CC BY
50
ЭОЖ 39 (574) ГТАМР 03.61.91
https://doi.Org/10.52967/akz2024.3.25.262.273
Алтай казактарынын рульщ тацбаларына шолу © 2024 ж. Сештханулы Ш., Самашев С.^.
Keywords: tanba, sign, Kazakh ТYЙiн сездер: тацба, белп, казак Ключевые слова: тамга, знак,
people, clan-tribe, Altai Kazakhs халкы, ру-тайпа, Алтай казактары казахский народ, род-племя,
казахи Алтая
Shynarbek Syeitkhan1,2 and Samat Samashev3* 'Institute of History and Ethnology of the Mongolian Academy of Sciences, Ulaanbaatar, Mongolia
2Bursa Uludag University, Bursa, Turkey. ORCID: 0000-0003-3068-4418 E-mail: shynarbek20@gmail.com 3*Corresponding author, State Historical and Cultural Reserve-Museum "Berel", Kazakhstan, village Zhambyl, Katon-Karagay district, East Kazakhstan region. ORCID: 0000-0003-3450-3629 E-mail: ssamashev@gmail.com
Review of Tribal Symbols of Altai Kazakhs
There is a lot of historical data on the use of signs by nomadic peoples since ancient times. It is not known from what language the words tamga, tamaga, damga, used in the ordinary sense among Turkic and Mongolian peoples, were originated. According to written sources, the information about the sign is recorded in the ancient Turkic language in the form of tamya or tamyaci, and in some Persian and Turkish sources - "belgQ", " tuyray (tuyra)", "mQhQr", "mor", "tamya", "tavro", "ni§an"words are written in the meaning of a sign, symbol. The concept of "tamga" was used differently or equally by Turkic and Mongolian peoples, who have had close ties since ancient times. From the historical point of view it is known that the use of the symbol went through different stages of development. Especially in different periods of the Stone Age, the signs and symbols were used to designate specific places, holy places, possession of weapons and various other things. However, in the Paleolithic-Neolithic period, although social organizations were not developed, the signs were widely used, but their exact definition still requires scientific research. The archaeological excavations show that the tradition of using signs originated in very early times. Based on such historical and archaeological data, it can be assumed that the use of symbols among nomadic tribes began in the Bronze Age, even earlier. However, to date, the international studies have explored the traditions of sign formation and use, but the research conducted on the history and use of signs among nomadic peoples is still insufficient. This article presents brief scientific information about "tanba (sign, symbol)" and gives information about the meaning of Kazakh tribes and the system of signs and symbols of the Altai Kazakhs.
Source of funding: The publication was carried out within the framework of granted financing of the Committee of Science of the Ministry of Science and Higher Education of the Republic of Kazakhstan for 2024-2026, project IRN AP23486716.
For citation: Syeitkhan, S., Samashev, S. 2024. Review of Tribal Symbols of Altai Kazakhs. Kazakhstan Archeology, 3 (25), 262-273 (in Kazakh). DOI: 10.52967/akz2024.3.25.262.273
Шынарбек Сештханулы12, Самат Самашев3* *Моцголия FbmbiM академиясыныц Тарих жэне этнология институты, ¥ланбатыр к., Мо^олия 2Бурса Улудаг университету Бурса к., ТYркия 3*корреспондент авторы, «Берел» мемлекетлк тарихи-мэдени музей-коры^ы, Жамбыл ауылы, КатонкараFай ауданы, Шы^ыс К,азакстан облысы, Казакстан
Шынарбек Сейтхан1,2, Самат Самашев3* 1Институт истории и этнологии Академии наук Монголии, г. Улан-Батор, Монголия 2Университет Бурса Улудаг, г. Бурса, Турция 3*автор-корреспондент, Государственный историко-культурный заповедник-музей «Берел», Казахстан, с. Жамбыл, Катон-Карагайский р-н, Восточно-Казахстанская область
Алтай казактарыныц рулык, танбаларына шолу
Кeшпелi халыктар ерте заманнан берi тацба KолданFандыFы туралы тарихи деректер кептеп кездеседi. Соныц iшiнде ТYркi жэне Мо^ол халыктары арасында ортак магынада колданылып келген тамга, тамага, дамга сeздерi накты кай тiлден шыккандь^ы белгiсiз. «Тацба» туралы мэлiметтер жазба деректер бойынша кене тYркi тмшде tamya немесе tam^'aC/'тYрiнде ескертшштердщ жазба мэтшдершде жэне парсыша, тYрiкше жазылFан кейбiр деректерде "Ье^й", 'Чиугау ^иуга)", "mйhйr", "тог", '^атуа", "tavra", "т§ап" деген сездер белг'1, нышан маFынасында жазылFан. «Тамга» yFымы ерте заманнан берi тыFыз кар ым-каты на ста болFан ТYркi жэне Мо^ол халыктары арасында эртYрлi немесе уксас колданылFан. Тарихи тyрFыдан алFанда, тацбаныц колданылуы эртYрлi даму кезецдершен eткенi белгiлi. Эаресе, тас дэуiрiнщ эртYрлi кезецдершде тацбалар мен белплер накты бiр жерд^ киелi мекендердi белгiлеу жэне кару-жарактар мен баскадай алуан тYрлi заттарды меншттеу максатында колданылFан. Алайда палеолит-неолит дэуiрiнде элеуметтiк уйымдар айтарлыктай дамымаса да, тацбалар кецшен колданылды, бiрак оларды нактылап аныктау Yшiн эл1 де Fылыми зерттеулер кажет. Тацба колдану дэстYрi ете ерте кезден басталFаны туралы мэлiметтер археологиялык казба жумыстары нэтижесiнде бел гiл i болуда. Осындай тарихи-археологиялык мэлiметтерге сYЙене отырып, кeшпелi тайпалар арасында тацбалардыц колданысы кола дэуiрiнен, одан да ертерек басталFан деген болжам жасауFа болады. Дегенмен бYгiнге дейiн халыкаралык зерттеулерде тацбаныц калыптасуы жэне колданылу дэстYрi бiршама зерттелсе де, кeшпелi халыктардыц арасындаFы тацбаныц колданылуы жэне тарихы туралы жYргiзiлген зерттеулер элi де жеткiлiксiз. Бiз макаламызда «тацба» туралы кыскаша Fылыми мэлiмет бере келе, казак ру-тайпаларыныц мацыздылы^ы жэне Алтай казактарыныц белп, тацба жYЙесi туралы деректердегi маFлуматтарды усындык.
