий то бари юнониён,

То баромузам бад-ишон, то кунам хушмазуабий.

Мавлоно Жалолиддиннинг отаси Мухаммад бин Хусайн Хатибий булиб, уз даврида Бахоуддин Валад - Баховалад номи билан танилган ва "Султон ул-уламо" унвонига эга булган. У 1230 йилда, яъни, саксон беш ёшида вафот этди. Бахоуддин Валад тасаввуф тарикатининг улугларидан булиб, Шамсиддин Ахмад ал-Афлокийнинг ёзишича, унинг суфийлик "жун чакмони" (хиркаси), яъни, силсиласи Ахмад Газзолийга бориб богланади. У амри маъруф ахли булиб, бемаза ва бемаъни одатлардан узок юрар, доимо купчилик хамрохлигида буларди. "Оташкада" тазкираси муаллифининг ёзишича, усиз майит ташкарига чикарилмаган ва усиз хеч кандай йигин утказилмаган. У доимо фалсафа хакимлари ва бошкаларни инкор этиб, шариат коидаларига буйсунган ва дини Ахмадийни таргиб килган. Хос ва авом уни куллаб кувватлаган. [2: 193]

Саййид Мухаккик Термизий хакида Алишер Навоий куйидаги маълумотни келтиради: "Хусайний саййиддур ва Тирмиздин эрди ва Шайх Бахоуддин Валад к. с. нинг асхоби ва муридларидиндур. У хавотирга ишрофи (яъни, ички уй-хаёлларнинг баъзисини фаросат билан сезиши) жихатидин Саййиди сирдон номи билан машхурдур. Ул кунки (Жалолиддин Румийнинг отаси) Шайх Бахоуддин Валад оламдин утти, Саййид Тирмизда ултуруб эрди. Дедики, шайхим ва устодим хазратлари дунёдин рихлат килдилар. Ва неча кундин сунгра Мавлоно Жалолуддин тарбияти учун Куняга мутаважжих булди. Ва Мавлоно

January, 2024

83

Жалолуддин хазратлари туккиз йилгача алар хидматларида булуб, иршодлар куруб тарбият топтилар. Дебдурларки, чун Шайх Шихобуддин Сухравардий Румга келди. Саййид хазратларини кургали борди. Саййид кул устига ултуруб эрди, урнидин тебранмади. Шайх йирокдин таъзим килди ва ултурди, хеч вокеъ булмади. Муридлар сукут мужибин (сабабин) сурдилар. Шайх дедики, хол ахли била сузлашурга хол тили керак, йукки (кифоя килмаски) кол тили! Муридлар сурдиларки, Саййидни нечук топтингиз? Шайх деди: дарёе топтук, маввожи маоний дурларидин ва Мухаммад хакоикидин багоят ошкор ва асру яшурун. Шайх Салохуддин (ушбу) Саййиднинг муридларидиндур. Саййид дерлар эрмишки, холимни Шайх Салохуддинга багишладим ва колимни Мавлонога. Ва Саййиднинг мутабаррик мазори Кайсариядадур. (Унга ва барча солих бандаларга Аллохнинг саломи ва рахмати булсин)" [1: 318, 326, 328]

Бахоуддин Валаднинг ёзган асарлари зиёлилар орасида узига хос бир мехр-мухаббат ва ихлос билан укилгани туфайли катта обру-эътиборга эга эди. Айникса, унинг "Маъорифи Баховалад" номли китоби сон-саноксиз мухлислар орттирган эди. Ушбу китоб, яъни, "Китоби маъориф" Баховалад(Жалоллиддин отаси)нинг маъруза ва ваъзларидан ташкил топган мажмуа булиб, Мавлоно ва унга эргашган орифлар дунёкарашига узига хос равишда катта таъсир курсатди. Шунинг учун булса керак, "Маснавийи маънавий"да акс эттирилган купгина масалаларнинг изи ва илдизини Бахоуддин Валаднинг "Китоби маъориф"идан топиш мумкин.

