Научная статья на тему 'Амир Темур давлатининг иқтисодий ривожланиши ва савдо алоқалари'

Амир Темур давлатининг иқтисодий ривожланиши ва савдо алоқалари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
2279
212
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Толаметова З. А., Қулматов А. А.

Давлатимизнинг миллий мустақиллигини мустахкамлашда, унинг жаҳон миқёсида тутган обрў-эътиборини оширишда, дунё тараққиётига улкан хисса қўшган боболаримизнинг, ўтмиш авлодларимизнинг тарихи саҳифаларига назар ташламоқ, таҳлил қилмоқ, ўрганмоқ бугуннинг долзарб мавзуларидан биридир. Тарихни мерос ва миллий қадриятларимизни яхши билмай туриб, миллий ғурур ва ифтихорни шакллантириб бўлмайди. Қадимий Туркистон диёри серҳосил замини, улкан табиий бойликлари, бебаҳо маданий-маърифий мероси билан дунёга машҳур бўлган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Амир Темур давлатининг иқтисодий ривожланиши ва савдо алоқалари»

r"lÖ ИКТИСОДИЙ НАЗАРИЯ ВА МАКРОИКТИСОДИЁТ / } s_ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА_J

Толаметова З.А.

Кулматов А.А.

УзМУ ик,тисодиёт факультети доцентлари

АМИР ТЕМУР ДАВЛАТИНИНГ ИЦИСОДИЙ РИВОЖЛАНИШИ ВА САВДО АЛОКАЛАРИ

Давлатимизнинг миллий мустациллигини мустах-камлашда, унинг жацон мицёсида тутган обру-эътиборини оширишда, дунё тарацциётига ул-кан хисса цушган боболаримизнинг, утмиш ав-лодларимизнинг тарихи сацифаларига назар ташламоц, тацлил цилмоц, урганмоц бугуннинг дол-зарб мавзуларидан биридир. Тарихни мерос ва миллий цадриятларимизни яхши билмай туриб, миллий турур ва ифтихорни шакллантириб булмайди. Цадимий Туркистон диёри серцосил замини, улкан табиий бойликлари, бебацо маданий-маърифий меро-си билан дунёга машцур булган.

Бу худудда Абу Райхон Беруний, Ибн Сино, Ал-Хоразмий, Ахмад ФарFоний, Мирзо Улугбек, Бобур сингари саркарда-лар яшаб, халкини, юртини оламга танит-ганлар.

Бу улу-F бобокалонларимиз орасида она тупроFи, мехнаткаш халкини жахонга машхур килган буюк Сохибкирон Амир Темур сиймоси алохида урин тутади. Амир Темур аввало кудратли давлат курган. Давлат кудратли булмаса, бетакрор маъ-навий мерос хам, обидалар хам, тарихий ёдгорликлар хам булмасди.

Президентимиз таъкидлаганларидек: «Амир Темур шахсини идрок этиш, тарихни идрок этиш демакдир. Амир Темурни улуглаш-тарих каърига чукур илдиз отган томиримизга, маданиятимизга ишончи-мизни мустахкамлаш демакдир»1.

Амир Темур ва унинг даврини урганиш ва бу оркали бугунги Узбекистонимиз маъ-навиятини ва иктисодиётини янада юк-салтиришда аник максадга йуналтирилган илмий-оммавий дастурларни ишлаб чикиш хамда уни хаётга изчил татбик эта

1 И.А.Каримов. Амир Темур фахримиз ва Fуруримиз. Узбекистон 1998.

боришда иштирок этиш хар бир зиёли-нинг, мамлакатимизда амалга оширила-ётган улкан бунёдкорлик ишларида узини камарбаста деб билган хар бир инсоннинг виждоний бурчидир.

Сохибкирон Амир Темурнинг давлат-ни бошкариш ва идора килиш хакидаги бундай сиёсий ва иктисодий карашлари асрлардан-асрлар оша уз кимматини йукотгани йук. Хакли равишда эътироф этиш керакки, жахоннинг жуда куп дав-латларининг хукмдорлари ундан давлат-ни бошкаришда дастур амал сифатида фойдаланганлар. Сохибкирон давлатнинг хукукий асосларини барпо этиб, мустакил давлат пойдеворини курган эди.

XIV acp охири XV асрда Мавороуннахр шахарларида хунармандчиликнинг етак-чи сохаларидан бири тукимачилик эди. Шахарлик тукувчилар турли хилдаги од-дий ва кимматбахо материалларни тукиш билан шуFулланар эди.

Бу даврда кимматбахо матоларга талаб ортди. Тор доирадаги зодагонлар талаби-ни кондириш максадида жуда кимматбахо турдаги газламалар чикарилар эди.