К,аржыландыру кeзi: Макала К,Р ГЖБМ Гылым комитетшщ 2024-2026 жж. гранттык каржыландыруы шецбершде, ЖТН АР23486716 жобасы аясында орындалды.
Сттеме жасау Yшiн: Сейiтханулы Ш., Самашев С. Алтай казактарыныц рулык тацбаларына шолу. Назакстан археологиясы. 2024. № 3 (25). 262273- бб. РР1: 10.52967/akz2024.3.25.262.273
Обзор родовых символов казахов Алтая
На сегодняшний день имеется множество исторических сведений об использовании знаков кочевыми народами с древнейших времен. Неизвестно, из какого языка произошли слова тамга, тамага, дамга, использовавшиеся у тюркских и монгольских народов. Согласно письменным источникам, информация о знаке зафиксирована в древнетюркском языке в форме tamya или tamyací, а в некоторых персидских и турецких источниках - слова «Ье^й», «^угау ^иуга)», «mйhйr», «тог», <^атуа», «tavro», «т§ап» написаны в значении знака, символа. Понятие «тамга» по-разному или одинаково использовалось тюркскими и монгольскими народами, имевшими тесные связи с древнейших времен. С исторической точки зрения использование символа проходило разные этапы развития. В частности, в разные периоды каменного века знаки и символы использовались для обозначения определённых, священных мест, владения оружием и различных других вещей. Однако в период палеолита-неолита, хотя социальные организации не были развиты, знаки широко использовались, но их точное определение до сих пор требует научного исследования. Археологические раскопки показывают, что традиция использования знаков появилась в древности. Основываясь на такие исторические и археологические данные, можно предположить, что использование символов среди кочевых племен началось в бронзовом веке, возможно и раньше. Несмотря на то, что в настоящее время в международных исследованиях изучены традиции формирования и использования знаков, исследований по истории и использованию знаков у кочевых народов, всё ещё недостаточно. Вданной статье представлена информация о «танба» и приводятся сведения о значении казахских племён и системе знаков и символов алтайских казахов.
Источник финансирования: Статья подготовлена в рамках грантового финансирования Комитета науки МНВО РК 2024-2026, ИРН проекта АР23486716.
Для цитирования: Сейтхан Ш., Самашев С. Обзор родовых символов казахов Алтая. Археология Казахстана. 2024. № 3 (25). С. 262-273. РР1: 10.52967Д^2024.3.25.262.273
1 Kipicne (СеШтханулы Ш., Самашев С.)
«Тацба» свзШц пайда болуы жэне цолданылуы туралы цысцаша маглумат. «Тацба» ecKepTKMTepi мэтшнщ ец кене элементгершщ 6ipi болып саналады. Typkí тайпалары арасында да, одан ерте замандарда да колданылганы белгш. Бул термин XIII-XV гасырларда Орта Азия, Таяу жэне Орта Шыгыс, Кавказ жерлерiнде кещнен таралып, кене атауы сактала отырып, «ханныц мерi койылган кужат» немесе «салык» дегендi бiлдiретiн жаца мэнге ие болган. Кене тYркi жазба ескертюштершдеп «tamga» (тамга, тамка) деген терминдер казак тiлiндегi дауыссыз дыбыстардыц Yндестiк зацына сэйкес тYрленiп, м дыбысы ц-га, г-дыбысы б-га ауысып, «тацба» атауы калыптаскан. Кыргыз тiлiнде там - титану, от алу. Казак тшнде де там - «тутан», «жан» етiстiктерiне синонимдес болып келедь Отты тутату, жагумен байланысты казiрri казак тiлiнде колданылып жYрген «тамыз», «тамызу», «тамызык» сиякты сездердiц де тYбiрi там екендiгi рас. «Тамга» (тацба) дегенiмiз карып кYЙдiру аркылы iрi кара малдыц (кебiнесе жылкыныц) сауырына басылатын белгi. Сейтiп, тамга сезшщ тYпкi магыналык теркiнi «там» болганын, -га журнагы тYбiр етютшке жалганып есiм сез тудырганын, ягни оныц да -ца тэрiздi (мысалы, тутка, жацка жэне т. б.) енiмдi журнак екенiн ацгаруга болады.
«Тацба» сезiнiц теркiнiн карастыру Yшiн тYркi тiлiндегi деректер мен гылыми ецбектерге CYЙену мацызды. Мэселен, О. Акчокраклы ез ецбегiнде: Damla-тамшы, tammak-тамшылау, tamur-тамыр, tamgizmak-тамшылату сиякты журнактар кеп болганымен, бул сездi магына жагынан тYбiрге жалгау айтарлыктай киын деп келтiрiп еткен. Сондай-ак Tamga, damga сезшщ Í3, таб маганасында tapka немесе tapkag сездерiнен шыккан деген пiкiрдiц дэлелсiз екендiгiн айта келш, бул сездiц теркiнiн элi де накты зерггеудi тiл мамандарыныц еншiсiне калдырады. Алайда dag (даг) сезi (ыстык темiрмен кYЙдiру) магынасында daglamak (дагламак) сезiнен шыккан, «дамга» там магынасында даглама сезiмен байланысты деген пшр бiлдiрген [Ak^okrakli 1996: 35]. Отандык зерггеушi Н. Базылхан кене тYркiлер тацбаларын «tamya» деп атаган дей келе, оныц ею магынасын атап етедi: бiрiншiсi - ру, тайпалардыц белгici, тацбасы; екшшю - каганныц алтын мер белгш. Оныц пiкiрiнше, аталмыш сездiц тYп-теркiнi *tap- // * tab- ^рдеценщ iзi, калдыгы, iз калдыру - «таптау, табы, табандау») жэне tam- (тамызу, кYЙдiру, белгi-ен басу) дегецщ бiлдiрсе, tam+ya > tamyan (tamya+n / tamya+ci - магынасы: мер жасаушы, мер тацба сактаушы) >tayba («тацба, тацбалау») деген багытга дамып ербiген, ал кене моцгол тшнде «taba» - тав (табы, iзi), «tamaya» -тамага, тамга (тацба) калпында сакталган [Самашев жэне т. б. 2010: 35-39].