Султон Баховалад хижрий 628 йил (1232) рабиъулаввал ойининг ун саккизинчи куни Кунияда вафот этди. Мавлоно отаси Баховалад вафот этган пайтда йигирма турт ёшли йигит эди. Баховаладнинг вафотидан унинг урнини боса оладиган одам устида суз юритилар экан, "барчанинг кузи Мавлонога кадалди. Баховаладнинг узи хам "Мендан кейин бу маком Худовандгор Жалолиддин Мухаммадга лойикдир" дерди. Бу гап муридларга хам макбул эди. Бунинг устига Алоуддин Кайкубод хам шуни хохларди. Озми-купми тажриба курган, билимдон Мавлоно йигирма турт ёшида муфтий ва факих булди, мударрислик курсисига утирди. У отасининг мактабида илохий ва мажозий мухаббат дарсини олган булса-да, бир мударрис эди ва маъно ахлининг асрорини ошик орифлар тилида баён килишни хохламасди. Аммо бу факихона сиймо замирида тугёну туфонлардан хам кучлирок бир шахс яширинган, бу "гузал паричехра" зарурат юзасидан парда ортини ихтиёр этган эди. Бу холат Бурхониддин Мухаккик келиб, уни янги олам билан ошно этгунча давом этди. Унгача Мавлоно дарсу сухбатларининг асосий мавзуи, шаръий илмлар билан бирга

January, 2024

84

ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 I Cite-Factor: 0,89 I SIS: 1,9 I ASI: 1,3 I UIF: 6,1 I SJIF: 6,897

"Маъорифи Баховалад", узининг таъбири билан айтганда "Фавоиди волид" мавзусида шариат ва тарикат орасида колган, факихлик, воизлик ва орифлик хислатларини узида мужассамлаштирган шахс хакидаги вазълар ва сухбатлардан иборат эди"[6: 15] Отаси углининг уз урнига утиришини, мажлисларда ваъз укиб, фатво бериш усулларини урганишини истарди. Тугриси, бу борада углига васият хам килган эди. Шундай хам булди. Мавлоно бу машгулотларни бир йил, яъни, Саййид Бурхониддин Мухаккик Термизий маслаги билан танишгунча давом эттирди.

Саййид Бурхониддин Мухаккик Термизийнинг узи маърифат ва хакикат ахлидан булиб, уз даврининг машхур олими - Бахоуддин Валаднинг садокатли муридларидан хисобланарди. У Балхда Баховалад мажлисларида катнашиб, ундан илм урганган ва унинг чин муридларидан бирига айланган эди. Эронлик таникли румийшунос олим Мухаммад Истеъломий Бахоуддин Валад ва Бурхониддин Мухаккик Термизий уртасидаги пир-муридлик муносабатларини куйидагича тавсифлайди: "Хуросоннинг Термиз шахридан чиккан Саййид Бурхониддин Мухаккик Балхда Бахоуддин Валаднинг шогирди эди. Камолот даражаларига жуда киска муддат ичида эришган бу шогирд Баховаладнинг мухожиратидан сал олдин Термизга, узининг хилват гушасига кайтиб кетган эди. Аммо Баховалад билан дийдор куриш истаги унга тинчлик бермасди. Баховаладнинг Хуросондан чикиб кетганини эшитгач, хафсаласи пир булиб, афсус-надоматда колди. Пирининг Кунияда куним топганини эшитиши билан Рум сафарига отланди, аммо Баховалад дунёдан куз юмганидан бир йил утганидан сунг Кунияга етиб борди".[6: 15]

Саййид Бурхониддин Мухаккик Термизий хаёти, маънавий мероси ва фалсафий-ирфоний дунёкараши хакида маълумот берадиган тарихий ва адабий манбалар деярли санокли. Булар - Мавлоно Жалолиддин Румийнинг мухташам асарлари - "Маснавийи маънавий", "Девони кабир" ва "Фихи мо фихи"даги Мухаккик Термизий хакидаги ишоралар, Румийнинг угли Султон Валаднинг "Валаднома" ("Ибтидонома") асаридаги ишоралар, Румий хакидаги илк манокиб - Фаридун ибн Ахмад Сипахсолорнинг "Рисолаи Сипахсолор ба манокиби Худовандгор" номли асари ва Шамсиддин Ахмад ал-Афлокий Орифийнинг Мавлоно Жалолиддин хаёти, адабий-бадиий ва фалсафий-ирфоний мероси хамда дунёкараши хусусида нисбатан купрок маълумот берадиган "Манокиб ул-орифин" асари хамда кейинги даврда ёзилган Давлатшох Самаркандийнинг "Тазкират уш-шуаро"

асаридир.

