Научная статья на тему 'Давлат ғазначилигининг ягона ғазна ҳисобварағи ва уни ривожлантириш истиқболлари'

Давлат ғазначилигининг ягона ғазна ҳисобварағи ва уни ривожлантириш истиқболлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
2323
109
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ғазначилик / ягона ғазна ҳисобварағи / Давлат бюджети / ликвидлик / кассавий режалаштириш / ахборот дастури / ягона ахборот макони. / the Treasury / single treasury account / public budget / liquidity / cash planning / information software / a unified information space

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Эшназаров Т. Ш., Мансуров М.

Давлат бюджети ижросини амалга ошириш Ўзбекистон ғазначилиги фаолиятининг асосий вазифасига айланиб, бюджет маблағларини янада сифатли ва самарали бошқариш учун давлат бюджети ғазна ҳисобварағлари жараёнларини бошқариш бўйича кўпгина амалий ишлар амалга оширилди. Бунда ягона ғазна ҳисобварағи асосида ва у билан боғлиқ механизмлар орқали иш юритиш Давлат ғазначилик фаолиятини такомиллаштиришнинг асосий йўналиши бўлиб қолади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SINGLE TRESURE ACCOUNT AND DEVELOPMENT PERSPECTIVES

The main mission of the Treasury of Uzbekistan is the execution of the government budget on the basis of which was carried out the efficient and quality management of the budget, and operations correlated wth public finances accounts. Along with that, priority of Treasury activity is focused on the improvement of the public budget implementation on the basis of a single treasury account and mechanism of that operation.

Текст научной работы на тему «Давлат ғазначилигининг ягона ғазна ҳисобварағи ва уни ривожлантириш истиқболлари»

г

V.

ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ ВА FАЗНАЧИЛИК ТИЗИМИ / ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА

Эшназаров Т.Ш.

Тошкент Молия институти "Молия" кафедраси профессори, и.ф.д. Мансуров М.

Тошкент тукимачилик ва енгил саноат институти "Менежмент" кафедраси укитувчиси

ДАВЛАТ ГАЗНАЧИЛИГИНИНГ ЯГОНА ГАЗНА ХИСОБВАРАГИ ВА УНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИСТИ^БОЛЛАРИ

Узбекистон Республикаси тазначилик тизими фаолият курсата бошлагандан буён утган вацт мобайнида давлат бюджети ижросини амалга ошириш Узбекистон тазначилиги фаолиятининг асосий йуналишига айланиб, бюджет мабла*ларини янада сифатли ва самарали бошцариш учун давлат бюджети тазна цисобварацлари операцияларини бошцариш жараёнларини ва тартиботларини доимий ра-вишда ривожлантириш буйича купгина амалий ишлар жо-рий цилинди.

Давлат бюджетининг касса ижроси келгу-си йил учун бюджетни кабул килишда маж-буриятларни ижро этишнинг мухим меха-низми хисобланади. Бюджетнинг касса ижроси х,акида сузлаётиб, шуни ёдда тутиш ло-зимки, уни амалга ошириш иккита молия-вий жараённи уз ичига олади: пул тушумла-ри ва Fазна x1исобвараFидан амалга ошири-ладиган харажатлар. Давлат бюджети Fазна x1исобвараFидаги операцияларни бошкариш жараёнларини ва тартиботларини ривожлантириш, шунингдек, ягона Fазна x1исобвараFи асосида иш юритиш Давлат Fазначилик фа-олиятини такомиллаштиришнинг асосий йуналишидир.

Ягона Fазна хисобвараFи ^Х) Молия вазирлиги Fазначилик томонидан бошкариладиган махсус банк хисобвараFи булиб, ушбу хисобваракка Давлат бюджети маблаFлари (шу жумладан, давлат максадли жамFармалари маблаFлари) хамда бюд-

жет ташкилотларининг бюджетдан ташкари маблаFлари киритилади1.

