CC BY
30ДАЛАЛЫК ЗЕРТТЕУЛЕР - ПОЛЕВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ FIELD STUDIES
УДК 902.904 (517) МРНТИ 03.41.91
https://doi.org/10.52967/akz2023.1.19.68.83
Номгон-2 кене TYpiK F^pbmTbi^ кешенi зерттеулершщ
кейбiр нэтижелерi
© 2023 ж. Кыдырэ.Л Д., Энхтер А., Базылхан Н., Бегенбаев Н., Буянхишиг Ц., Батболд Г.
Keywords: archaeology, Nomgon, Kutluk-kagan, ancient Turkic writing, Sogdian writing, Brahmi writing, ritual complex, stone sculpture, chronology
Ty^h сездер: археология, Номгон, Кутлук каган, кене TYpiK бтк жазу, соеды жазуы, брахми жазуы, Fуpыптык кешен, 69Ai3-TacMYciH, хронология
Ключевые слова: археология, Номгон, Кутлук-каган, древнетюркская письменность, согдийская письменность, брахмийская письменность, поминальный комплекс, каменное изваяние, хронология
Darkhan Kydyrali1, Altangerel Enkhtur2, Napil Bazylkhan1*, Nurbolat Bogenbayev1, Tserenkhand Buyanhishig2 and Gon^igiin Batbold2
1Prof., Dr., International Turkic Academy, Astana, Kazakhstan. E-mail: office@twesco.org 2PhD, Associate Professor, Head of the medieval sector, Institute of Archaeology of the Mongolian Academy
of Sciences, Ulaanbaatar, Mongolia. E-mail: aenkhtur2001n@gmail.com ^Corresponding author, Candidate of Philological sciences, Research expert, International Turkic Academy,
Astana, Kazakhstan. E-mail: napilbaz@gmail.com 1PhD, Research expert, International Turkic Academy, Astana, Kazakhstan. E-mail: nurik198080@mail.ru 2Researcher, Institute of Archaeology of the Mongolian Academy of Sciences, Ulaanbaatar, Mongolia. E-mail: buyaka345@gmail.com 2Dr., Researcher, Institute of Archaeology of the Mongolian Academy of Sciences, Ulaanbaatar, Mongolia. E-mail: boldoog@gmail.com
Some results of the study of the ancient Turkic memorial complex Nomgon-2
Abstract. In 2019 and 2022, the International Turkic Academy and the Institute of Archaeology of the Mongolian Academy of Sciences have begun a joint archaeological research and the first excavations of nine memorial complexes of the ancient Turkic era in the Nomgon valley of the Khashaat sum of the Arkhangay aimag of Mongolia. During the excavations carried out at the memorial complex Nomgon-2, it was found that this complex was dedicated to Kutluk-Kagan, the founder of the Second Turkic Kaganate, Elteris-Kagan, who ruled in 682-692, the father of the famous Bilge-Kagan and Kultegin. The head and lower part of the stone statue of the kagan, two parts of the head of the stone statue, two statues of a ram, statues of a lion with two cubs, and a number of other artifacts, such as clay roofing, bricks, a cubic stone with a hole in the middle and kagan tamgas "eshir" (ashina) on balbals, were found in the complex. A special news for the world of Turkology is the discovery of a stele with an inscription. There, during archaeological excavations, the upper part of the stele with the image of two wolves and floral patterns was discovered for the first time, as well as the lower part with fragments of ancient Turkic texts written in the runic, Sogdian and Brahmi alphabets.
For citation: Kydyrali, D., Enkhtur, A., Bazylkhan, N., Bogenbayev, N., Buyanhishig, T., Batbold, G. 2023. Some results of the study of the ancient Turkic memorial complex Nomgon-2. Kazakhstan Archeology, 1 (19), 68-83 (in Kazakh). DOI: 10.52967/akz2023.1.19.68.83
Дархан К,ыдырэлР, Алтангэрэлийн Энхтер2, Напил Базылхан1*, Нурболат Бегенбаев1, Цэрэнхандын Буянхишиг2, Гончигийн Батболд2
1тарих Fылымдарыныц докторы, профессор, КР Гылым Академиясыныц академии, Халыкаралык ТYркi академиясы, Астана к., Казакстан 2РhD, доцент, орта Fасырлар секторыныц мецгерушiсi, Мо^олия Гылым академиясы Археология институты, ¥ланбатыр к., Мо^олия корреспондент авторы, филология Fылымдарыньщ
кандидаты, Fылым бвлiмiнщ аFа сарапшысы, Халыкаралык ТYркi академиясы, Астана к., Казакстан 1PhD, Халыкаралык ТYркi академиясы, Fылым бвл!мшщ сарапшысы, Астана к., Казакстан былыми кызметкер, Мо^олия Гылым академиясыныц Археология институты, ¥ланбатыр к., Мо^олия 2РhD, Fылыми кызметкер, Мо^олия Гылым академиясыныц Археология институты, ¥ланбатыр к., Мо^олия
Номгон-2 кене тYрiк гурыптьщ кешеш зерттеулершщ кейбiр нэтижелер1
Аннотация. Халыкаралык ТYркi академиясы мен Мо^олия Гылым академиясыныц Археология институты бiрлескен экспедициясы 2019 жэне 2022 жж. Мо^олияныц Архангай аймаFы Хашаат сумыны Номгон алкабындаFы квне тYрiк дэуiрiнщ 9 дана Fурыптык кешендерiнде алFашкы археологиялык барлау жэне казба жумыстарын баслжан болатын. Номгон-2 Fурыптык кешенiнде жYргiзiлген казба барысында осы кешен «екшшЬ> ТYрiк каFандыFын жа^ыртушысы Кутлук ^ан яFни 682-692 жж. билiк кУPFан Елтерiс каFанFа, эйгiлi Бiлге ^ан мен ^лтепннщ экесiне арналFандыFы аныкталды. Кешеннен каFан кескiндi бврiктi бэд!здщ басы мен твменгi тусы, ек кiшiгiрiм бас мYсiн тусы, ек кошкар, екi аланды арыстан тас мYсiнi жэне курылыстыц кыш твбе жапкыштары, кiрпiштерi, ортасы ойык текше тас (алтарь), балбалдардан «ешiр» (ашина) ^ан эулетшщ тацбалары секiлдi бiрсыпыра артефактiлер аныкталды. Элемдiк тYркология Yшiн ерекше жацалык - жазулы бтктас жацадан табылды. Онда екi бврi жэне суFалдак гYл бейнеленген бтктастыщ твбе тусы мен одан твменг тусында квне тYрiк, соFды, брахми жазулы мэтшдердщ Yзiндiлерi кашалFан сынык бвлiгi археологиялык казбалар барысында алFаш рет табылып отыр. Квне тYрiк жэне соFды мэтiн Yзiндiлерiнде «Кутлук ^ан» деп анык жазылFан.
