Научная статья на тему 'Бюджет ижросини такомиллаштириш истиқболлари'

Бюджет ижросини такомиллаштириш истиқболлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
156
45
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ғАЗНАЧИЛИК / ДАВЛАТ БЮДЖЕТИНИНГ ғАЗНА ИЖРОСИ / БЮДЖЕТ ДАРОМАДЛАРИ / БЮДЖЕТ ХАРАЖАТЛАРИ / БЮДЖЕТ ИЖРОСИ / АХБОРОТ ТИЗИМИ / БЮДЖЕТ ТАқЧИЛЛИГИ / ғАЗНАЧИЛИК ОРГАНЛАРИ / КАЗНАЧЕЙСТВО / TREASURY / КАЗНАЧЕЙСКОЕ ИСПОЛНЕНИЕ ГОСУДАРСТВЕННОГО БЮДЖЕТА / TREASURY EXECUTION OF THE STATE BUDGET / ДОХОДЫ БЮДЖЕТА / РАСХОДЫ БЮДЖЕТА / ИСПОЛНЕНИЕ БЮДЖЕТА / ИНФОРМАЦИОННАЯ СИСТЕМА / INFORMATION SYSTEM / БЮДЖЕТНЫЙ ДЕФИЦИТ / ОРГАНЫ КАЗНАЧЕЙСТВА / INCOMING OF BUDGET / EXPENDITURE OF BUDGET / EXECUTION OF BUDGET / DEFICIENCY BUDGET / BODIES OF TREASUR

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Эшназаров Тўлқин Шералиевич, Сахибов Ойбек Куйлиевич

Мақолада иқтисодиётни модернизациялаш ислоҳотлари амалга оширилаётган ҳозирги даврда бюджет ижросини такомиллаштириш истиқболларининг ўзига хос назарий жиҳатлари маълумотлар асосида баён қилинган. Бундан ташқари, бюджет ижроси бўйича олимларнинг қарашлари ҳамда бюджет даромадлари ва харажатлари ижросининг ғазначилик орқали амалга оширилишининг ижобий томонлари назарий жиҳатдан келтирилган.В статье на основе специфических теоретических воззрений изложены представления о перспективах совершенствования исполнения бюджета в настоящее время, когда осуществляются реформы модернизации экономики. Кроме того, приведены взгляды учёных по исполнению бюджета, а также положительные и теоретические аспекты казначейского исполнения доходной и расходной частей бюджета.There is considered in the article the issues of public budget implementation improvement in the conditions of the economy modernization. As well it is considered scientists opinions of the budget execution and positive aspects and theoretical issues of incomes and expenses implementation of public budget through treasure.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Бюджет ижросини такомиллаштириш истиқболлари»

Эшназаров Т.Ш.,

иктисод фанлари доктори; Сахибов О.К.,

Тошкент банк коллежи етакчи укитувчиси

БЮДЖЕТ ИЖРОСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ИСТИ^БОЛЛАРИ

УДК:336.14

ЭШНАЗАРОВ Т.Ш., САХИБОВ О.К. БЮДЖЕТ ИЖРОСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ИСТИЦБОЛЛАРИ

Маколада иктисодиётни модернизациялаш ислох,отлари амалга оширилаётган х,озирги даврда бюджет ижросини такомиллаштириш истикболларининг узига хос назарий жих,атлари маълумотлар асосида баён килинган. Бундан ташкари, бюджет ижроси буйича олимларнинг карашлари х,амда бюджет даромадлари ва харажатлари ижросининг Fазначилик оркали амалга оширилишининг ижобий томонлари назарий жих,атдан келти-рилган.

Таянч иборалар: Fазначилик, давлат бюджетининг Fазна ижроси, бюджет даромадлари, бюджет харажатлари, бюджет ижроси, ахборот тизими, бюджет такчиллиги, Fазначилик органлари.