ЯFХ дан Давлат бюджетидаги маблаFларда назарда тутилган хукукий ва жисмоний шах-сларнинг харажатлари туланади, шунингдек, давлат максадли жамFармаларининг харажатлари амалга оширилади. ЯFХдан фойдаланиш шароитида Fазначилик орган-ларининг фаолият курсатиши Давлат бюджети ижросининг сифат жихатдан янги ахбо-рот технологияси хисобланиб, унда куйидаги холатлар: Давлат бюджети даромадлари-ни ва харажатларини тулаб беришни ЯFХда марказлаштириш; турли даражадаги бюд-жетлар даромадларининг хисобини юритиш операцияларини бир варакда марказлаштириш; марказий Fазначилик даражасида Давлат бюджети харажатларини амалга ошириш; Давлат бюджетининг даромадлари ва хара-

1 Давлат бюджетининг пул маблаFларини режа-лаштириш ва бошкариш тартиби туFрисида низом. "Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами", 2010 йил, 24-25-сон.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 9

' 18 ДДВЛДТ^ЮДЖЁТИВДТДЗНАЧЙЛЙКТЙЗЙМЙ"/-.__ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА

жатлари буйича операцияларни хар куни акс эттириш, шунингдек, давлат активлари ва мажбуриятлари хисобини юритиш мухим урин тутади1.

Шунингдек, Узбекистон Республикаси бюджет тизими барча даражаларининг бюд-жетлари кассанинг хамда бухгалтерия хисоби ва хисоботини ташкил этишнинг ягоналиги тамойили асосида ижро этилади2, у барча ке-либ тушувчи даромадлар ва тушумларнинг боскичма-боскич Ягона Fазна x1исобвараFига утказилишини, барча кузда тутилган харажат-ларнинг Ягона Fазна хисобвараFидан амалга оширилишини назарда тутади3.

ЯFX Узбекистон Республикасининг Мар-казий банкида очилади. Fазначилик орган-ларига бюджетларни ижро этиш билан бир каторда бюджет х,исобварак,лари ва бюджет маблаFларини бошкариш вазифаси юклати-лади.

Давлат бюджетининг пул маблаFларини бошкариш - бюджетдан маблаF олувчи-ларнинг харажатларини уз вактида амалга ошириш максадида республика ва х,удудий Fазна хисобваракларидаги (ягона Fазна XисобвараFидаги) хамда Молия вазирли-ги Fазначилиги валюта хисобваракларидаги (миллий ва хорижий валютадаги) пул маблаFларини бошкаришдир4.

ЯFXга автоматлаштирилган ахборот ва да-стурий таъминотга асосланган мукаммал давлат бюджетининг Fазна ижроси тизими-ни жорий этиш Марказий банк муассасала-ри, Fазначилик ва солик хамда туловларни йиFувчи маъмурий муассасаларни (солик, божхона ва бошк.) реал вакт (онлайн) тар-тибида ягона ахборот маконида фаолияти-ни амалга оширилиши оркали ташкил этилади. Бу эса, уз навбатида, Давлат бюджетининг касса (бюджет даромадлари ва харажатла-ри) ижросини банклардан тулик Fазначилик

1 Т.Эшназаров. Тазначилик тизими муносабатлари". -Т: "Фан", 2008.

2 Узбекистон Республикаси "Давлат бюджетининг Fазна ижроси туFрисида"ги конунининг 3-моддаси.

3 Узбекистон Республикаси "Давлат бюджетининг Fазна ижроси туFрисида"ги конунининг 4-моддаси.

4 Давлат бюджетининг пул маблаFларини режа-лаштириш ва бошкариш тартиби туFрисида Низом.

"Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами",

2010 йил, 24-25-сонлар.

органларига утказишни, давлат сектори хисобини ва бюджет таснифини халкаро ан-дазаларга5 мувофик холда юритишни такозо этади.