1.2 Зерттелу тарихына шолу
Казiрri уакытта тацбаларга катысты гылыми ецбектердiц катары ^н санап арта тYсуде. Солардыц rni^^ бiз карастырып отырган уакыт пен кещспкп камтитын кейбiр ецбектерге токтала кетсек. Мысалы, тYрiк зерггеушiсi Ж. Алыйылмаз жартастагы тацбалардыц бYгiнде Моцголия, Алтай, Тува, Казакстан, Кыргызстан, Эзiрбайжан жэне Анадолы жерлерiнен аныкталып отырганын айтады [Alyilmaz 2002: 613-615; Mert 2007: 234]. Сiбiр аймактарында зерттеу жYргiзген С. Сомунжуоглуныц айтуынша, тацбалар Ресейдiц Лена езенiнiц ацгарында, Кыргызстанда, Саймалыташ пен Эзiрбайжан-Гобустанда кебiрек табылган. Сонымен катар Бурятияда, Хакасияда, Байкал мацында, ОцтYCтiк Сiбiрде, Моцголияда, Тувада, СолтYCтiк Кытайда, Алтайда, Казакстанда, бзбекстанда, Ауганстанда, ТYрiкменстанда жэне Шыгыс Анадолы мен Батыс Анадолыда да эртYPлi тацба Yлгiлерi кездесетiндiгiн жэне тацба тарихыныц б.д.д. 14000 жылдарга дешн терендей тYсетiнiн жазган [Somuncuoglu 2008: 12-18]. Тацбалар кептеп табылган жерлер Кытай деректервде керсетiлген Хакас-Минуса жэне Тыва, Моцголия жерлерi болып саналады. Булардан баска археологиялык зерттеулерде Алтай таулары, Шыгыс ТYркiстан, ТYрiкменстан, Кыргызстан, Кырым тYбегi, ОцтYCтiк Ресей жэне баска аймактардагы жартастар мен сынтастардыц беттерге жазылганы
туралы мэлiметтер бар [Enveroglu 2005: 13]. Ал казакстандык зертгеушi М.Карамендинаныц пшрше CYЙенсек, тацбаныц ец кеп табылган жерлерi Дагыстандагы Урецк калашыгы жэне Карашай-Черкесск жерiндегi Хумарин калашыгы болгандыгын келтiредi [Карамендина 2021: 7].
Тацбалардыц накты кашан колданылганы даулы болса да, кола дэуiрiнен бастап элеуметпк, дипломатиялык, кYнделiктi жэне т. б. жумыстарда колданылганы белгiлi. Алайда тацбалардыц кай кезенде пайда болгандыгын жэне олардыц магыналарын толыктай тYсiндiру мYмкiн емес. Кейбiр галымдардыц кезкарасынша рулык тацбалар когам дамуымен бiрге туыстык (отбасылык) белгiлерге айналган. Тацбалар одан кешн эсiресе, мемлекегтiк, эюмшшк баскару жYЙесiнде, сырткы саяси жумыстарда колданылган. Эпиграфиялык мэлiмегтерге CYЙенсек, тацбалардыц ец кене тYрлерi геометриялык фигуралар (децгелек, тертбурыш, Yшбурыш) тYрiнде, ал кейбiреулерi эрiп пiшiндес болган [Сештхан, Жаныкулов 2024: 268].
Заманауи тацбатануда ортагасырлык казак даласы тацбаларыныц шыгу тарихы мен таралуына катысты сан алуан пiкiр бар. Солардыц швдеп ец негiзгiлердiц бiрi М. Тынышпаев казак тацбаларыныц ногай, башкурт жэне Казан татарларыныц ру тацбаларымен уксас келетiндiгiн айткан [Тынышпаев 2010: 88-89]. О. Акчокраклы ез ецбегiнде Кырым татарларыныц тацбаларын зерттеу барысында алаш, цыргыз, цазац атты ауылдардыц кездескецщгш жэне олардыц ездерiне тэн алаш, цыргыз-цазац, бой цазац атты тацба атаулары болгандыгын жазып, арнайы кестесш жасап керсеткен [Ak^okrakli 1996: 14-17].
Зерттеушшердщ келесi бiр тобы казак ру-тайпа жэне жYЗдерiнiц калыптасуын тарката келiп, казак жYЗдерiн XV-XVI гасырлар аралыгында Казакстанныц эр ецiрiнде калыптаскан тайпалардыц одагы ретiнде карастырган. Сондай-ак жYЗдердiц шыгуы мен «жYЗ» атауыныц тарихи мэнi туралы гылыми тургыда дэлелденген ортак бiр пiкiрдiц элi жок екендiгiн алга тарткан, Н.И. Гродеков, Г.Н. Потанин жэне Н.А. Аристов тэрiздi авторлардыц казак жYЗдерiнiц шыгуына катысты ецбектерiн халык арасында кецiнен тараган ацыз-эцгiмелерге CYЙенiп жазганын келтiрген [Аргынбаев жэне т.б. 2000: 15].
Зерггеушi А.Е. Рогожинский казактыц Yш жYзiнiц рулык-тайпалык белгiлерi 200 жылдан астам уакыт бойы зерттелш келе жаткандыгын атап етедi. Алдымен XVIII гасырдыц соцына карай Орынбор даласы мен Ертiс ецiрiнiц тацбалары, iзiнше XIX гасырда Кiшi жYЗдiц жэне Орта жYЗдiц негiзгi тайпаларыныц тацбалары туралы мэлiмеггер жинакталды, ал XIX гасырдыц соцында Казакстанныц ощуспп Ресей империясыныц курамына кiргеннен кешн ¥лы жYЗ тацбаларын тiркеу басталганын айтады [Рогожинский 2010: 101]. М. Карамендина ез ецбегшде Ю.А. Шмидт, Э.Х. Маргуланныц зергтеулерiн негiзге ала отырып, казак ру-тайпаларыныц тацбасы Yшiн ерекше мацызды болып саналатын «Тацбалы тас» (Тамгалы тас) ескерткiшiне токталады [Карамендина 2021: 72]. Бул ескертюшт алгаш 1895 жылы Л. Кузнецов пен Х. Бекхожин зерттеп, тастагы ру тацбаларыныц кешiрмесiн алган [Кузнецов 1927: 1-3], сондай-ак ескертюш Э.Х. Маргуланныц гылыми-танымдык макаласына да аркау болган [Маргулан 1984: 132-146].