XIV-XV асрларга оид матолар ва тукувчилар хакидаги айрим маълумотлар

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 5, 2012

шу даврга оид ёзма манбааларда, хусусан козилик карорларида, олди-сотди ахдно-маларида, вакор ёрликларида ва бошка х,ужжатларда сакланиб колган. Мавжуд маълумотлар тах,лили газламалар номи, сифати ва безаги, улардан кийим кийган шахсларнинг ижтимоий жих,атдан кайси табакага мансублиги, Темур даврида тукимачилик ривожланиш даражаси яккол акс эттирилади. Ах,оли зодагон кисмининг байрамона кийими кенг таркалган бах-малдан тикилар эди. Шундай матолардан бадавлат хонадонларда курпа-курпача, чойшаб ва ёстик тайёрланган. Бахмалдан Fилоф х,ам тайёрланган. Самаркандда бах-малнинг кизил рангли алох,ида тури иш-лаб чикарилган. Кирмиз х,ашоратидан олинадиган рангга буяб тайёрланадиган бу мато «Бахмал кирмизи»- номи билан машх,урдир. Кирмиз жуда кимматбах,о буёк х,исобланган. Иссик сув, сирка кислотаси, 150-175 та канотсиз кирмиз х,ашоратидан 1 грамм кирмизи буёк олинган. Бундай матони бошка мамлакатларга х,ам олиб кетилганлиги унинг кимматбах,олиги ва олий сифатлилигидан далолатдир. Амир Темур даврида киммабах,о матолар ора-сида кимхоб мух,им урин тутган. Юкори лавозимли кишиларнинг уй жих,озлари кимхобдан тикилган. Кимматбах,о катан матоси х,ам ах,олининг орасида машх,ур эди. Самарканд х,амда Амир Темур дав-латининг бошка шах,арлари бозорлари-да фута деб аталувчи юпка ва енгил мато х,ам сотилган. Пахтадан, ипакдан ва жун-дан тайёрланган турлари булган. Эрка-клар салла тарзида ураган мато х,ам, аёл-лар бошига ураган узунчок румол х,ам, тун устидан белидан боFланадиган белбоF х,ам фута деб юритилган. Самаркандлик ва Хиротлик мусаввирларнинг минатю-раларида эркаклар куйлаклари устидан белбоF боFланган х,олда тасвирланган булиб уларнинг учлари зар билан тикил-гани яккол кузга ташланади. Уша даврда купгина газламалар пахта толасидан, ипак ва жундан тайёрланган. Муайян газмол турини ишлаб чикаришга ихтисослашган кишлоклар маълум булган. Бундай кишлок х,унармандлари ишлаб чикарган мах,сулот

одатда, узга мамлакатларда сотиш учун мулжалланар эди. Темур давлатида яна бир ривожланган х,унармандчилик турла-ридан бири кулолчиликдир. Уста кулол-лар томонидан яратилган кулолчилик бу-юмлари узининг юкори сифатлилиги ва нафис ишланганлиги билан ажралиб ту-ради. Бу даврда ко*оз ишлаб чикариш буйича х,ам ижобий ютуклар кулга ки-ритилди. Бой безаклар билан битилган купгина кулёзмаларнинг х,ошиясига пушти оч феруза, сарFиш, х,аворанг ^озлардан кесиб ёпиштирилган. Хатотлик санъати буйича аллома Султон Али Машхадий куз чарчамаслиги учун ок ко*озга эмас, балки нимтатир ранг берилган ^озга ёзиш-ни маслах,ат беради. Хол-хол ва тук ранг-даги ^озларга рангли сиёх, билан хат битилган. Тук рангдаги ко*озларда рангли ёзув чиройлидир. Нухот ранг ^оз «Маж-муайи Васоик» х,ужжатлар тупламида эс-латиб утилади. Султон Али Машхадийнинг сузларига, караганда, ^озга сарик ранг бериш учун заъфарон ишлатилган.

Амир Темур даврида тарихшунослик сохасида руй берган кескин юксалиш на-тижасида тарихий асарлар, шунингдек на-срий, шеърий ва аник фанлар сохасида талайгина асарлар юзага келди. Куплаб буйрук ва фармойишлар чикарилиб, дав-лат ёзишмалари амалга оширилди. Бу эса уз навбатида куплаб ёзув ^ози айникса олий навли ко^оз талаб киларди. Олий навли ко*озни асосан х,укмдорлар ва уларга якин амирлар, давлатнинг йирик амалдорлари ишлатишган. Шунинг учун бундай ко^оз «Султон ко*ози» номи билан машх,ур булган.