January, 2024

fflaMcugguH AxMag A^noKHHHHHr "MaHOKuö yn-opn^HH" acapu MaB^OHO ^anOnugguH PyMHHHHHr up^OHufi MaKOM Ba MapTaöanapu xaKuga "MaHOKuö" ^aHpuga Tapuxufi-agaSufi ycnyöga ^Opc-TO^HK Tunuga öuranraH Tap^HMau xoh (öuorpa^HK) acapgup. MaB^OHO Ba^OTugaH caKCOH fiun yTraHgaH cyHr, atHu x.K.761 /m.1360 fiunga fflaMcugguH AxMag A^hokuh TOMOHugaH ^Opcufi Tunga Hacpufi fiycuHga e3unraH ymöy MytTaöap Tapuxufi MaHÖa uhk MapOTuöa 1959 fiunu AH^apaga, ukkuhhu MapTa xu^pufi-maMcufi 1362 fiunu ukku ^ungga TaxcuH TOMOHugaH TexpOHga Hamp этнпгaн.[10] BupuHnu ^ungHuHr ukkuhhu

"jjjxJl A^.JJ <^1 C-J ^^j^ll jjjJl j ^^Jl ÜIAJJ ü'^J^ Jj"1 '^'j*^SUMJJ"

"X,a3parn Cafifiugu cupgOH BypxOH yn-X,aKK Ba-g-guH an-XycafiH ar-TepMroufi -Amox yHuHr pyxuHu a3u3 afinacuH - MaHOKuSuga" geö HOMnaHagu. fflaMcugguH AxMag an-A^nOKufi Ma3Kyp ^acnHu Cafifiug BypxOHugguH MyxaKKuK TepMroufi xaerara Oug Kyfiugaru KuMMarau MatnyMOTnap öunaH ÖOmnafigu:

jl -jlj j JjjiS ^m ü'^J^ JJj'"" j Ijl-^J j ^mjJ j ü^lj^ ^i^ jJ Ij '^j' ^j^a ^L jIjj jl a!j elg-j ' ^ j' ^ aS ü^j ü jJ j . ' ^m ^jic j ' ^ j üjjJ jj

."jjJ OJ" ^j^jm Ajij ^mjj jj" ü'^j^ iJjMj

^tHu: "X,a3para Cafifiug XypOcOH MynKuga Ba TepMu3y ByxOpOW ÖOm^a ^öfinapga Mamxyp эgн Ba Ba yHu "Cafifiugu cupgOH" (cupnapHu SunryBnu Cafifiug) gepgunap. Y gOuMO Sotuh OnaMu, cu^nufi Ba ynBufi FafiöueTgaH cy3napgu. X,a3para Ba^OBanag Banx guepugaH MyxO^upar Kunran, Cafifiugu cupgOH TepMu3 maxpura ÖOpuö y3naira neKuHraH эgн". [10: 56]

Cafifiug BypxOHugguH MyxaKKuK TepMu3ufi coxuöu KapOMaT öynraH Ba xap 3aMOHga yHuHr KyHraura Fafiö OnaMugaH Typnu xaöapnap Kenuö TypraH. AxMag A^nOKufi aHa my $uKp - MyxaKKuK Тepмнзнfigaгн uHTyuTuB - ÖOTuHufi SunuMHuHr KygpaTuHu Kyfiugaru BOKea öunaH acOcnaö öepagu:

j j ü^^^ j^VI ¿jjj oIm ^AJ^A Aam^. jjj oI^JmIä '^Jj jJi^ ^jjj"

