Научная статья на тему 'Давлат ғазначилик тизимини ривожлантириш ва такомиллаштириш муаммолари'

Давлат ғазначилик тизимини ривожлантириш ва такомиллаштириш муаммолари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
148
51
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Эшназаров Т.

«Ғазна» ва «ғазначилик» тушунчалари турли мамлакатларда турлича ифодаланади. Агар ғазнанинг йиллар мобайнида турли мамлакатлар илмий мероси, анъаналари ва идоравий маданиятининг бир қисми ҳисобланган жамоат институти сифатида ривожланганлигини ҳисобга олсак, ушбу тушунчанинг турлича талқин этилиши табиий ҳолдир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Давлат ғазначилик тизимини ривожлантириш ва такомиллаштириш муаммолари»

~ДДВЛДТ^ЮДЖЁТИВДТДЗНАЧЙЛЙКТЙЗЙМЙ/ 75 > ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА_,

Эшназаров Т.

ик,тисодиёт фанлари доктори

ДАВЛАТ ГАЗНАЧИЛИК ТИЗИМИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ВА ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МУАММОЛАРИ

«€азна» ва «*азначилик» тушунчалари турли мамла-катларда турлича ифодаланади. Агар тазнанинг йил-лар мобайнида турли мамлакатлар илмий мероси, анъаналари ва идоравий маданиятининг бир цисми цисобланган жамоат институти сифатида ривож-ланганлигини цисобга олсак, ушбу тушунчанинг турлича талцин этилиши табиий цолдир.

Fазнага баFишланган энг кадимий ман-баларда мазкур атама баъзан кенг ва баъ-зан эса анча тор маъноларда кулланилган. Кенг маънода у, Fазнага тулик утказилган да-ромад, колаверса олтин, кимматбах,о тош-лар ва металлар х,амда кишлок хужалиги мах,сулотларининг барча турларини уз ичига оларди. Тор маънода Fазна деганда ва-колатли амалдорлар пул саклайдиган, пул куйилмалари келиб тушадиган ва муай-ян максадлар учун туловлар амалга оши-риладиган жой тушунилган. Хиндларнинг «Арташастра»сида бош Fазначи тулов жара-ёнига рах,барлик килиш учун эга булиши ло-зим булган хусусиятлар санаб утилган ва х,атто Fазнанинг меъморий чизмаси х,ам келтирил-ган1.

Fазначилик (уша вактда мавжуд булган куринишида) бир неча вазифаларни амалга ошириш билан бир каторда, мамлакат бойлигининг сакланиши, давлатга туловлар тупланиши ва давлат туловларини амалга оширадиган жой х,ам эди; у тангаларнинг зарб килиниши устидан назорат килинишига жавоб берарди, шунингдек х,исоб юритиш идорасининг ролини х,ам уйнарди.

Сох,ибкирон Амир Темур х,ам уз даврида, Чингизий хонлардан фаркли уларок, мамла-катда молия ва солик сиёсатига эга булган. У жорий килган солик ва йиFимларни йиFиш, уларни харажатлаш тартиблари асрлар да-вомида не-не подшоху-хон ва амирларга да-стуруламал булган. Бу х,акдаги маълумотлар

1 А.Премчанд.Управление государственными расходами. 1994 Международный Валютный Фонд, 1994. ISBN

«Темур тузуклари»да аник ва батафсил баён этилган.

Булар биринчидан, мамлакатда девонбе-гига (Бош вазир) буйсунувчи давлат даромад-лари ва харажатларини бошкарадиган молия вазири фаолиятида давлатнинг даромад х,амда харажатлари кирим-чиким дафтарла-рида руйхатга олиниб, доимий равишда назорат остига олинганлигини курсатса, иккинчи-дан, мамлакатнинг даромад манбалари (солик турлари) х,амда давлат харажатларини амалга ошириш тизими ишлаб чикилганлигида куринади. Жумладан, соликлар тизимида мамлакат эх,тиёжи учун фукаролардан доимий равишда йиFиладиган асосий соликлар, маъмурлар эх,тиёжи учун йиFиладиган йиFимлар ва фавкулодда х,олларда ах,олидан йиFиладиган йиFимлар булган, харажатларга умумкушин харажатлари (амирлар, мингбо-ши ва бошка кушин сипох,ий ва навкарлар-нинг маоши ва уларга бериладиган совFа ва инъомлар), давлат маъмурларини саклаш харажатлари (уларнинг маошлари, уларга бериладиган совFа ва инъомлар), фавкулодда ха-ражатлар ва шах,ар ва кишлокларни ободон-лаштириш харажатлари киритилган.