ЭШНАЗАРОВ Т.Ш., САХИБОВ О.К. ПЕРСПЕКТИВЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ИСПОЛНЕНИЯ БЮДЖЕТА

В статье на основе специфических теоретических воззрений изложены представления о перспективах совершенствования исполнения бюджета в настоящее время, когда осуществляются реформы модернизации экономики. Кроме того, приведены взгляды учёных по исполнению бюджета, а также положительные и теоретические аспекты казначейского исполнения доходной и расходной частей бюджета.

Ключевые слова: казначейство, казначейское исполнение государственного бюджета, доходы бюджета, расходы бюджета, исполнение бюджета, информационная система, бюджетный дефицит, органы казначейства.

ESHNAZAROV T.SH., SAKHIBOV O.K. PROSPECTS FOR IMPROVEMENT OF BUDGET EXECUTION

There is considered in the article the issues of public budget implementation improvement in the conditions of the economy modernization. As well it is considered scientists opinions of the budget execution and positive aspects and theoretical issues of incomes and expenses implementation of public budget through treasure.

Keywords: treasury, treasury execution of the State Budget, incoming of budget, expenditure of budget, execution of budget, information system, deficiency budget, bodies of treasury.

Бюджет ижроси умуман ва х,ар бир манба буйича даро-мадларнинг тулиц цамда уз вацтида келиб тушиши, шунинг-дек, бюджет ташкилотлари ва муассасаларининг товарла-ри ва хизматлари учун бюджет буйича тасдицланган сумма-лар доирасида туловларнинг молия йили давомида тулиц ва уз вацтида амалга оширилишини таъминловчи жараёндир.

Бюджет муносабатларини такомиллаш-тириш куп жих,атдан Давлат бюджети иж-росининг самарадорлигини оширишни на-зарда тутади. Жах,он тажрибаси шуни кур-сатмокдаки, бюджетнинг Fазна ижроси бюджет ижросининг энг самарали ва ама-лий механизми х,исобланади. Яъни, унда бюджет даромадлари ва харажатлари буйича барча операциялар бюджетнинг Fазна x1исобвараFида жамланиб, у бюджет-дан маблаF олувчилар томонидан банк му-ассасаларида очилган бюджет

х,исобвараклари оркали бажариладиган барча функцияларни амалга оширади.

Бу эса бюджетнинг даромадларига ту-шумларнинг тулик ва уз вактида тушиши ва харажатлар кисмида бюджет маблаFлари-нинг максадли сарфланиши ва пул оким-ларини самарали бошкариш имкониятини беради.

Шу билан бир каторда Давлат бюджети-нинг Fазна ижроси туFрисида олимлар уртасида турлича карашлар мавжуд. Жум-ладан, купчилик россиялик иктисодчи олимлар бу «бюджетдан маблаF олувчи-ларнинг Fазначиликда улар учун очилган х,исобваракларда бюджет молиявий оким-ларининг утиши»1 ёки «бюджетдан маблаF олувчиларнинг олган мажбуриятларини ижрога кабул килиш ва улар номидан туловларни максадли амалга ошириш»2 деб х,исоблайдилар. И.Г.Акперовнинг фи-крича, Fазна ижроси деганда «тушумларни

1 Солонина С.В. Место казначейства в системе государственного регулирования экономики России. Автореферат на соискание учен. степ. кандидата экономических наук.

2 Гусев С.И. Развитие федерального казначейства

в системе управления государственными финансами. Автореферат дисс. на соискание учен. степ. доктора экономических наук.

х,исобга олиш, бюджет мажбуриятлари х,ажм ва муддатларини тартибга солиш, бюджет мажбуриятлари буйича ажратил-ган лимитлар доирасида харажатларни амалга оширишга рухсат ва улар номидан туловларни амалга ошириш»3 тушунилади.

Фикримизча, давлат бюджетининг газна ижроси - бу ^исоб ва ахборот тизимига асосланган ^олда давлат тушумлари-нинг газна ^исобвара^ларига

тупланиши, ундан давлат харажатлари-нинг максадли тулаб берилиши билан давлат бюджети ижросининг амалга оширилиши ^амда давлат молиявий ре-сурсларининг самарали

бош^арилишидан иборатдир.