^j^j ^Ij ^Jl^ ^j^ Aj ^Jl^ ^j^ jl ^j^^ ^^ ^^jj^ jlj^j j JjS -jJljj^ AjIm^

Jjuj ^jj ^i^j jl .JjJj^ Ij Jl^ j jjj ¿jjIj 'JjJjj j j^l^. ^jcIm^. .jj^j

IJ JIJJ ü^ jj^l Ail£ j Jjjl^j IJ Ijlj^ ^jlj" o^jljS IJ A^IM^ jl^j .JJJ OJJMJ3 A£ JJJ ü^

j .^^l^jj jM ^^ jjjJl Jjjj^ AS JjMji jjj ^^j^ jl J*J .JjJjj jlj^j^ ^Imj jjj

jj IJ ^jj j ^jj ^jj jljj ^jl^ AS ^^l jj^ ^^ji jM jj i^^l jM ü'j^j

'^^l oJjJ^ jM Aj AS Ij ^jImI jjl j -"Ij -j^M jl jJ j -JIm jl ^Ij

."-jS -ji^j ^JJ

January, 2024

86

Яъни: "Бир куни маърифат хакида сухбат куриш билан машгул эди - бу 628 (м.1232) йил Рабеъулохир ойининг ун саккизинчи куни (жумъа куни) эди -тусатдан фарёд уриб "Водариг, хазрати шайхим тупрок оламидан пок оламга рихлат килдилар!", деб куп йиглади. Уша йигинда хозир булган кишилардархол кун ва йил санасии кайд килиб куйдилар. Рум мамлакатига етиб боргач, узи айтгандай булиб чикди. Жумъа намозини укиб, азадорлик шарт-шароитларини мукаммал адо этди. У диёрнинг улуглари кирк кунгача аза тутдилар. Кирк маъракасини утказгач, киркинчи куни "Шайхимнинг фарзанди - менинг Жалолиддин Мухаммадим ёлгиз колди ва мени кутмокда. Энди Рум диёрига бориш, Румни унинг оёклари гардига суртиш, унинг хизматида булиш ва шайхим менга топширган омонатни унга топшириш мен учун айни фарздир". [10: 56-57]

"Саййиди сирдон" деб аташган Бурхониддин Термизий "узи билган сирни Мавлонога топширган эди. Елкасидаги энг огир юкдан кутулгандай, енгил тортиб, Кайсарияга кайтди. Бир йилдан сунг унинг бу дунёдаги хаёт юлдузи Кайсарияда (х. 638; м. 1240) сунди". [6: 18] Кабр тошининг устига битилган хижрий-камарий 561-638 / мелодий 1165-1240 саналардан унинг 75 йил умр курганини тахмин килиш мумкин.

Саййид Бурхониддин Термизийдан тасаввуф сир-асрорларига оид "Маъориф" номли форсийда ёзилган асар колган булиб, у Эронда 1960 йилда машхур эронлик тасаввуфшунос олим Бадеъуззамон Фурузонфар томонидан тадкикий нашр этилган. Сунг ушбу нашр 1972 йилда Абдулбоки Гулпинарли ва 1995 йилда Али Ризо Карабулут томонидан турк тилига таржима этилган. Али Ризо Карабулут унинг кириш кисмида асар мазмуни, унинг кулёзмалари ва нашр босмалари хакида маълумот берган. Ушбу асарда Бурхониддин Термизий уларнинг сузлари ва шеърларидан истифода этган олим ва шоирларнинг номларини хам тула келтирган. Улар орасида Термизийлардан Абу Бакр Варрок, Мухаммад ибн Х,омид ва Мухаммад Хдким Термизийлар бор. [7: 66]

Шу уринда айтиш лозимки, "Маъориф" асарининг Мухаккик Термизий каламига тегишлилиги баъзи бир машхур румийшунос олимларда шубха уйготган. Жумладан, таникли румийшунос, "Маснавийи маънавий" асарининг энг яхши илмий нашрларидан бирини тайёрлаган олим доктор Мухаммад Истеъломий эронлик машхур румийшунос ва тасаввуфшунос олим Бадеъуззамон Фурузонфарнинг бу борадаги шубхасига таянган холда шундай ёзади: "Мавлоно унинг хужрасидан пароканда ёзувларни топиб узи билан Кунияга олиб келди.