Хаттоки мамлакат Fазнасининг узи х,ам кисмларга булиб бошкарилган. Яъни, подшохлик Fазнаси, вилоятлардан туш-ган даромадлар Fазнаси ва махсус Fазна. Хар бир Fазнанинг тушум ва харажати мун-тазам равишда х,исобга олиб борилган. Де-мак шундан келиб чикиб айтиш мумкин-ки, Амир Темур салтанатида х,ам давлат Fазнасининг бошкарилиши тизим сифатида

ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ ВА FA3HA4I^MK ТИЗИМИ / ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА

йулга куйилган1. Бошка мамлакатларда эса, айрим холатларда Fазна банк секторидан аж-ралмаган холда ахолидан омонатларни кабул киладиган банк муассасига айланган. 12 аср-да Франция хукумати, хусусий банкларга катта микдордаги давлат карзини тулашга мажбур булиб, Fазнага банк функцияларини топшир-ди ва шу йул билан воситачини (яъни хусусий банкни) сикиб чикариш хисобидан Fазнанинг функцияларини кенгайтириш оркали уз ха-ражатларини пасайтириш йулини тутган2. Агар давлат хазинасига тегишли мол-мулк ёки маблаFлар йуколса, Fазначиларнинг хусусий маблаFлари хисобидан ундирилган ва бу холатнинг айрим куринишлари хозирда хам франция Fазначилиги фаолиятида сакланиб колганлигини айтиб утиш лозим.

Жахон амалиётининг курсатишича, хозирги вактда бир гурух мамлакатларда давлатнинг иктисодий ва молиявий сиёсати-ни ишлаб чикиш хамда амалга ошириш учун масъул булган кенг функцияли <^азна тизим-лари» мавжуд. Мазкур гурухга Австралия, Буюк Британия, Кения, Янги Зеландия, Танзания, Ак,Ш Fазначилиги киради. Улар маж-буриятларининг кенг доирасига баъзан (дав-латга келиб тушадиган ва ундан амалга оши-риладиган) туловлар хам киради, лекин ушбу функция асосий булмай, балки кушимча функция хисобланади3.

Бошка куплаб мамлакатларда Fазнанинг функциялари бир нечта. Масалан, Аргенти-нанинг молиявий бошкарув ва жамоат сек-торини аудит килиш туFрисидаги сунгги конунига кура, Fазначилик тизимига жамоат секторида тушумларни йиFиш, туловлар окимлари хамда хосил буладиган накд ак-тивларни саклаш билан боFлик агентликлар, меъёрлар ва тартиботлар киради4. Ушбу эса, Fазна векселларини чикаришни хисобга ол-маганда, давлат карзларини бошкаришни Fазнанинг функцияларидан истисно эта-ди. Бундай хилдаги Fазначилик куплаб мамлакатларда учрайди, лекин хар бир мамла-катда улар узига хос функцияларга эга. Айрим мамлакатларда Fазна мамлакат карзи, кимматбахо металлар ва бошка активларнинг

1 А.Темур. Темур тузуклари

2 Матук Ж. Финансовые системы Франции и других стран. В 2-х т. Пер. с фр. -М: Финстатин-форм. 1994. -155с

3 Иванова Н. Г., Маковник Т.Д., Казначейская система исполнения бюджетов. «Питер» Санкт-Петербург. 2001.стр. 57с-90с

4 Матук Ж. Финансовые системы Франции и

других стран. В 2-х т. Пер. с фр. -М: Финстатин-

форм. 1994. -185с

сакланиши учун жавоб беради. Баъзи мамлакатларда у туловни амалга оширишдан ол-динги талабларнинг текширилишини амалга оширувчи бошкарув аппарати сифатида фао-лият курсатади, учинчи турдаги мамлакатларда Fазначилик хисоботларнинг туFри тузили-ши учун хам жавоб беради5.

Fазначилик турли мамлакатларда турли-ча фунцияларни бажарганлиги учун Халкаро валюта жамFармаси мутахассиси А.Премчанд уни "давлат туловлари тизими"6 деб аташни таклиф этган.

Мазкур тизимни ривожлантириш ва та-комиллаштириш учун хар кандай уриниш, мамлакатнинг муайян вазифалари ва шаро-итларига жавоб бериши зарур. Бизнингча Fазначиликнинг ташкилий тузилиши, бирин-чи галда, узида Давлат бюджетини ижро этиш вазифаларини боскичма-боскич хал этиш-нинг бутун механизмини акс эттирмоFи ло-зим.

Fазначилик тизимини янада ривожлантириш ва такомиллаштириш максадида, Узбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил ПК-594-сонли карорига мувофик мамлакатимизда Узбекистон Республикаси Молия вазирлигининг Бош Fазначилиги, ви-лоятлар Fазначилик бошкармалари хамда туман ва шахарларда Fазначилик булимларини уз ичига олувчи Fазначилик органларининг ягона марказлашган тизими ташкил этилиб, унинг асосий вазифа ва функциялари белги-лаб берилди7.

Хар бир давлат бошкарув тизими вакт утиши билан ривожлантиришни ва такомиллаш-тиришни такозо этади. Бу эса уз навбатида Fазначилик тизими вазифалари янада опти-маллаштириш билан бир каторда мазкур тизимни хам такомиллаштиришни такоза этади.