Шунингдек, Давлат бюджетини бажа-ришга каратилган Fазначилик хизмати инс-титутини ривожлантириш ва мустах,камлаш бюджет маблаFларидан фойдаланиш сама-радорлигини анча оширади.

Fазначилик тизими оркали харажатларни тулаш давлат маблаFларининг х,аракати ва улардан максадли фойдаланишни катъий давлат назорати остига к,уяди х,амда уларнинг бошкарилиш ва х,имояланиш да-ражасини оширади. Fазначилик, Давлат бюджети маблаFларини уз

х,исобваракларида жамлаб, ушбу маблаFларнинг эх,тимолий салбий окибатлардан х,имоялаш кафолати сифати-да иштирок этади.

Fазначилик органларининг фаолият кур-сатиши Давлат бюджети ижросининг сифат жих,атдан янги ахборот технологияси х,и-

3 Акперов И.Г., Коноплева И.Г., Головач С.П. и др. Казначейская система исполнения бюджета в Российской Федерации. / Учеб. пособие. - М.: «Финансы и статистика», 2002. -С. 196.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 11

собланиб, унда куйидаги х,олатлар мух,им урин тутади:

• Давлат бюджети даромадлари ва ха-ражатларини ягона Fазна x1исобвараFида марказлаштириш;

• турли даражадаги бюджетлар даро-мадларининг х,исобини юритиш операция-ларини бир х,исобваракда марказлаштириш, уларни бюджетларнинг турли даража-лари уртасида таксимлаш ва марказий Fазначилик даражасида Давлат бюджети харажатларини амалга ошириш;

• Давлат бюджетининг даромадлари ва харажатлари буйича операцияларни х,ар куни акс эттириш.

Узбекистан Республикаси бюджет тизи-ми барча даражаларининг бюджетлари кассанинг ягоналиги тамойили асосида ижро этилади, у барча келиб тушувчи да-ромадлар ва тушумларнинг бюджет так-чиллигини молиялаш манбаларидан Fазна x1исобвараFига утказилиши, барча кузда ту-тилган харажатларнинг Fазна х,исобвара-Fидан амалга оширилишини назарда тутади. Бу эса уз навбатида бюджет ижроси-нинг х,ар бир боскичини тулик х,исобга олиш ва назорат килиш имконини беради.

Бюджет ижросининг Fазначилик тизими бюджетдан маблаF ажратиш самарадорли-гини сезиларли даражада ошириб, харажатларнинг аник амалга оширилишини таъминлайди ва молиявий операциялар учун вакт х,амда маблаFлар сарфини камай-тирган х,олда, ушбу операцияларни тезлаш-тиради.

Бунда Fазначилик ягона x1исобвараFидан Давлат бюджетидан маблаF олувчиларнинг харажатларини тулаш тулов жараёнини назорат килибгина колмай, балки бюджет маблаFларидан самарали фойдаланишга замин яратади.

Бюджет ижросининг асосий вазифалари куйидагилардан иборат:

• соликлар ва бошка туловларнинг, шу-нингдек умуман ва х,ар бир манба буйича

даромадларнинг тулик х,амда уз вактида келиб тушишини таъминлаш;

• бюджет тасдикланган молиявий йил давомида бюджет буйича тасдикланган суммалар доирасидаги тадбирларни молия-лаштириш;

• тасдикланган бюджетнинг барча тур-даги туловлари ва маблаFлар ажратилиши-ни туFри ва иктисодий асосланган тарзда таксимлаш.

Бюджетни ижро этиш бюджет буйича барча кузда тутилган даромадларнинг тулик ва уз вактида келиб тушишини таъмин-лашни х,амда бюджет буйича режалашти-рилган харажатларнинг туланишини таъ-минлашни англатади. Бюджетни ижро этиш жараёнида макроиктисодий омиллар, нарх-лар динамикаси ва Давлат бюджетига даромадларнинг келиб тушиши х,исобга оли-нади.