Узбекистонда бугунги кунда Давлат бюд-жети Fазна ижросининг куйидаги элементла-ри, яъни бюджетдан маблаFлар олувчилар билан махсулот етказиб берувчилар уртасидаги шартномаларни руйхатга олиш ва уларнинг харажатлари туланишининг назорати, республика ва худудий Fазна хисобваракларидан харажатларни тулаб бериш, бюджет муас-сасалари ва ташкилотларининг Fазначилик органларида очилган хисобваракларидаги молиявий жараёнларни амалга ошириш, хисобга олиш ва кисман халкаро андазаларга асосланган бюджет таснифи ва Давлат бюджетининг пул маблаFларини режалаштириш ва бошкариш элементлари кулланилмокда. Шунингдек, электрон дастурлар оркали давлат харидлари кимошди савдоси хам йулга куйилган.

Fазначиликнинг ЯFXга утилиши Fазначилик технологияларини ривожлантириш бораси-даги мухим вазифалардан бирини хал этиш - давлат бюджети маблаFлари билан операцияларни тезкор бошкариш тизимини жорий этиш, яъни ЯFX ликвидлигини марказлашган тарзда бошкариш имкониятини берди6.

ЯFX ликвидлигини муайян даврда давлат бюджети маблаFлари хисобидан пул мажбу-риятларини уз вактида тулашни амалга ошириш кобилияти сифатида таърифлаш мумкин.

Ликвидлик мураккаб тушунча хисобланиб, уни бир курсаткич ёрдамида аниклаб булмайди. Уз навбатида, уни бахолаш учун динамикада урганиладиган коэффициент-лар тизимидан фойдаланиш лозим. Ушбу максадлар учун бир лахзали, жорий, узок муддатли ликвидликдан фойдаланиш та-клиф этилади, чунки улар касса тушумла-ри ва чикимларининг муддатлари билан боFликликдаги активлар билан бюджет мажбуриятлари уртасидаги мувозанатлашганлик-

5 Халкаро валюта фонди томонидан ишлаб чикилган Давлат молияси статистикаси буйича кулланма, Халкаро бухгалтерлар федерацияси томонидан ишлаб чикилган Давлат секторида бухгалтерия хисобининг халкаро ан-дазалари, ХВФ, 2001.

6 Дроздов О.И. Размещение бюджетных средств на банковских депозитах // "Бюджет", 2009 г., № 2.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 9

~ДАВ^ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА _.

ни талаб килувчи ликвидликнинг иктисодий мохиятига асосланган.

ЯFХ да турган бюджет маблаFлари сумма-сининг унинг ушбу муайян вактда туланиши лозим булган мажбуриятларига нисбати си-фатида хисоблаб чикиладиган бир лахзали ликвидлик курсаткичи давлат бюджети-нинг маълум даврдаги юкори ликвидли маблаFларининг айни пайтда талаб этили-ши мумкин булган мажбуриятларга нисбатан захирасини тавсифлайди.

Жорий ликвидлик курсаткичи ЯFХда хисобга олинадиган бюджет тушумлари маблаFлари бир ойлик умумий хажми сумма-сининг давлат бюджетининг маълум бир муд-дат мобайнида молияланиши лозим булган мажбуриятларининг пул эквивалентига нис-бати сифатида хисоблаб чикилади. Жорий ликвидлик курсаткичи маблаFлар ЯFХда якин бир ой ичида канчалик мувозанатлашган-лигини, киска муддатли истикбол учун касса тушумлари ва чикимларининг таркиби ва хажми канчалик окилона режалаштирилган-лигини курсатади.

Узок муддатли ликвидлик курсаткичи узок муддатларга (бир йилдан купга) режалашти-рилаётган бюджет тушумлари билан давлат бюджетининг тегишли прогноз килинаётган оммавий-хукукий ва фукаролик-хукукий ха-ражат мажбуриятларини тулаш имконияти уртасидаги нисбатни акс эттиради.

Ушбу курсаткичлар тизимини динамика-да урганиш энг мухим халк хужалиги вазифа-сини хал этиш - барча бюджет мажбуриятларини уз вактида ва тулик ижро этиш учун ЯFХнинг холатини тахлил килиш жараёнини янада тизимли тарзда амалга ошириш имко-нини беради.