2 Материалдар жэне зерттеу Tac^epi (Сештханулы Ш., Самашев С.)
2.1 Зерттеу эдiстерi
Бул макала казак жервдеп тацба-белгшерд^ соныц iшiнде Алтай казактарына тэн тацбаларды зерттеу мэселесiне юрюпе есебiнде болгандыктан, эзiрше тек теориялык талдауды гана камтып отыр. Сондыктан негiзiнен деректанулык талдау эдiстемесi басшылыкка алынды. Алдымен макалага аркау болган дереккездер деректанулык, ягни сырткы жэне шю сыннан еткiзiлiп, деректердегi накты мэлiмегтер логикалык талдау жэне салыстыру тэсiлдерi аркылы тексерiлдi.
Сондай-ак «тацба» сезшщ шыгу тегi герменевтикалык тэсiлдi колдана отырып карастырылган болса, тацба «кубылысыныц» пайда болуы, дамуы, дэуiрлер арасындагы сабактастыгы жэне
этнографиялык кезенде бурынгы мэн-магынасын жогалта бастауы синергетикалык эдютщ каркынды жэне жYЙелi кагидаттарына CYЙенiп талданды.
2.2 МатериалFа сипаттама Каза^ тацбаларыныц ец квнесiн жартас суреттерi (петроглифтер) арасынан кездестiруге болады. Отандык свздштерде тацба свзшщ аныктамасы - дак, белгi, ен, мвр деп бершген [Казак дэстYрлi мэдениетшщ... 1997: 216]. Сондай-ак тiл мамандары тацба, тамга, дамга деп кездесе беруiн метатезалык кубылыспен тYсiндiредi [Ыскаков жэне т.б. 1966: 182-183]. Ал Базылхан Бухаттыц айтуынша, «м» мен «н»(ц), «г»-га, «б» дыбыстары взара сыну жэне взгеру кубылысына сэйкес взгерген. Мысалы, квне моцгол тiлiндегi «тамак-а», «тамакалагу», «тамакату» свздерi бYгiнгi казак тшнде «1адЬа» (тацба), «1адЬа1аи» (тацбалау), <йадЬак» (тацба басылган) ретiнде колданылады [Базылхан 1973: 91].
Дала квшпелiлерi арасындагы туыстык байланыстагы топтар - «ру» жэне оныц твменгi децгейiн курайтын топтар «тайпа» деп аталады. Казактарда «ру-тайпа» угымы калыптаскан. Н. Аристовтыц пiкiрiнше, ру-тайпалардан бвлiнiп шыккан тармактардыц эркайсысы жэне олардан куралган бiрлiк «урык» деп аталады. Жалпы, казак халкы бiрнеше негiзгi тайпаларга бвлшед^ олар кiшi рулардан куралады [Аристов 1894: 391-486].
Казактыц ¥лы, Орта жэне К^ жYЗ тацбаларыныц квбшщ атауы, рулык атаумен бiрдей. Мысалы, ашамайлы, баганалы, балталы, ергенектi, ошакты, сiргелi, таракты, шанышкылы - эрi ру, эрi тацба атаулары болып келедi [Сейдiмбек 2008: 654]. Ру атауларыныц тацба атауларымен сэйкес келушщ себебi гылыми тургыдан накты зерттеле койган жок. Алайда буган катысты екi тYрлi квзкарастыц бар екендш айкын. Бiрi - тайпалар тацба атауымен аталды десе, екiншi квзкарас -тацбалар тайпа атауымен аталган дейдi. Бiздiц ойымызша, ру атаулары ру тацбаларын колданганга дейiн болган. Казак руларында тацбалар колданыла бастаган кезден бастап эр тацба рудыц атауымен аталды десек гылыми непзге саяды. Дегенмен кейбiр зерттеушiлер ру атаулары бурын колданылган тацба атауларымен аталган децщ. Оныц себебiн ежелп тайпалардыц туларындагы, кару-жарактары мен киiм-кешектерiндегi тацбалар олардыц кай тайпа екендшн бiлдiретiн болган деп тYсiндiредi.
3 Талкылау (СеШтханулы Ш., Самашев С.)
Казак когамындагы улттык салт-дэстYP жэне «идеологиясына» карай ру-тайпалардыц тацбалары канша взгерiп, тармакталса да, тацбалардыц непзп формалары осы уакытка дейiн сакталган. ТYрлi киын-кыстау дэуiрлерде де тацбаныц негiзгi элементтерiн сактауга тырысты, ал взгертулер тацбага тек косымша сызык немесе елеусiз белгi косу аркылы мукият жасалганы белгiлi. вйткенi казак арасында рудыц тацбасын взгерту вз кундылыгын немесе тэуелсiздiгiн жогалту деп есептелген. Казактыц ру-тайпалык белгiлерiнiц взгеруi екi негiзгi жолмен жYзеге аскан деп саналады: 1) тацба шшшшщ тармакталуы, негiзгi тацбага косымша сызыктар косу аркылы жасалган; 2) сызыктарды бiрiктiру аркылы жаца тYP пайда болган, ягни екi бвлек белп бiрiктiрiлген. Алайда казак руларымен тектес баска туыс рулардыц тацбалары бiр-бiрiне сэйкес келмейдi. Мысалы, казактар мен ногайлар арасында аргын, найман, кыпшак, коцырат, керейт, канлы. уйсш, телеу, шсктк ыргакты. китай. ергенекп, костанбалы. мацгыт сынды ¿улар бар. Б1рак ногайлар арасында найман тацбасы - «балга» Т, керешт тацбасы - «кылыш» ), кыпшак тацбасы - араб эршмен жазылган «дал» А , коцырат тацбасы - «куйыскан» > , Yйсiн тацбасы - кос элш» 11, Аргын тацбасы - «тарак» Г~П . Бул тацба улгшер1 казак руларыныц аттас тацбаларынан взгеше [Сейдiмбек 2008: 650]. Дегенмен ногайлар мен казактар арасындагы аттас тайпалардыц кейбiрлерiнiц тацбаларында уксастык бар екенш айта кеткен жвн.