Темур давлатида булардан ташкари заргарлик, гиламчилик, наккошлик, ганжсозлик ва х,унармандчиликнинг бошка-бошка турлари юкори суръат-лар билан ривожланади. Марказий Осиё х,унармандчилигида гиламчилик алох,ида урин тутган. Анвоий гиламлар Амир Темур саройларини безар эди. Темурнинг юришлардаги муваффакиятлар ва салта-натнинг сиёсий кудрати, лашкари курол-аслах,а билан кандай таъминланганли-гига куп жих,атдан боFлик эди. Шунга

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 5, 2012

боFл и к х,олда Темур давлати пойтахти-да аслах,асозлик иши кучли даражада ри-вожланади. Махсус устахоналарда килич, шамшир, ханжар ва бошкалар тайёрланар эди. Темур бу сох,ага катта ах,амият бериб, катъий назорат килиб борарди.

Темур Самаркандни улуFлаш максадида Самаркандга бошка мамлакатлардан кел-тирилган х,унармандларни туплади. Улар эса х,унармандчилик ишлаб чикаришига уз билим ва мах,оратларини кушишди, мах,аллий усталар билан х,амкорликда шундай ноёб асарларни яратишди.

Утрок ах,олининг кучманчи ах,олига нисбатан аввалги йилларга нисбатан якинрок мулокот мах,аллий ва мусофир усталарнинг х,амкорликдаги курилган гузал ва улуFвор иншоотларини бунёд эт-ган мутахассисларнинг ижоди барк уриши учун асос булган.

Сох,ибкирон Амир Темурда маънави-ят ва миллий ^урур жуда кучли булган, у уз давлатининг иктисодиётини юксалти-риш ва юртини бойлигини купайтириш максадида бутун акл заковатини ва иктидорини ишга солган. «Темур тузу-кларида» шундай сатрларни укиймиз: "... Яна амр килдимки, хароб булиб ётган ер-ларда иморатлар курсинлар; бузилган куприкларни тузатсинлар, ариклар ва да-рёлар устига куприклар курсинлар". Шуни таъкидлаш керакки Темур нафакат сиёсат-дон балки уз даврининг етук иктисодчиси булган. У иктисодни сиёсатдан устун килиб уни жамиятни ажралмас кисми ва асосий узакларидан бири деб караган. Унинг фикрича, иктисодиётнинг мух,им та-янчларидан булган хазина давлат ва жа-мият ривожининг асосий пойдеворидир. Шунинг учун Амир Темур х,унармандларга жуда кенг шарт-шароит яратиб куйган. Умуман олганда Амир Темур даврида х,унармандчиликнинг х,удуди чекланма-ган.

Шубх,асиз х,унарманчиликнинг юкса-лиши куп жих,атдан ички ва ташки сав-донинг умумий х,олатига боFлик эди. Шунинг учун Темур ва унинг ворислари мам-лакатнинг иктисодий х,аётида мух,им урин тутган тижоратчиликнинг кенгайишига

катта ах,амият бердилар. Бу даврда давлат х,удудлари ва вилоятлари буйлаб ке-сиб утган барча карвон йуллари катор катта-кичик карвонсарой ва хонаколар курдилар. Натижада карвон катнови жон-ланиб, ички савдо гавжумлашди.

Мавороуннахр ва Хуросоннинг мар-казий шах,арларида тепаси тик килиб ёпилган янги бозорларни сони купайди. Шах,арларда ички савдо ривож топиб, шах,арлар билан дехкончилик сох,алари ва кучманчи чорвадор кучманчи дашт ах,олиси уртасида савдо-сотик алокаси ку-чайди. Марказий шах,арлар мол айирбош-лаш савдосида мух,им ах,амият касб этди. Бу даврда мамлакат пойтахти Самарканд шах,рида савдо ва х,унарманчиликнинг жуда х,ам ривож топганлиги хорижли-кларни хайратда колдирган эди.

Амир Темур давлат иктисодиётини бошкаришда ички ва ташки савдога тая-нар эди.

Унинг х,укмдорлик даврида савдо рас-талари ва бозорларни, карвон йулларини, янги карвонсаройлар барпо этиш бора-сида катта ишлар амалга оширди. Ихти-сослашган бозор расталарида маълум мах,сулот тури билан савдо килувчилар савдо килар эдилар. Самарканд бозор-ларига хос бу хусусият нафакат уша давр муалифларининт х,ам хайратига сазовор булган.

Шах,арларда турли усулларда пиши-рилган гушт ва товуклар шунингдек нон ва мевалар сотиладиган майдонлар куп булган.

Бозорларда шах,ар савдоси мужассам-лашган булиб, бу ерда х,унарманчилик ишлаб чикариш х,ам жойлашган эди. Купгина дуконлар нафакат мах,сулотни сотади-ган жой балки х,унарманд уз мах,сулотини шу ерда тайёрлаб, шу ерда сотувга х,ам чикарадиган жой эди.

Самаркандда Амир Темур буйруFи билан барпо этилган боFларга олиб борувчи йуллар ёкасида жойлашган бозорлар мав-жуд булиб, уларда дунёнинг х,еч каерида учрамайдиган ковун-тарвузлар ва бошка моллар билан савдо килинган.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 5, 2012

Бозор шахар хаётининг маркази булган. У шунингдек бадиий адабиёт, тур-ли фан сохаларидаги ютуклар билан фикр алмашадиган жой вазифасини бажариди-ган жой хам булган. Бу ерда хукмдорлик буйрукларини укиб эшиттирадиган, айб-дорлар жазоланган.