Бюджетни ижро этиш учун бюджетлар, даромадларнинг х,ар бир манбаси буйича х,ар бир бюджет маблаFлари бош таксим-ловчиси, таксимловчиси ва олувчиси учун шахсий х,исобвараклар очилади. Бунда бюджетга бюджет такчиллигини молия-лаштириш манбаларидан даромадлар ва тушумларнинг келиб тушиши, шунингдек бюджет харажатларига рухсат бериш ва уларни тулаш билан боFлик барча операциялар руйхатга олинади ва бюджетдан маблаF олувчиларнинг йиFма реестри (руй-хати) юритилади.

Бюджетнинг касса ижроси кассани ре-жалаштириш, яъни даромадлар ва хара-жатлар буйича режа, шунингдек маблаF жалб килиш режасининг тузилишидан ва бюджет маблаFларини бошкаришдан бош-ланади. Даромадлар буйича касса режаси даромадларнинг тасдикланган прогноз курсаткичлари, амалдаги тушумлар ва утган давр маълумотлари асосида тузилади.

Даромадлар буйича бюджет ижроси куйидаги операциялар буйича амалга оши-рилади:

(а) бюджет даромадлар тушумларини манбалар буйича бюджетнинг ягона хисоб-вараFига утказиш ва киритиш;

(б) тасдикланган бюджетга мувофик те-гишли бюджетларнинг турли даражалари буйича умумдавлат тартибга солувчи со-ликларини таксимлаш;

(в) даромадларнинг ортикча туланган суммаларини кайтариш;

(г) давлат бюджетининг даромадлари хисобини юритиш ва бюджет таснифига мувофик хисоботларни тузиш. Барча опе-рациялар бюджет маблаFларининг хисоби-ни юритиш буйича шахсий хисобвараклар-да, давлат максадли жамFармалари шахсий хисобваракларида кайд этилади хамда со-лик туловчиларга ортикча туланган ёки ортикча ундирилган соликлар ва йиFимлар бюджетларнинг шахсий хисобвараклари-даги маблаFлар колдиFи доирасида кайта-рилади. Харажатлар буйича бюджетлар ижроси бюджет сохасидаги хукукий муно-сабатларнинг иштирокчилари, яъни бюджет маблаFлари бош таксимловчиси, бюджет маблаFлари таксимловчилари, бюджет маблаFлари олувчилари томонидан Ягона Fазна x1исобвараFидаги мавжуд бюджет маблаFлари доирасида амалга оширилади ва куйидаги боскичларга булинади:

• харажатлар сметалари, бюджетдан ташкари даромадлар ва харажатлар буйича сметаларни тузиш;

• харажатларни тасдиклаш ва уларни тулаш учун харажатларни тулаш рухсатно-масини бюджет маблаFлари таксимлов-чилар ва олувчиларга етказиш;

• бюджетдан маблаFлар олувчилар томонидан хукукий мажбуриятларнинг кабул килиниши ва Fазначиликда руйхатдан утка-зилиши;

• молиявий мажбуриятларни кабул килиш ва ижро этиш.

Харажатларни тулаш тартиботи бюджет маблаFларини сарфлашдан иборат булиб, куйидагиларни уз ичига олувчи изчил

амалга ошириладиган харакатларни узида намоён этади:

• харажатларни амалга ошириш учун рухсат;

• туловни амалга ошириш.

Харажатларни тулашни Fазначилик ор-

ганлари амалга оширади ва касса харажат-лари бюджетдан маблаF олувчиларнинг шахсий хисобваракларида акс эттирилади.

Марказий ва вилоят Fазначилиги тулов жараёнлари хам шу чизмага асосан амалга оширилади. Худудларда жойлашган республика ва вилоят ах,амиятига эга булган бюджет муассасалари х,амда ташкилотла-рининг иш х,аки ва унга тенглаштирилган туловлардан ташкари гурух, туловлари, юкори Fазначилик органлари томонидан, улар берган ваколатларга асосан худудий органлар томонидан керакли хужжатлар (сметалар, мажбуриятлар ва б.) кабул килингандан сунг амалга оширилади. Иш хаки ва конун хужжатларида белгиланган бошка харажатларни тулашга накд пул маблаFларини бериш учун Fазначилик худудлар банк муассасаларида транзит хисобвараклар очади. Худудий Fазначилик органлари уз ваколатлари доирасида туловларни амалга оширади ва белгиланган тартибда хисобваракларни «нолга кел-тиради», яъни фойдаланилмаган пул маблаFлари колдиFи Fазна хисобвараFига кайтарилади.