Бизнингча Fазначилик органларининг шу кунгача амалиётидан келиб чикиб уларнинг вазифаларига ва функцияларига куйидагиларни боскичма-боскич кушиш лозим. Яъни:

• Давлат бюджети ва бюджетдан ташкари максадли жамFармаларнинг молиявий ижро-си (даромадлар ва харажатлар);

5 Матук Ж. Финансовые системы Франции и других стран. В 2-х т. Пер. с фр. -М: Финстатин-форм.1994.-200с

6 А.Премчанд. Управление государственными расходами.1994 Международный Валютный Фонд, 1994 ISBN

7 Т.Эшназаров «Давлат бюджети газна иж-роси» меъёрий-хукукий хужжатлар туплами. 56-бет,Тошкент-2007й.

~дав^ 77"^

ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА

• Узбекистан Республикаси Хукуматининг тасарруфидаги давлат молиявий ресурслари-нинг харакати буйича операциялар хисобини юритиш;

• давлат молиявий ресурсларининг холати туFрисидаги маълумотларни йиFиш, кайта ишлаш ва тахлил килиш;

• давлат молиявий ресурсларининг келиб тушиши ва улардан максадли фойдаланили-шини назорат килиш;

• давлат молиявий ресурсларини киска ва узок муддатли режалаштириш;

• давлат бюджети даромад тушумларини республика бюджети ва махаллий бюджет-лар уртасида таксимлаш;

• кайтариш ва тулов асосида давлат молиявий ресурсларини депозитларга жойлашти-риш;

• Давлат бюджетининг ижроси ва давлат молиявий ресурслари хамда мулкларини хисоб-китобини яхшилаш максадида Республика Марказий банки, бошка вазирликлар хамда давлат хокимияти ва бошкарувининг бошка органлари билан узаро хамкорлик килиш;

• Давлатнинг актив хамда пассив ва маж-буриятларининг тулик хисоб-китобини амал-га ошириш;

•Давлат улуши булган ва булмаган хужалик субъектларига хам хизмат курсатиш. Бу ерда хужалик субъектларини молиявий хукуклари чегераланиши мумкин эмас.

Бу вазифа ва функциялар жахон молиявий-иктисодий инкирози ва ундан кейинги ша-роитларда тизимни янада самарали ишла-ши учун мухим дастак булади. Fазначилик тизимининг асосий вазифаларидан бири нафакат бу бюджетдан маблаF олувчилар-нинг харажатларини туFри сарфланиши юза-

сидан тасдикланган ва молия органларида руйхатдан утган сметалари доирасида, ол-диндан ва жорий назоратни амалга ошириш эмас, балки харажатлар туловини уз вактида ва тез тулаб беришдан хам иборатдир.

Шунинг учун хам бизнингча Fазначилик органларининг туFридан-туFри вазифасига кирмайдиган ва хос булмаган холатлардан мазкур органни озод этиш (бунинг учун бюджетдан маблаF олувчилар, Fазначилик, хукукшунослар ва бошка тегишли мутахас-сислардан ташкил топган махсус гурух таш-кил килиниб, улар зиммасига бу холатлар юзасидан мониторинг олиб бориш ва тахлиллар асосида хулоса ва таклифлар иш-лаб чикиш) максадга муфовик булади. Бунда Молия вазирлиги ва Fазначилик интернет сайтларида бюджетдан маблаF олувчилар ва бошка хужалик субъектларининг фикр мулохазаларини олишни ва шу асосда лаво-зимдаги ходимларга бахо бериш амалиёти-ни хам амалга тадбик килиш фойдадан холи булмайди.

Глобал молиявий инкироз ва унинг таъси-рининг давомийлиги Fазначилик органлари-ни бюджетдан маблаF олувчиларнинг товар ва хизматлар етказиб берувчилар билан туза-диган шартномаларини уз вактида руйхатдан утказиш ва уларнинг смета харажатлари-да кузда тутилган маблаFларини тулаб бе-рилиши юзасидан жавобгарлигини янада ошириш ва уни меъёрий хужжатлар билан мустахкамлашни такозо этади. Бу биринчи-дан, мансабдор шахсларнинг туFри ва аник тезликда иш юритиши учун туртки булса, ик-кинчидан кичик бизнес ва хусусий тадбир-корлик субъетларидан килинадиган давлат харидлари, уларнинг фаолият юритиши ва ривожланишида мухим омил хисобланади.

Адабиётлар руйхати:

1. Амир Темур. Темур тузуклари

2. Государственный бюджет» от подготовки до исполнения, Министерство Экономики, Финансов и планирования Париж, 1995г;

3. Иванова Н. Г., Маковник Т.Д., Казначейская система исполнения бюджетов. «Питер» Санкт-Петербург. 2001;

4. Матук Ж. Финансовые системы Франции и других стран. В 2-х т. Пер. с фр. -М: Финстатинформ. 1994.;

5. А.Премчанд. Управление государственными расходами.1994 Международный Валютный Фонд, 1994

6. Эшназаров Т., Давлат бюджети газна ижроси меъёрий-хукукий хужжатлар туплами. 56-бет,Тошкент-2007й;

7. Эшназаров Т., Fазначилик тизими муносабатлари, Тошкент, 2008й.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.