Шахарларнинг марказий бозорида пул айрибошланадиган саррофхона жой-лашган. Бозор махсулотларига нарх бел-гиланадиган жой хам эди. Нарх хаддан ташкари кутарилиб юборилганда уни тар-тибга солинган.

Кичик Осиёда булган вактда Амир Те-мур Франция кироли Карл VI ва инглиз кироли Генрих IV билан дипломатик ёзиш-маларда Fарб мамлакатлари билан мунта-зам савдо алокаларини урнатиш истаги-ни билдирди. Савдогарларни диний ман-сублигидан катьий назар савдогарлар-нинг эркинлигини таъминлаш, икки томон шартларидан бири эди.

Киролнинг хатларида христиан сав-догарларнинг хам шахсий, хам савдо сохасидаги саводини ошириш зарурлиги уктириб утилган.

Амир Темур хамкорликсиз истикбол булмаслигини теран ва яхши англа-ган. Шу сабабли, у Европа ва Осиёни боFлашга хизмат килган улкан ишлари-ни амалга оширган. Бир томондан Хитой, Хиндистон, Франция, ва Англия, Испания, Италия, Миср ва бошка давлатлар билан алока урнатилган ва шу муносабатларни мустахкамлашга уринган.

Амир Темур фаолиятида савдо-иктисодий муносабатлари халклар, мам-лакатлар уртасида ягона макон барпо этиш сохасида шундай ютукларга эриш-ган.

Амир Темур ташки сиёсатда халкаро иктисодиёт-савдо алокаларини йулга куйиш, ундан барчани, аваламбор, узининг халкини бахраманд этиш бош Fоя булиб хизмат килган. У барпо этган ягона иктисодий савдо майдонида бу-гунги кун учун хам ибратли булган вази-ят мавжуд эди. Амир Темур давлатининг ички ва ташки савдо фаолиятида Буюк Ипак йули мухим ахамият касб этган Кент

тармоклари Буюк Ипак йули Мавороун-нахр шахарларини Хиндистон, Эрон, Хитой, Туркия шахарлари билан боFлар эди.

Амир Темур буйругига асосан купинча жанубий Fарбий вилоятлардан Самаркандга элтувчи йулларида то пой-тахт шахрига кадар савдо ахли, элчилар, саёхатчилар тухтаб дам оладиган катта карвонсаройлар курилган.

Бундан ташкари отлар сакланадиган бекатлар курилган булиб, у ерда хори-ган отларни алмаштириб олиш мум-кин. Ахоли яшайдиган жойлардан анча узокда жойлашган карвонсаройлар мах-сус ирригация иншоатлари ёрдами-да сув билан таъминланар эди. Бу давр-да Урта Осиё шахарларининг Шарк мамлакатлари билан савдо-иктисодий ва ма-даний алокалари Буюк Ипак йулининг анъанавий тармоклари оркали амалга оширилган. Бу йирик йул оркали кеч-ган иктисодий жараёнга Самарканд, Бухо-ро, Урганч, Тошкент, Андижон каби савдо хунармандчилик марказларигина эмас, балки анча шахар ва кишлоклари жалб этилган эди.

Самаркандда утказилган Йиллик яр-маркаларга турли мамлакатлардан Хитой, Хиндистон, Тотария ва бошка мамлакатлардан турли хил мол-ашёлар сотиб ке-линган.

Мавороуннахрнинг Хитой би-лан савдо-дипломатик алокалари кен-гайиб борган. Хитой императори-нинг Темурий хукмдорларга совFалари руйхатида ахолининг юкори табакаси -эхтиёжларини кондиришга мулжалланган моллар хусусан, чинни буюмлар, ов кушлари, коFознинг алохида навлари ва бошкалар мавжуд эди.

Икки давлат уртасида махсулот айир-бошлашда хунармандлар учун зарурий махсулот алмашиш катта урин тутганки, бу турли худудлар ахолисининг иктисодий алокалари ривожланганлигидан далолат беради.

Пилла курти бокиш ва ипак мато иш-лаб чикариш купгина мамлакатларда узлаштирилганлигига карамасдан, шойи ва ипакдан тикилган кийим-кечак Хитой-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 5, 2012

дан Темурийлар давлатига юборилган совFалар руйхатида уз аксини топган. Шу билан бирга Маворуннахр усталари турли газламалар хусусан олий нав ипак газла-малар тайёрлаган.

Захириддин Мухаммад Бобур Самарканд карвонлари билан Хитойга борган савдогарларнинг сони, улар сав-досининг х,ажми х,акида х,ам хабар бериб утади.