Казак ханы Тэукенщ тусында (1680-1718) тацбаларга «зацдык» кYш берiлген, ол жвнiнде «Жет Жаргыда» баяндалган [Казактыц этнографикалык... 2014: 344]. Казакта отбасылык тацбалардыц шыгуын да Тэуке ханмен байланыстырады [Вяткин 1941: 117-118].
Казак халкыныц ру-тайпалык тацбаларын зерттеп, эр рудьщ тацбасын аныктаган М. Тынышбаев, С. Аманжолов, Н.И. Гродеков, Н. Мыцжан, А. Левшин, Л. Мейер, И. Казанцев, А. Харузин, С.Е. ЭжiFали т.б. галымдардыц ецбектершде келпршген тацба пiшiндерi негiзiнде бiр-бiрiмен уксас келедi. Тек кейбiр рулардыц Fана тацба Yлгiсiнiц саны мен шшвдервде аздаFан взгешелiктер бар. Булардыц барлыгеын бiз осыFан дейiнгi макалаларымызда таркатып жазып KOЙFандыктан [Samashev 2010: 331-340; Сештханулы, Жаныкулов 2024: 263-282; Самашев, Сиражева 2022: 32-42] бул жерде кайталаудыц кажет жок.
Казак ру-тайпаларыныц тацба пiшiндерiн жэне оныц маFыналарын Fылыми турFыдан зерттеу жумыстары элi де толык колжетiмдi емес. Сондыктан да бул такырыпты зерттеудi эпиграфикалык турFыдан карастыру мацыздырак.
Белгiлi Fалым Н.А. Аристовтыц пiкiрiнше Квне тYркi жазба ескерткiштерiндегi колданылFан эрiптердi казак тацбаларыныц арасынан кездестiруге болады [Аристов 1894: 411]. Fалым казактыц ру-тайпаларыныц тацбаларын жан-жакты зерттей отырып, ец квп колданылFан тацба пiшiндерi тек шецбер О жэне кос шецбер О О- жарты шецбер О жэне 61 р тузу сызьщ | немесе кос тузу сызьщ
I катарлы байланыстырушы басты ocÜHC.icpi болгандыгын жазган. Бул бейнелердщ сыртында ею
« « « - "О ОлО' О О о о'---- '
немесе уш сызьщтары бар тацба бейнелер! мынандаи: | , | j , | . ,
пл
' U
I"
. Бул
тацбалармен катар ею тузу сызык немесе ушбурыштардыц косындысы аркылы салынган бейнелер кебiрек колданылады. /\, | |—, —|— немесе Х- жэне ею немесе уш тшбурыштардыц косындысынан пайда болган бейнелер ^—\ —Д, [ |. косымша сызьщтардан куралган
tîk твртбурышты тацбалар | 1.1 j |, ] | j немесе I" I, катарлы бейне, шпнндерден
казактыц ру-тайпалык тацбалары ортага шьщкандыгын жазган [Аристов 1894: 412]. Fалым ез ецбегiнде казактыц ру-тайпаларыныц тацбаларын баскадай гылыми зерттеулермен салыстырып зерттей келе, ТYркi-Орхон элiпбиiндегi 38 белпнщ 29 белгiсi казактыц ру-тайпа тацбаларымен
сэйкес келетiнiн айткан [Аристов 1894: 412]. Бул зерттеушшер Yшiн мацызды пiкiр екенi белгiлi.
Бул зерттеудщ ерекше мацызды екендiгiне токталган А. Сейдiмбек егер, тYркi элшбшн терт тYлiк малга салынатын ен-тацбалар шшшмен салыстырар болсак, Н.А. Аристовтыц ой-тужырымы одан эрi дэлелденетiндiгiн айтады. Сонымен катар казак ру-тайпаларыныц ен-тацбалары тYптеп келгенде, сак, гун, турю замандарымен сабактасып жатыр жэне сол кезецдерден бастап ен-тацба когамдык тэртш пен элеуметтiк реттiлiкке колданылган деп тужырымдайды [Сейдiмбек 2008: 646]. Жалпы, А. Сейдiмбек казак ру-тайпаларыныц тацбаларын 7 типке белш карастырган: 1) толык ай, жарты ай, ^н немесе кез, ягни децгелек шшшдес; 2) тiк немесе келбеу тускен сызык тYрiндегi; 3) айкыш (крест), уйкыш (свастика) немесе ашамай тэрiздес; 4) бакан немесе аша бейнесвдеп; 5) тарак, босага жэне абак сулбасындагы; 6) ок немесе жебеге уксас; 7) заттар мен жан-жануарлардыц типологиялык сулбасын беретiн тацбалар. Аталмыш типтердегi тацбалар казактыц Yш жYзiне кiретiн руларда да, кiрмейтiн руларда да кездесе береди Казактыц непзп ру-тайпаларыныц тацбалары децгелек шшвдес болып келедi. Булардыц эркайсысы непзп тацбага косымша белгiлер салу аркылы ездершщ даралыгын айгактаган [Сейдiмбек 2008: 658].
Казактыц ру-тайпалары арасында колданылган тацба тYрлерi кене жэне орта гасырлардагы жартастарга сызылган тацба тYрлерiмен жэне де кейбiр археологиялык казбалардан шыгып жаткан буйымдарда салынган тацба пiшiндерiмен де уксас келедi.
4 Нэтижелер (Сештханулы Ш., Самашев С.)