Давлат бюджетининг Ягона Fазна хисоб-вараFига асосланган такомиллашган Fазна ижросини автоматлаштирилган ахборот ти-зимисиз тасаввур килиш жуда кийин. Fазна тизимининг барча даражаларида бюджет ижросини бошкаришнинг истикболли ва самарали автоматлаштирилган ахборот ти-зимини барпо этиш республиканинг бутун Fазна тизими ишлашининг самарадорлиги-ни оширишнинг мухим омилларидан бири хисобланади. Fазначиликни барпо этиш меъёрий-хукукий хужжатлар коидаларидан келиб чикиб ташкил этилган булса-да, айни пайтда мавжуд Fазначилик технологиялари

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 11

замон талабларига тулик жавоб бермай, балки уни такомиллаштириб боришни та-козо этади. Шу билан бирга ушбу тизим ва-зифаларини амалга оширишда Fазначилик органлари билан бюджет жараёнининг бошка субъектлари уртасидаги ахборот ва х,укукий узаро х,амкорликни ташкил килиш билан боFлик муаммолар юзага келади.

Х,озирги кунда меъёрий-^укукий х,ужжат-лар коидаларининг номувофиклиги, ташки-лий-услубий ва ахборот-технологик сох,а-ларда муаммолар мавжуд. Бу Fазначилик-нинг барча йуналишларига тааллукли, хусу-сан:

- банк тизими билан:

• Fазначилик органлари Марказий банкнинг электрон х,исоб-китоблар тизи-мига киритилмаган;

• ахборотдан самарали фойдаланиш ва унга автоматлаштирилган тарзда ишлов бе-риш имкониятини таъминловчи электрон узаро алока таъминланмаган;

- солик ва божхона органлари билан:

• ахборотдан самарали фойдаланиш ва унга автоматлаштирилган тарзда ишлов бе-риш имкониятини таъминловчи электрон узаро алока мавжуд эмас;

• Fазначилик органлари ва бошка мо-лия органлари уртасида ахборот алмашиш

методологияси ва технологияси ишлаб чи-килмаган;

- бюджет маблаFлари таксимловчилар ва олувчилар билан:

• бюджет маблаFлари таксимловчилар ва олувчиларнинг ягона реестри мавжуд эмас;

• барча бюджет маблаFлари таксимловчилар ва олувчилар буйича шахсий х,исоб-вараклар оркали харажатларни амалга оширишнинг ягоналиги х,укукий асоси мавжуд эмас;

• Fазна х,исобваракларига бюджет таш-килотлари бюджетдан ташкари ва давлат максадли жамFармаларининг маблаFлари утказилмаган;

• бюджет мажбуриятларини кабул килиш, тасдиклаш ва тулаш учун жавобгар-лик сох,аси чегараланмаган.

Шу муносабат билан Fазначилик, солик, божхона органлари, банклар бюджет маб-лаFлари таксимловчилар ва олувчилар, яъни бюджет ва солик жараёнларининг барча субъектларининг ахборот ва х,укукий узаро х,амкорлигини ташкил килиш масала-сини сифат жи^атдан анча юкори даражада ^ал килиш талаб этилади ва автоматлаштирилган тизимни халкаро стандартларга мос равишда такомиллаштиришни такозо этади.

Адабиётлар:

1. Солонина С.В. Место казначейства в системе государственного регулирования экономики России. Автореферат на соискание ученой степени кандидата экономических наук.

2. Гусев С.И. Развитие федерального казначейства в системе управления государственными финансами. Автореферат дисс. на соискание ученой степени доктора экономических наук.

3. Акперов И.Г., Коноплева И.А., Головач И.А. и др. Казначейская система исполнения бюджета в Российской Федерации. / Учеб. пособие. - М.: «Финансы и статистика», 2002. -С. 196.

4. Узбекистон Республикасининг Бюджет Кодекси.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.