Темур даврида Мавороуннахар ва Хиндистон х,унармандлари ясаган мах,сулотларини айрибошлаш анчаги-на жонланган эди -Хиндистондан кушиб тукилган юпка ок материаллар ишлаб чикарилган жойига караб Хайдаробод, Гужарот, Банорас матолари деб аталув-чи материаллар ва буёклар олиб келинар эди.

Самарканддан турли мамлакатларнинг мах,сулотлари каторида чарм ва зиFирдан тайерланган материаллар келтирилар эди. Юкори сифатли чарм Волга оркали Булгордан олиб келинар эди. «БулFори» деб аталган бундай чармдан пойафзал усти, кимматбах,о эгардар, хуржун, ки-тобнинг безакли Fилофи, эгар-жабдук ва х,оказолар тайёрланган.

Амир Темур Самарканднинг бу-тун х,удудининг ички ва ташки савдоси-ни бошкариб турувчи марказ сифатида куришни хох,лар эди. Самарканднинг ички ва ташки савдоси х,унармандлар, кишлок ах,ли утрок ва кучманчи уртасида товар айрибошлашни мувофиклаштириб турувчи марказ ролини бажарди. У кишлок хужалигини ишлаб чикаришни бозор билан боFлаб турди, кишлок мех,наткашларини кушимча хом-ашё мах,сулотларини ишлаб чикаришга раFбатлантириб, улар хужалигини иктисодий имкониятлари-ни кенгайтирди. Бу борада Самарканд якинида жойлашган Темур буйруFи билан бунёд этилган кишлоклар анча узокда жойлашган ва натурал хужалик сакланиб колган кишлоклардан тубдан фарк килар эди.

Амир Темур уз давлати иктисодиётини кенг ривожига ва савдо сотикка кат-та эътибор берди. Узга юртларга килган

юришлардан кайтишида х,исоботлар ту-зар ва мамлакатнинг молиявий ах,волидан х,исоботлар кабул килар эди.

Темур давлати уз даври ва замонаси-нинг энг илFор ва марказий савдо марказ-ларидан бири булган.

Амир Темур жах,ондаги 27 мамлакатни боскичма-боскич уз давлати таркибига киритиб уларнинг иктисодиётини ва мо-лия тизимини такомиллаштирди. Бу мам-лакатларнинг табиий шароити бир хил булмаганидек, уларнинг иктисодий ри-вожланиши даражалари хам, шунингдек турмуш даражаси, машFулоти бошка ма-лакатлар билан савдо алокалари х,ам бир хил эмас эди.

Амир Темур бу улкаларни идора килиш усуллари х,акида уйлар экан, уларнинг х,ар бирида йилига канча даромад килиши у кандай усуллар билан таксимланиши, давлат ихтиёрига туланадиган туловлар ва бошка масалаларни куз олдига келтирар уларни шариат конунларида курсатилган тавсиялар, аввал утган подшохлар тажри-баси билан солиштирар ва маълум хуло-саларга келар эди.

Шу муносабат билан Амир Темурнинг ягона мустакил салтанатни шакллантириш стратегиясида молия муаммолари унинг мух,имлиги билан бошка муаммолардан ажралиб турар эди.

Молия давлат пул ресурсларини мар-казлаштирилган ва марказлаштирил-маган фондларини вужудга келтириш, таксимлаш ва кайта таксимлаш улар-дан фойдаланишдаги иктисодий муно-сабатларни етарли ривожланмагани натура олишдаги давлат ресурсларининг х,аракати х,ам Темурнинг диккат маркази-да булган.

Амир Темур, аввало, давлат моли-ясини муFул ва бошка боскинларга карашлилигини узил-кесил тугатди, ул-кан давлатнинг мустакил давлат молия-сини яратди ва мустакил таксимлаштириб борди, марказлаштирилган давлат таркибига кирган барча мамлакатлар молияси-ни бир тизимга бирлаштирди уларни маъ-мурий бошкарув талаблари асосида идора килиш усулларини жорий этди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 5, 2012

Куръон талабларини узида ифода этган молия сахифасидаги шариат конунлари асосида солик тизимини шакллантирди, бунда хар бир мамлакат ва ахолисининг хусусиятларини эътиборга олиб, катор имтиёзлар жорий килди. Давлат хазина-си ресурслари ва махаллий улус хамда туманлар ихтиёридаги маблаFлар тар-кибига аниклик киритди, уларнинг мар-каз билан молиявий муносабатларни таксимлаштирди. Европада биринчи бюджет тузилишидан (XVII аср) тахминан 3 аср аввал мамлакатни идора килишда бюд-жетнинг курсаткичларини ишлаб чикди ва жорий килди.