Алтай казактарыныц тацба-белriлерi бурын-соцды арнайы зерттеулерде карастырылмаган. Сол себепт жаца гылыми жоба аясында жоспарланып, зерттеу жумыстары ендi бастау алгалы отыр. Алтайды ежелден атаконыс еткен казактар бYгiнде Казахстан, Ресей, Моцголия, Кытай жэне ТYркия аумагында (Алтайдан Анадолыга кешкен казактар) eмiр CYPУДе. Алдагы екi жылда аталмыш ещрлерге археоэтнографиялык экспедиция жYргiзiледi деп куплуде. Эзiрше тек колда бар жазба деректерге гана жYгiне аламыз. Шыцжац Алтайын мекен еткен казактардыц тацбалары кытай тарихшысы Су Бэйхайдыц [Бэйхай 2001: 129-136], ТYркия казактарыныц тацбалары Халифа Алтайдыц [Altay 1981: 25-26], Моцгол Алтайы казактарына катысты деректер Гагаа овогтой Золбаярдыц [Золбаяр 2016: 18-19] ецбектершде келтiрiлген. Ресей Алтайында туратын казактардыц тацба-белгiлерiн жеке-дара карастырган ецбектi эзiрше ушырастырмадык. Шетелдш Алтай казактарыныц тацбаларына катысты жогарыда аталган Yш ецбектi Казакстан тацбатануында
гышми яйняггымгтя жлтпген гтепектепмен гя тыгтыпх1 г>1 '».го томен гтегт пей натиже поп\п птыгг
№ Ру атаулары Монгол деректер 1н дел казак ру тацбалары Кытай деректер! н деп казак ру тацбалары Туркия деректер1ндеп казак ру тацбалары Казакстан деректершдел казак ру тацбалары
КЕРЕЙ Ш+Х
1 ttreni ф
2 Жэд1к J D
3 Жэнтекей * * $ г к м *
4 Ш еру mi н П « /
5 Каракас <\) оч V VS VV V
6 Молкы с/П, м
7 Шыбарайгыр и=г
8 Меркит г
9 Жастабан X ?
10 Сарбас ii = //
11 Кансадак л А
12 К^лтайболат Ь- т
Продолжение таблицы l 1-кестен 'н жалгасы Continuation of table l
НАЙМАМ ip л ф л я л V V * » » * 1 О-Ч V;
1 Терктанбалы ? » О Ô Ч; 9: чярз
2 С ары жом a pi h ял п /а H НС; M;
3 Баганалы ч V 1_и. г^г Г У; * 1, V; Ф; 4 X; V; ф; Y У; X: иглу
4 Балталы рм ч Я; R. Ч; Р; ЯР; Л fí
5 Каракерей г р Т; Я; ТЕ YV; Ч;
6 Матай Pt 6 Ъ /Г-; А О- S 5; Ц CT; Ъ; ъ
7 Садыр 0-П; О; Ti; <f; ОП;
8 Ергенект! Э; Э G
Окончание таблицы 1 1-кестешн, соцы End of table 1
9 Бура —
АРГЫН О о О СО п. оо;оо; OD
Жогарш uietcri о OJ
Теменп шект! о О?
УАК ги со
ТвРЕ J4 j*i
1-кесте - Алтай к,азак,тарынын, тацбалары Table 1 - Symbols of Altai Kazakhs Таблица 1 - Тамги казахов Алтая
Арнайы топтала кететш жайт, Су Бэйхайдьщ ецбепнде келпршген Шыцжац Алтайындагы жартастагы казак тацбаларыныц жанынан кене TYpKi тацбаларыныц кездесетiндiгi. Бул бiздiц осыдан бурынгы «казак арасында са^талган ру атаулары мен ен-тацбаларды TYpKi элемiндегi параллельдтне карай зерттеу - олардыц тYп-тамыpын кем дегенде ерте ортагасырлардан алатындыгын, кене тYpкi дэуipiнде калыптасып, сакталып келе жат^андыгын кеpсетiп отыр» деген тужырымымызды растап отыр [Самашев 2023: 77].
5 Корытынды (Сейтханулы Ш., Самашев С.)
Дала мэдениетiнен кешн «жеке меншш» угымы калыптаскан кезецнен бастап тацба пайда болды деуге болады. Тацбаныц шыгу кезещн накты аныктау будан да терещрек гылыми зеpттеулеpдi талап етедi. Алайда тацбаныц ежелп тас дэуipiнен бастау алып, кола дэуipi заманында кецiнен колданылганы дэлелденiп койган. Fалымдаpдыц кепшiлiгi тацбаныц шыгу кезещн кола дэуipiнен басталатындыгын айтады. Малды немесе кандай да бip затты ез иелiгiне, менштне алу Yшiн арнайы бip белп немесе нышан кажет болгандыктан тацба пайда болган. Эр ру-тайпаныц немесе этникалык топтыц ездеpiне тиесiлi тацбалары болгандыгы белгiлi.
«Тацба» сезi кай тiлден шыккандыгы туралы анык дэлел жок. Алайда ТYpкi-МоцFOл тiлдеpiнде ортак маFынада колданылса да, сездiц тYбipi, маFынасы ТYpкi тiлiне жакын. Кене тYpкi тiлiндегi жазбаларда «тамга», «тамка» жэне «тамгашы» тYpiнде кездесетiндiктен «тацба» сезшщ теpкiнi тYpкi тiлiнен шыккан деуге толык негiз бар. Бул сездеpдiц тYп-теpкiнiн аныктау жэне колдану дэстYpлеpiн накты зерделеу элi де аукымды Fылыми зеpттеулеpдi кажет етедь
Тацбаныц даму жолдары тотемдiк сипаттаpFа сэйкес жэне ежелгi халыктардыц наным-сенiмi бойынша тYpлi жануарлардыц суретш жаpтастаpFа, YЦгip кабыpFалаpына салу аркылы пайда болFан. Осындай бейнелеpдi салып Yйpенген ежелгi ру-тайпа адамдары кешшрек ездеpiнiц колданатын кару-жарак, мYлкiне де белп салуды эдетке айналдыpFан. Осылайша бул эрекет дами
келе, малшаруашылыгы дамыган дэуiрде малга салынатын «ен-тацба» тYрiнде колданылган, свйтiп темiрдi кыздыру аркылы малга тацба баскан. Эр ру-тайпа вздершщ тацбаларын белгшеп ресми хат, жарлык, салык сиякты кужаттарга да колданган.
Казактардыц тацбалау жуйеинщ сонау сак, YЙсiн, гун, кацлы, сармат, берiсi ежелгi тYркi мен кыпшак сынды байыргы этносаяси бiрлестiктермен генетикалык байланысы бар екенш кврсетедi. Демек, казактыц ру-тайпалык тацбалары взшщ ежелгi кескiн-бiтiмiн кYнi 6Yrrnre дейiн сактады деп айтуга эбден болады. Алайда квптеген ру-тайпалардыц тацбалары взшщ эуелгi твл атауларынан ажырап калгандыгы байкалады. Буган саяси-элеуметтiк, эсiресе, дYниетанымдык, дiни, идеологиялык ыкпалдардыц эсер еткендт белгiлi. Макаламызда осындай взекп мэселелермен катар казак даласы тацбаларыныц тарихы жэне ортага шыгуы, ¥лы жYЗ, Орта жYЗ, Кiшi жYЗ ру-тайпалары тацбаларыныц пiшiн-бейнесi зерттеле отырып, жацаша квзкарастар мен пшрлер баяндалды.