January, 2024

87

ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 I Cite-Factor: 0,89 I SIS: 1,9 I ASI: 1,3 I UIF: 6,1 I SJIF: 6,897

Эхтимол, бу кейинчалик бошка бир Бурхоннинг сузлари билан кушилиб, "Маъорифи Бурхон Мухаккик" номи билан маъруф булган асардир". [6: 18]

Бизнингча, бу шубха уринли эмас. Негаки, биринчидан, "Маъориф" номли тасаввуфий асарлар ёзиш Бахоуддин Валад мактабида урф булган ва бундай ном билан асар ёзишни унинг узи бошлаб берган. Иккинчидан, Мухаккик Термизий Бахоуддин Валаднинг энг пешкадам шогирдларидан булган ва табиийки, унинг карашларида устозининг карашлари хам уз аксини топган. Бу холатни Бурхониддин Мухаккик Термизий "Маъориф"ида кузатиш мумкин. Учинчидан, Бахоуддин Валад доирасидаги шахслар орасида яна бир "Бурхон" ё "Бурхониддин" исмли мутасаввиф булганлиги хакида Мавлоно Жалолиддин Румий асарларида хам, Шамсиддин Афлокийнинг "Манокиб ул-орифин" асарида хам хеч кандай бир маълумот учрамайди.

ХУЛОСА

Саййид Бурхониддин Мухаккик Термизий хаёти ва илмий мероси халигача етарли даражада тадкик этилмаган. Унинг хакида купрок маълумот ва ахборот характерига эга булган маколалар ёзилган, холос. Унинг хаёти, илмий мероси ва дунёкараши XIII-XV асрларда яратилган тарихий ва адабий манбалар асосида, айникса, бу улуг мутасаввиф олимнинг тасаввуф тарихи ва фалсафасига оид мухим асари - "Маъориф" асари асосида жиддий тарзда тадкик этилиши зарур. Зотан, Бурхониддин Мухаккик Термизий маънавий мероси ва фалсафий-ирфоний дунёкарашини урганиш - Мавлоно Жалолиддин Румийнинг ута мураккаб ва рангбаранг дунёкарашини янада чукуррок урганиш, колаверса, минтакамизда вужудга келиб, кенг кулоч ёзган ислом иррационал фалсафаси - тасаввуф илмини теранрок идрок этиш имкониятини яратиб беради.

REFERENCES

1. Алишер Навоий. Насойим ул-мухаббат. Нашрга тайёрловчилар С.Ганиева, М. Мирзаахмедова. Арабча ва форсча матнларни таржима килиб, нашрга тайёрловчи ва масъул мухаррир: С. Рафиддинов. - Тошкент: "Фан", 2001.

2. Давлатшох Самаркандий. Тазкират уш-шуаро. - Лейден нашри.

3. Жураев О. Саййид Бурхониддин Мухаккик Термизий. // "Имом Бухорий сабоклари" журнали, 2/2015.

4. Кенжабек М. Термиз тазкираси. - Тошкент: "Узбекистон

миллий энциклопедияси" Давлат илмий нaшриëти, 2001.

January, 2024

ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | UIF: 6,1 | SJIF: 6,897

5. Муртазоев Б. Саййид Бурхониддин Термизий. // Til va adabiyot talimi. Узбекистон Республикаси Халк Таълими Вазирлигининг илмий-методик журнали. 2002/5.

6. Мухаммад Истеъломий. Жалолиддин Румий хакида. "Маснавий"га мукаддима. / Форс тилидан Жаъфар Мухаммад таржимаси. - Техрон: "Islamic Thought Foundation", 2000.

7. Seyyid Burhaneddin Tirmizi. Maarif. Ali Riza Karabulut tercйmesi. 1995.

8. Фурузонфар, Бадиъуззамон. Мавлоно Жалолиддин хаёти. - Техрон, 1366.

9. Чутматов Ж. Термизнинг безавол калъалари ёхуд Термиз тарихи. / Масъул мухаррир: Ж.Холмуминов. - Тошкент: "Yangi nashr", 2017.

10.

January, 2024

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.