«Темур тузукларида» хар кандай жами-ят учун иктисодиёт устиворлиги ифодала-ниб, куйидаги хулоса берилган; «...давла-ту салтанат уч нарса билан тикдур, мулк, хазина ва лашкардир» доно вазир бу-ларни уччаласини яхши ахволда саран-жом тутади». Бу хулоса купрок хазинага таалуклидир.

Давлат ихтиёридаги хазина икки фонд-дан таркиб топган. Биринчиси - асосий хазина булиб бунда узок йиллар давоми-да авлоддан авлодга меърос булиб келган дурдоналар сакланар эди. Иккинчи фонд жорий харажатлар учун мулжалланган эди. Йиллар давомида хазинанинг ахволи узгариб турган, баъзан такчиллик сези-либ, уни тулдириш учун кушимча солик ва йиFинлар чикарилган.

Амир Темурнинг хазинани

бошкаришдаги тартиботи шундан иборат-ки, у хазинадаги биринчи жамFарма фон-дини саклаб колган холда иккинчи фонд-нинг шаклланиши ва сарфланиши устидан назоратни кучайтирди.

Хар иккала фонддаги маблаFлар харакати ёзиб бориладиган булди. Бундан ташкари, иккинчи фонд харажатларига маблаFлар бериш вазир зиммасига юкла-тилди, хар бир вазир узига топширилган даромад ва харажатлар устидан назорат олиб борадиган булди. Энг мухими мар-казий хазина билан улуслар уртасидаги молиявий муносабатларга аниклик кири-тилди. Махаллий эхтиёжлар белгиланган

тартибда маблаF билан таъминланадиган булди.

Амир Темур аксарият холларда хазинанинг жорий харажатлар манбаи хисобланган иккинчи булимга алохида эътибор берган. Бу хол Амир Темурнинг соликларнинг демократик хусусиятини яхши чукур урганганлигидан далолат бе-ради.

Амир Темур «Тузуклар»да,- раиятдан мол-хирож йиFишда уларни оFир ахволга солишдан ёки мамлакатни кашшокликка тушуриб куйишдан сакланиш керак деб таъкидлаган. Негаки, раиятни хо-навайрон килиш давлат хазинасини камбаFаллаштиришга олиб келади. Хазинанинг камайиб колиши эса сипохнинг таркалиб кетишига сабаб булади. Сипохнинг таркоклиги уз навбатида, сал-танатнинг кучсизланишига олиб боради.

Амир Темурдан олдин муFуллар ва махаллий хокимликларда куплаб солик ва йиFимлар мавжуд эди. Масалан, ахолидан махаллий хукумат хазинаси учун муFуллар куйидаги соликларни ундирганлар: 1. Ер ёки даромад солиFи. Олий мансабдорлар бу соликдан озод килинган. 2. Купнур-кучманчи ахолидан олинган. З.Тарту-хунарманд ва савдогарлардан олиниб, ишлаб чикарилган ёки сотилган молнинг 30.1 кисми хажмида белгиланган. 4. Туз солИFИ. 5. Жон ёки кумуш COЛИFИ. Ахоли турли элчилар тухтаган жойларда улар-га от-улов етказиб берганлар, озик-овкат билан таъминланган. Бундан ташкари, мамлакат хунармандлари тугун деб атал-ган махсус тулов тулаб турганлар. Шуни таъкидлаш керакки, Амир Темур дав-рида мамлакат иктисодиётида кишлок хужалиги хал килувчи рол уйнаган. Мил-лий даромадларнинг энг куп кисми шу сохада яратилган.

Кишлок хужалиги ишлаб чикаришини асосан ер эгалари булган дехконлар ва ерга ишлов берувчи ижарачилар амалга оширганлар. Бу даврда асосан дехкончилик билан боFЛик булган икки турдаги: хирож ва ушур солиFИ амал килган. Давлат хазинасига келадиган даро-мадларнинг аксарияти ана шу соликларга

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 5, 2012

асосланган. Бундан ташкари, кишлокда боFдорчил и к ва чорвачилик ривожлан-гани учун мол-сардарахт ва мол-утлок мол-сувлок, миробона соликлари амалда булган. Ер солиFИ етиштирилган хосилга ва ернинг сифатига караб хосилнинг 1/10 (ушр)дан, то 1/3 кисмигача микдорида олинган. Савдогарлар ва хунармандлар тамFа ёки закот тулашган: чегарадан утган моллар хисобидан хам бож олинган. Бу соликлар давлат хазинасининг асосий манбаи хисобланган. Махаллий бошкарув махкамалари ихтиёрига жон солиFИ-саршумор, уй солиFИ-хонашумор фавкулотда соликлар-авризот олинар эди. Амир Темур фавкулотда соликларнинг та-лай кисмини бекор килди.