Касса тушумлари ва чикимларининг нис-батига караб, ЯFХнинг муайян вактдаги тулов кобилияти холати пул маблаFларининг етиш-маслиги билан хам, унинг шартли ортикча бюджет маблаFлари билан тулдириб турили-ши билан хам тавсифланиши мумкин.

Пул маблаFлари етишмаган холларда вактинчалик кассавий узилиш холати юзага келиб, уни бартараф этиш учун, одатда жахон амалиётида молиявий институтлардан карз ресурслар жалб этилади.

ЯFХда шартли ортикча пул маблаFлари мавжуд булган такдирда киска муддат-

ли истикболда давлат бюджетига касса ту-шумларининг муддатлари ва хажмларидаги фарклар, шунингдек, ушбу маблаFлар хисобидан касса туловларининг амалга оши-рилиши окибатида вактинча буш турган пул маблаFлари хосил булади.

Айни вактда Узбекистон Республи-каси "Давлат бюджети Fазна ижроси туFрисида"ги конунининг 14-моддасига би-ноан, Fазначилик Марказий Банк муассаса-ларида давлат бюджет маблаFларини депо-зитларга жойлаштирган холда ЯFХнинг лик-видлигини таъминлаш ва бошкариш имко-ниятига эга булиши мумкин. Бунинг учун ЯFХ ликвидлигини бошкаришга нисбатан асосий ёндашувлар шакллантирилиб, улар-га мувофик Давлат бюджет маблаFларининг колдикларини жойлаштириш йуналишлари буйича устувор йуналишлар белгиланади. Жумладан, ушбу маблаFларнинг, биринчи на-вбатда, давлат бюджетининг карз мажбуриятларини кискартиришга йуналтирилиши, агар объектив холатларга кура бюджет-нинг карз мажбуриятларини кискартириш имконияти ёки бунга зарурат булмаса, унинг колган кисмини белгиланган мезон-лар буйича ва тегишли танлов асосида тан-лаб олинган кредит ташкилотлари билан депозит шартномаларини тузиш оркали ликвидли активларга йуналтирилиши максадга мувофик булади. Бунда вактинча буш турган бюджет маблаFларининг банк депозитла-ри куринишида республика молия бозорида жойлаштирилиши хисобига кушимча даро-мадлар келиб тушади.

Айни пайтда, ЯFХнинг шаклланишига ва унинг самарали фаолият курсатишига кат-та таъсир курсатувчи бир катор мухим омил-ларни хам курсатиб утиш лозим.

ЯFХда хисобга олинган бюджет маблаFларининг ички захираларини топиш ва сафарбар этиш, давлат бюджети ва бюд-жетдан ташкари фондлар даромадлари-ни хисобга олиш ва жамлаш операциялари-га, шу билан бир каторда, биринчи навбат-да, давлат сектори хужалик субъектлари, кей-инчалик хусусий хужалик субъектларига хам ЯFХ оркали хизмат курсатилишига боскичма-боскич утишни амалга ошириш максадга мувофик хисобланади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 9