Тацбалар казак жерiнде неолиттен бастап кездеседi. Ал бул такырыптыц зерттелуi XVII f. басталса, археологтар мен этнологтар 1881 жылдардан тацбаFа катысты зерттеулер жYргiзгендiгi туралы мэлiметтер бар. Тацбаныц баска да елдерде Fылыми турFыдан зерттеле бастаFаны да осы уакытпен туспа-тус келедi. Орта Fасырлык казак ру-тайпаларыныц колданFан тацбалары туралы жасалFан Fылыми зерттеулер санаулы Fана. БуFан тYрлi идеологиялык саяси квзкарастар эсер еткеш белгiлi. Осы такырыптар аясындаFы зерттеулер соцFы 20-30 жылдан берi каркынды дамып келедь Казак ру-тайпаларыныц тацбаларында бейне-пiшiн эртурль БайырFы казак сахарасын мекен еткен заттык, ДYниетанымдык, дiни т.б. маFынаны бiлдiретiн белгiлермен катар бiрлiк, бYтiндiк, каhармандык маFынаны бiлдiретiн тYрлi символдык белгiлер колданылFан. БYгiнгi ШыFыс ТYркiстан, Алтай вцiрiндегi казактарда да заттык буйымдарды бiлдiретiн тацба-белгiлер квптеп колданылады.
ЭДЕБИЕТ
1 АргынбаевХ., МуцановМ.С., Вострое В.В. Казак шешреа хакында. Алматы: Атамура, 2000. 464 б.
2 Аристов Н.А. Опыт выяснения этнического состава киргиз-казаков Большой орды и кара-киргизов, на
основании родословных сказаний и сведений о существующих родовых делениях и о родовых тамгах, а также исторических данных и начинающихся антропологических исследований // Живая старина. 1894. Вып. 3-4. С. 391-486.
3 Базылхан Б. Мо^ол-казак тшдершщ салыстырмалы тарихы грамматикасы = Краткая сравнительная -
историческая грамматика монгольских-казахских языков = Монгол-казах хэлний харьцуулсан-туухэн хэлЗYЙ. влгий, 1973. 172 б.
4 ВяткинМ.П. Очерки по истории Казахской ССР. Л.: Госполитиздат, 1941. Т. 1. 368 с.
5 Кузнецов А. О надписи на камне Тамгалы-Тас в пустыне Бетпак-Дала Атбасарского уезда Акмолинской
губернии // Записки Семипалатинского отдела Географического общества. Вып. XVI. 1927. C. 1-3.
6 Царамендина М. Казак халкыныц тацбалары мен урандары. Алматы: Арыс, 2021. 231 б.
7 Цазац дэстYрлi мэдениетШц энциклопедиялыц свзд1г1. КурастьIрFан А. Куралулы; Жалпы редакциясын
баскарFан F. Халыкулы. Алматы: Свздж-Словарь, 1997. 368 б.
8 Цазацтыц этнографиялыц категориялар, угымдар мен атауларыныц дэстYрлi ЖYйесi. Энциклопедия.
Fылыми редактор жэне жоба жетекшга Н. Эл1мбай. 5-том. 0-Я. Алматы: Азия Арна, 2014. 343 б.
9 Маргулан Э. «ТамFалы тас» жазуы // Жулдыз. 1984. № 1. 132-146-бб.
10 Монголын казахын угсаатны 3yü (= Этнография монгольских казахов) / ред. Г. Золбаяр. Улаанбаатар:
Соёмбо принтинг, 2016. 288 х.
11 Самашев З., Базылхан Н., Самашев С. Древнетюркские тамги. Алматы: Абди компани, 2010. 168 с.
12 Самашев С.Ц. ОртаFасырлардаFы казак даласы халыктарыныц белл жуйесшдеп тацбалар: Философия
д-ры (PhD) дэрежесш алу ушш дайын. дис.: 6D020800 - Археология жэне этнология; Fылыми кецесшшер: У У Умиткалиев, С.Ю. Шенюрт. Астана: Л.Н. Гумилев атындаFы Еуразия улттык университет^ 2023. 151 б.
13 Самашев С.К., Сиражева Б.А. Роговые предметы с тамгообразными знаками: по материалам сяньбийских
погребений некрополя Берел // Археология Казахстана (Казахстан археологиясы). 2022. № 3 (17). С. 32-42.
14 Сейдгмбек А. Казактьщ ауызша тарихы: зерттеу. Астана: Фолиант, 2017. 728 б.
15 Сейшханулы Ш., Жаныкулов Н. Казак ру-тайпаларынын танбалары жэне оларды эпиграфикалык т^ргыдан
зерделеу // Отан тарихы 2024. № 27 (1). 263-282-бб.
16 Тынышпаев М. Казак халкынын тарихы. Караганды: Болашак-Баспа, 2010. 125 б.
17 Ысцацов А., Сыздыцова Р., Сарыбаев Ш. Казак тшнщ кыскаша этимологиялык свздiгi. Алматы: Казак
ССР-нын <^ылым» баспасы, 1966. 240 б.
18 Akgokrakli O., Otari. Kirim'da Tatar Tamgalari. Haz: Ünver Sel, Ankara: KDKY, 1996. 56 s.
19 Altay H.Anayurttan Anadolu'ya. Kültür Bakanligi, 1981. 469 s.
20 Alyilmaz C. Gobi Qölünde ve Altay Daglarinda Kaya Üstü Tasvirler. Yeni Türkiye Dergisi, 2002. S. 613-615.
21 Enveroglu i. Cagda§ Azerbeycan Resim Sanatinda Eski Türk Damgalarinin Etkisi. Yayimlanmami§ Doktora Tezi.
Selguk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Konya, 2005. 108 s.
22 Mert O. Kemaliye'de Eski Türk izleri: Dilli Vadisindeki Petroglif ve Damgalar // A.Ü. Türkiyat Ara§tirmalari
Enstitüsü Dergisi. 2007. no. 34. S. 233-254.