Амир Темур давлат арбоби даражасига кутарилгандан кейин соликларнинг демо-кратик хусусиятини кузда тутиб, унинг хар бир мамлакатда кандай олинганлигини аниклаш билан жиддий шуFулланганлиги исботлайдиган далиллар мавжуд. Шулар-дан бири ХVШ асрда яшаб утган инглиз иктисодчиси Адам Смитнинг бир асари-да келтирилган тамойилларининг ХIV-ХV асрларда, яъни Ш-IV аср олдин башорат килинганлигидир.

Иккинчи тамойили - аниклик тамой-или. Унга биноан солик туловчига унинг хисоблаш усули, тулаш вакти олдиндан маълум булиши керак. Учинчи тамой-ил - солик тулаш ва туланган соликни ун-дириш ахолига кулай булишидир. Солик фукаролар учун кулай вакт ва усулда ун-дирилиши керак. Туртинчи тамойил -соликлар муттасил такомиллаштириб бо-рилиши солик тизимига узгартиришлар киритилиши ва солик тулаш харажатлари мутасил камайиб бориши керак.

Бу тамойиллар «Темур тузуклари»да уша давр хусусиятларини кузда тутиб, шакл жихатидан бошкача ифодаланган булса хам лекин мазмун жихатидан улар-нинг бир-бирига мослигини англаш кийин эмас. «Тузуклар»да солик хосил пишиб етилганидан кейин олиниши керак. Хосил пишиб етилмасдан туриб раиятдан молу-хирож олинмасин.

Маълумки, Амир Темур даврига-ча солик туловчиларнинг иш хаки солик туловчилар хисобидан ундирилар эди. Махмуд Яловичнинг одамлари конунда кузда тутилмаган соликларни ундириш-га харакат килган. Амир Темур солик туловчилар учун маош тайинлади. Мазкур тамойил Адам Смит асарида тежаш тамойили деб аталган. Бу оркали ахолининг солик юки енгиллашди.

Амир Темур соликларнинг такомил-лаштириш борасида уз вактида катор тадбирларни амалга оширди. Жумла-дан, янги ерларни узлаштирганлар, таш-лаб кетилган ерларни тиклаб обод килганлар соликлардан озод этилиб, раFбатлантирилар эди. Бундан ташкари Темур ташаббуси билан фавкулотда ва махаллий тарздаги соликларнинг ак-сарияти дастлабки даврлардаёк бекор килинди. Шуни таъкидлаш зарурки, солик назариясини дастлаб Fарбда эмас, Балки Шаркда - Адам Смит эмас, балки Амир Темур яратган.

Темур уз салтанати таркибига кир-ган мамлакатлардан олиниши лозим булган барча соликларни марказий де-вонга тупламасдан, балки суюргол ва тар-хон килиб берилган ерлардан тушади-ган соликларни идора килишни улуслар-га, туманларга топширди хамда уларнинг ихтиёрида колдириладиган маблаFлар хисобидан бошка харажатларни таъмин-лашни жорий килди. Бу тадбир молия ма-салаларини идора килишни осонлаштир-ди.

Фикримизча Темур давлати молиясини тахлил этганда марказий ва махаллий ха-зиналарга тушадиган барча туловлар билан бирга, айрим соликлар ва соликсиз даромадлар хам эътиборда тутилиши керак. Чорвачиликдан келадиган даромадлар: кушиб олинган мамлакатлар хазина-ларни мусодара килишдан келадиган даромадлар: олтин ва кумушдан пул сарф килишдан келадиган даромадлар: нодир металларни казиб олиш ва уларни со-тишдан келадиган даромадлар: бедарак йуколган шахслардан колган, вориссиз мол-мулклар, козилар ва шайхул ислом-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 5, 2012

ларнинг х,укми билан олинган жарима-лар, совFалар, хазинага такдим килинган бошка даромадлар: ташки савдони ри-вожлантиришдан тушган даромадлар.

Шуни айтиш керакки, чорвачиликдан келадиган даромадлар хазинага тулик микдорда утмасдан, соликнинг куп кисми натура тарзида ундирилар, чунки улар х,исобидан сипохийлар ва сарой хизмат-чилари озик-овкат билан таъминланар эди. Баъзан от, туя ва бошка х,айвонлар сипохийлар х,амда амалдорлар учун улов воситаси сифатида хизмат килар эди. Ман-баларда 40 куйдан бир куй, 120 тадан 200 тагача куйдан 2, 300 куйдан 3 куй олинга-ни ёки бир бош отдан икки динор олинга-ни х,акида тегишли маълумотлар бор.