Дав^атбюдЖётИваТаз^ач^тйктйзймй/-

.__ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА

Хар куни амалга ошириладиган бюджет ха-ражатлари операцияларини нихоясига етка-зишда Fазначилик марказий ва худудий ор-ганларининг хисобваракларини "нолга кел-тириш" жараёнини амалга ошириш хам ЯFХ маблаFларини тулдиришнинг мухим захираси хисобланиб, унинг автоматлаштирилган ах-борот дастурини амалиётга киргазиш хозирги кунда мухим вазифа хисобланади. Бугунги кунда Fазначиликнинг ЯFХ (разами) очил-маган. Бу эса, уз навбатида, Марказий Банк муассасалари томонидан маблаFларнинг уз вактида давлат бюджетига келиб тушмасли-гини юзага келтиради ва пул маблаFларини тезкор самарали бошкариш имкониятини бермайди. Шунинг учун хам вилоятлар Марказий Банк худудий муассасаларининг те-гишли хисобваракларини автоматлаштирилган тарзда сальдолаштириш тизимига утиш ва туFридан туFри Fазна хисобвараFига утказиш максадга мувофикдир. Шунга ухшаш тизимлар бир катор хорижий мамлакатлар-да, хусусан, Германияда муваффакият билан кулланилмокда. Германия Федератив Респу-бликасида у «CASH CONCENTRATIONS» деб номланади1. Узбекистонда бундай техноло-гиянинг жорий этилиши ЯFХ даги хар кунлик маблаFлар колдикларини тулдирган булар эди. Молия вазирлиги Ахборот хисоблаш марказидаги "Ахборотни кайта ишлаш кор-поратив ахборот тизими" хозирча бундай имкониятни бермайди.

Давлат бюджетидан маблаF олувчи давлат сектори хужалик субъектларининг бюджетдан ташкари маблаFлари ва уларнинг вактинчалик тасарруфида булган маблаFларнинг яго-на Fазна хисобваракларидаги колдикларни хар кунлик "кутариш" технологиясининг жорий этилиши ЯFХнинг ресурс базасини компенсация асосида тулдириш ишларининг яна бир йуналишига айланиши мумкин. Ушбу хисобвараклардан хар бирининг ЯFХ режи-мида фаолият курсатиши "касса узилишлари" даврларида ЯFХни мустахкамлашни амалга ошириш имконини беради. Мазкур холатда давлат бюджетининг мувозанатлашганлиги-ни таъминлаш максадида фоизсиз киска муд-

1 Дроздов О.И. Размещение бюджетных средств на банковских депозитах // "Бюджет", 2009 г., № 2.

датли карзларнинг кушимча захираси шак-ллантирилиши мумкин.

Бюджет маблаFларининг айланувчанлиги-ни ошириш ЯFXнинг фаолият курсатиш са-марадорлигига таъсир этувчи мухим элемент хисобланади. Ушбу жараёнда Марказий Банк ва Fазначилик хисоб-тулов тизимининг ягона дастурлаштирилган ахборот маконида булиши мухим роль уйнайди. Унинг асосий йуналишлари сифатида куйидагиларни таъ-кидлаш мумкин:

1) Марказий Банк ва Fазначилик боFламида «электрон» туловлар тизимини ривожланти-риш. Бизнингча, Узбекистон Fазначилигини Марказий банк вилоятлараро хисоб-китобларининг анча прогрессив модели - банк электрон туловлари тизимига утказиш мухим хисобланади. Бу, бир томондан, вилоятлараро муддатли хисоб-китобларнинг юкори са-марадорлигини ва ишончлилигини, иккинчи томондан, Fазначилик маблаFларининг айла-нишини тезлаштирган холда давлат бюджети хисобидан туловларни амалга ошириш тез-корлигининг ошишига олиб келади;

2) Fазначилик ва бюджетдан маблаF олув-чиларнинг ахборот алмашиш борасидаги узаро хамкорлигини такомиллаштириш. Мазкур жараённинг жихатлари куйидагилардан иборат:

- Fазначилик ва бюджетдан маблаF олув-чиларнинг уртасида ахборот алмашувининг "KOFозсиз" тизимини амалга оширишга им-кон беради. Бу - бюджетдан маблаF олув-чиларнинг бюджет маълумотларини такдим этиш ва бир операция куни мобайнида Fазначилик, бюджетдан маблаF олувчилар хамда учинчи шахсларнинг молиявий жара-ёнларини амалга оширишдир;

- шунингдек, бюджетдан маблаF олувчилар уртасида "электрон хужжат айланиши" тизимини жорий этиш. Ушбу ишнинг энг мухим жихатлари куйидагилардан иборат: бюджет мажбуриятларини тулаш ва тегишли кучирмаларни олиш учун хужжатларни электрон ракамли имзодан фойдаланган холда «электрон» алока тармоклари оркали уза-тиш; бюджет курсаткичларини етказиш; бюджет маблаFлари хисобидан туловларга «электрон» рухсат этиш ("сканерланган нусхалар", яъни дастлабки хужжатларнинг тегишли туловни амалга ошириш учун асос булиб хиз-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 9

~ддвлатбюджётивагазн^

ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА _.