23 Samashev S.K. Kazakh Tamgas // Traditional Marking Systems: A Preliminary Survey. London & Dover: Dunkling
Books, 2010. Pp. 331-340.
24 Somuncuoglu S. Sibirya'dan Anadolu'ya Ta§taki Türkler. istanbul, 2008. 534 s.
REFERENCES
1 Argynbaev, K., Mukanov, M. S., Vostrov, V V. 2000. Kazak shezhiresi hakynda (About the Kazakh genealogy).
Almaty: "Atamura" Publ. (in Kazakh).
2 Aristov, N. A. 1894. In: Zhivaya starina (Living antiquty), III-IV, 391-486 (in Russian).
3 Bazylkhan, B. 1973. Mongol-kazahhelnuhartsyylsan-tüühenhelzm (Comparative grammar of Mongolian-Kazakh
languages). Ölgi (in Mongolian).
4 Vyatkin, M. P. 1941. Ocherki po istorii Kazahskoy SSR (Essays on the history of the Kazakh SSR). Leningrad:
"Gospolitizdat" Publ. (in Russian).
5 Kuznetsov, A. 1927. In: Zapiski Semipalatinskogo otdela Geograficheskogo obschestva (Notes of the Semipalatinsk
Department of the Geographical Society), XVI, 1-3 (in Russian).
6 Karamendina, M. 2021. Kazak halkynyn tanbalary men urandary (Symbols and slogans of the Kazakh people).
Almaty: "Arys" Publ. (in Kazakh).
7 Kuraluly, A. (compl.), Khalykuly, G. (ed.). 1997. Kazak dasturli madenietinin entsiklopediyalyik sozdigi
(Encyclopedic dictionary of Kazakh traditional culture). Almaty: "Sozdik-Slovar" Publ. (in Kazakh).
8 Alimbay, N. (ed.). 2014. Kazaktyn etnographiyalykkategoriyalar, ugymdar,ven ataularynyn dasturli zhuesi (Kazakh
traditional system of ethnographic categories, concepts and names). Encyclopedia. Vol. 5. O-Ya. Almaty: "Asia Channel" Publ. (in Kazakh).
9 Margulan, A. K. 1984. In: Juldyz, 1, 132-146 (in Kazakh).
10 Zolbayar, G. (ed.). 2016. Mongolyin kazahyin ugsaatnyi zyy (Kazakhs of Mongolia: Ethnography). Ulaanbaatar:
Soembo Printing (in Mongolian).
11 Samashev, Z., Bazylkhan, N., Samashev, S. 2021. Drevnetyurkskie tamgi (Ancient Turkic symbols). Almaty:
"Abdi" Publ. (in Kazakh).
12 Samashev, S. K. 2023. Ortagasyirlardagyi kazak dalasyi halyiktaryinyin belgi juyesindegi tanbalar (Symbols in
the sign system of the peoples of the Kazakh steppe in the Middle Ages) : ready to receive the degree of Doctor of Philosophy (PhD). thesis: 6D020800 - Archaeology and ethnology; scientific advisors: Umitkaliyev, U. U., Shenyurt; S. Y. Astana: Gumilyov Eurasian National University (in Kazakh).
13 Samashev, S. K., Sirazheva, B. A. 2022. In: Kazakstan arheologiasy (Kazakhstan Archeology), 3 (17), 32-42
(in Russian).
14 Seidimbek, A. 2008. Kazaktyn auyzsha tarihy (Shezhirelik derekterdi paiymdau) (Kazakh oral history (analysis of
genealogical data). Astana: "Foliant" Publ. (in Kazakh).
15 Seytkhanuly, S., Zhanykulov, N. 2024. In: Otan tarihyi (The Homeland History), 27 (1), 263-282 (in Kazakh).
16 Tynyshpaev, M. 2010. Kazak halkynyn tarihy (History of the Kazakh People). Karagandy: «Bolashak» Publ.
(in Kazakh).
17 Iskakov, A., Syzdykova, R., Sarybayev, S. 1966. Kazak dilinin etimologiyalik sozdigi (Short etymological
dictionary ofthe Kazakh language). Almaty: "Nauka" Publ. (in Kazakh).
18 Akgokrakli, O., Otar, i. 1996. Kirim'da Tatar Tamgalari (Tatar Tamgas in Crimea). Prepared by: Unver Sel,
Ankara: KDKY (in Turkish).
19 Altay, H. 1981. Anayurttan Anadolu'ya (From the Homeland to Anatolia). Kültür Bakanligi (in Turkish).
20 Alyilmaz, C. 2002. In: Yeni Türkiye Dergisi (New TürkiyeMagazine), 613-615 (in Turkish).
21 Enveroglu, i. 2005. Qagda§ Azerbeycan Resim Sanatinda Eski Türk Damgalarinin Etkisi (The Influence of Old
Turkic Stamps on Contemporary Azerbaijani Painting). Unpublished Doctoral Thesis. Selcuk University Social Sciences Institute. Konya (in Turkish).
22 Mert, O. 2007. In: Türkiyat Ara§tirmalari Enstitüsü Dergisi (Journal of Turkish Studies Institute), 34, 233-254
(in Turkish).
23 Samashev, S. K. 2010. In: Traditional Marking Systems: A Preliminary Survey. London & Dover: Dunkling
Books, 331-340.
24 Somuncuoglu, S. 2008. Sibirya'dan Anadolu'ya Ta§taki Türkler (Turks in Stone from Siberia to Anatolia). Istanbul
(in Turkish).
Муцделер к,ак,тыгысы туралы ак,паратты ашу. Авторлар муцделер к,ак,тыгысыньщ жок/ть^ын м^мдейдк I
Раскрытие информации о конфликте интересов. Авторы заявляют об отсутствии конфликта интересов. I
Disclosure of conflict of interest information. The authors claim no conflict of interest.
Макала туралы аппарат I Информация о статье I Information about the article.
Редакцияга тYстi I Поступила в редакцию I Entered the editorial office: 04.09.2024.
Рецензенттер мак,улдаган I Одобрено рецензентами I Approved by reviewers: 18.09.2024.
Жариялауга к,абылданды I Принята к публикации I Accepted for publication: 18.09.2024.