Бундан ташкари Темурнинг махсус яй-ловлари булиб уларда зотли отлар пар-вариш килинган, саройни таъминлайди-ган алох,ида чорва хужаликлари мавжуд булган. Табиийки уларнинг минглаб ди-норга тенг эканлигини х,исобга олиб Амир Темур замонида туташ минтакаларда йи-рик божхоналар барпо килинди. Булар-дан бири Кавказ тоF тизмаларининг Каспий денгизга туташган ерда жойлашган Дарбанд божхонаси иккинчиси х,ам шу ном билан аталиб Самарканд билан Балх уртасида жойлашган Шахрисабздан икки кунлик масофада барпо этилган. Ана шу божхоналар марказий хазинага х,ар йили жуда катта микдорда маблаF утказар эди. Маълумотларга караганда бу даромадлар Австрия ва Дания давлатларининг йил-лик даромадларидан колишмас эди. Ха-зинанинг кам тилга олинадиган даромад-лари х,акида суз борар экан Темур дав-лати таркибига кирган ва хазинаси му-содара килинган мамлакатлардан марказий хазинага келиб тушадиган ноёб мол-мулкларни, казиб олинган нодир ме-таллар олтин, кумуш ёмбилари ва куплаб бошка бойликларни х,ам айтиб утиш ке-рак. Соликлар тушуми каби улар х,ам руйхатга олинган Булардан ташкари, хазинага олтин ва кумуш конлари, нодир ме-таллар казилмаларидан келтириладиган дурдоналарни х,исобга олиш зарур. Темур замонида унинг салтанатининг 40 га якин

шах,рида, шу жумладан Самаркандда пул зарб килиниб бу корхоналар даромад-ларининг 3-4 кисми хазинага ажратил-ган. Амир Темур узига карашли мамла-катга ах,олисини барча соликлардан озод этиш мумкин эди, лекин бу хазина тамой-илларига зидлигини яхши биларди. Ёш-лик даврида Абул Косим Фирдавсий асар-ларини чукур урганган Темур мамлакат-ларни бошкарида соликларнинг а^амияти хусусида жах,он мамлакатлари билан иктисодий муносабатлар урнатишда, уму-ман, давлатни бошкаришда улар му^им восита эканлиги х,акида тегишли хулоса-лар чикарган. Давлатнинг мах,аллий ва марказий буFинлари харажатларини маъ-мурий идора ва саройнинг умумий сарф-лари куйидагилардан иборат булган: мам-лакат ободончилиги ва юрт фаровон-лигини оширишга каратилган харажат-лар, илм-фан, маданий ва диний тадбир-лар билан боFлик харажатлар; ижтимоий ^имоя харажатлари ва бошка сарфларга ажратиш мумкин.

Темур даврида бюджетнинг дастлаб-ки куртаклари пайдо була бошлаган. Гап шундаки илгари даромад ва харажатлар хазинабон дафтарида кайд килинган булса, эндиликда бу вазифа х,ар бир ва-зирлик буйича ме^нат таксимоти асосида амалга оширила бошланди.

Шаклланаётган бюджет куртаклари-дан бири марказий ва улусларда, ту-манларда молия назорати урнатилиб, конунбузарларга нисбатан жазо чоралари белгиланишидир. Агар амалдорларнинг узлаштириб олган маблаFлари маошидан икки баробар ортик булса, шу ортиFи на-вбатдаги маошидан ушлаб колинган, уч баробар куп булса, хаммаси айбдордан ундирилган.

Бюджет куртакларидан яна бири мах,аллий хокимиятлар уз тасарруфида-ги муассасалар фаолияти х,акида керак-ли маълумот ва х,исоботларни олиб тури-шидир. Шундай килиб, Темур салтанатида Европа мамлакатларидан олдинрок бюджет куртаклари вужудга кела бошлаган молиявий ишларни ташкил килишда х,ам бир канча муваффакиятларга эришилган.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 5, 2012

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И.А. Амир Темур фах,римиз ва Fуруримиз. 64 б. Узбекистон 1998.

2. Каримов И.А. Ватан озодлиги олий саодат. Т. Узбекистон 1999.

3. Каримов И.А. Амир Темур давридаги бунёдкорлик ва х,амкорлик рух,и бизга намуна булаверсин. Асарлар 4 жилд. Т. Узбекистон 1996.

4. Каримов И.А. Амир Темур х,акида суз. Т., Узбекистон 1996.

5. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йук. Т., Шарк 1998.

6. Каримов И.А. Узбекистон; Миллий истиклол, сиёсат, мафкура. Нутклар, маколалар, сух,батлар, Т., Узбекистон 1993.

7. Берисков Е. Буюк Темур. Т., Шарк 1996.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

8. Низомиддий Шомий. Зафарнома. Т., Узбекистон 1996.

9. Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. Т., Камалак 1994.

10.Темур тузуклари. Т., F.Fулом 1991.

11.С. Тошкандий. Темурнома. Т., Чулпон 1990.

12.Б.Ахмедов. Амир Темурни ёд этиб. Т., Узбекистон 1996,

13.Б.Ахмедов. Амир Темур х,акида х,икоялар. Т., Ёзувчи 1998.

14.Б.Ахмедов. Амир Темур: ривоят ва х,акикат. Т.Комуслар бош тах,ририяти. 1996.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 5, 2012

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.