мат килувчи сканерланган намуналари асо-сида); бюджет муассасалари томонидан кор-поратив пластик карталар оркали накд пул маблаFларининг олиниши технологияларини ривожлантириш ва х.к.1

ЯFX ликвидлигини фаол бошкариш тех-нологияси хам такомиллаштирилишни талаб килади. Давлат бюджети пул маблаFларининг харакатини ишончли, уз вактида ва тулик кассавий прогноз килиш ахборот дастурини жорий этиш ушбу жараённинг энг мухим во-ситаси хисобланади.

ЯFX ликвидлигини кассавий режалашти-риш ва моделлаштириш технологиясининг ахборот дастури мазкур жараённинг оптимал модели булиши мумкин.

Бизнингча, моделнинг самарали фаоли-ят курсатиши юкорида баён этилган тех-нологик ва ташкилий инновацияларнинг жорий этилиши билан биргаликда, бюджет пул маблаFларининг харакатини кассавий режалаштиришнинг ишончлилиги-

ни, уз вактидалигини ва туликлигини сези-ларли даражада ошириш, бюджет касса иж-росининг транспарентлик даражасини ку-чайтириш имконини берган холда, ЯFXнинг вактинча буш турган маблаFларини жойлаш-тиришдан кушимча фоиз даромадлари оли-шига кумаклашади ва, пировардида, давлат бошкаруви секторида молиявий менежмент-нинг сифати ва самарадорлигини ошириш учун замин хозирлайди.

Давлат бюджети доирасида касса-нинг яхши бошкарилиши ликвидлик-ни бошкаришнинг банк тизимини яхшила-ши мумкин. Бу карз буйича менежерлар билан пул-кредит сиёсати учун масъул шахслар уртасида тулаконли мулокотни йулга куйиш учун мухимдир. Fазначилик уз омонатларида ёки узининг маблаF жалб килиш фаолиятида кескин узгаришларни амалга оширган холда банк тизимининг ликвидлиги бузилишининг имкониятини бермайди.

Адабиёт:

1. Акперов И.Г. Казначейская система исполнения бюджета в Российской Федерации. - М.: "КноРус", 2009.

2. Тишина Т.И. О механизме централизации средств на едином счете бюджета // "Финансы", 2013 г., № 5,.

3. Дроздов О.И. Размещение бюджетных средств на банковских депозитах // "Бюджет", 2009 г., № 2,.

4. Об утверждении Порядка управления операциями со средствами на едином счете федерального бюджета: приказ Федерального казначейства от 14.09.2009, № 210.

5. Прокофьев С. Е. Кассовое обслуживание расходной части федерального бюджета: состояние и перспективы. Официальный Интернет сайт. http//www.roskazna.ru.

6. Узбекистон Республикасининг "Давлат бюджетининг Fазна ижроси туFрисида"ги конуни.

7. Эшназаров Т. Тазначилик тизими муносабатлари". - Т.: "Фан", 2008.

8. Давлат бюджетининг пул маблаFларини режалаштириш ва бошкариш тартиби туFрисида Низом. "Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами", 2010 йил, 24-25-сон.

9. Халкаро валюта фонди томонидан ишлаб чикилган Давлат молияси статистика-си буйича кулланма. Халкаро бухгалтерлар федерацияси томонидан ишлаб чикилган Давлат секторида бухгалтерия хисобининг халкаро андазалари. ХВФ, 2001.

1 Акперов И.Г. Казначейская система исполнения бюджета в Российской Федерации. - М.: "КноРус", 2009. 1

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 9

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.