Дархан Кыдырали1, Алтангэрэлийн Энхтер2, Напил Базылхан1*, Нурболат Богенбаев1, Цэрэнхандын Буянхишиг2, Гончигийн Батболд2
1доктор исторических наук, профессор, академик Национальной Академии наук РК, Международная Тюркская академия, г. Астана, Казахстан 2PhD, доцент, заведующий сектором средневековья, Институт археологии Академии наук Монголии, г. Улан-Батор, Монголия ^автор-корреспондент, кандидат филологических наук, старший эксперт отдела науки, Международная Тюркская академия, г. Астана, Казахстан 1PhD, эксперт отдела науки, Международная Тюркская академия, г. Астана, Казахстан 2научный сотрудник, Институт археологии Академии наук Монголии, г. Улан-Батор, Монголия
2PhD, научный сотрудник, Институт археологии Академии наук Монголии, г. Улан-Батор, Монголия
Некоторые результаты исследования древнетюркского поминального комплекса Номгон-2
Аннотация. В 2019 и 2022 гг. Международная Тюркская академия и Институт археологии Монгольской академии наук начали проводить совместные археологические исследования и первые раскопки девяти поминальных комплексов древнетюркской эпохи в Номгонской долине Хашаатского сомона Архангайского аймака Монголии. В ходе раскопок, проведенных на поминальном комплексе Номгон-2, было установлено, что этот комплекс был посвящен Кутлук-кагану, основателю II Тюркского каганата, Эльтерису-кагану, правившему в 682-692 гг., отцу знаменитых Бильге-кагана и Кюльтегина. В комплексе обнаружены голова и нижняя часть каменного изваяния кагана, две части головы каменного из-вания, две статуи барана, статуи льва с двумя львятами и ряд других артефактов, таких как глиняные кровельные покрытия, кирпичи, кубический камень с отверстием посередине и каганские тамги «эшир» (ашина) на балбалах. Особая новость для мировой тюркологии - обнаружение стелы с надписью. Там в ходе археологических раскопок впервые была обнаружена верхняя часть стелы с изображением двух волков и цветочные узоры, а также и нижняя часть с фрагментами древнетюркских текстов, написанных руническим, согдийским и брахмийским алфавитом.
Сттеме жасау Yшiн: К,ыдырэл! Д., Энхтер А., Базылхан Н., Бегенбаев Н., Буянхишиг Ц., Батболд Г. Номгон-2 кене TYpiк Fуpыптык кешенi зерттеулершщ кейбip нэтижелерк Н,азак,стан археологиясы. 2023. № 1 (19). 68-83-бб. DOI: 10.52967/ akz2023.1.19.68.83
Для цитирования: Кыдырали Д., Энхтер А., Базылхан Н., Богенбаев Н., Буянхишиг Ц., Батболд Г. Некоторые результаты исследования древнетюрк-ского поминального комплекса Номгон-2. Археология Казахстана. 2023. № 1 (19). С. 68-83 (на каз. яз.). РР1: 10.52967/akz2023.1.19.68.83
1 Кiрiспе (Цыдырзлг Д., Энхтер А., Базылхан Н., Бвгенбаев Н.)
ТYрiктер узак жылдар бойы Еуразия кещстшнде куатты мемлекет к¥Рьга, тел мэдениетiн калыптастырып кана поймай, iргелес халыктардыц да рухани-мэдени к¥ндылыктарыныц дамуы-на айрыкша ыкпал етiп, элемдiк еркениетке CYбелi Yлес косты. ¥лы даланыц эр тарапынан та-былып жаткан далалык еркениеттщ негiзгi керiнiсi - ^лы ^органдар, мэдениеттщ Yздiк Yлгiсi - бэдiз-тасмYсiндер, Орхон, Енесей, Талас кене тYрiк бiтiк жазбалары жэне кайталанбас бейне-леу енершщ Yлгiлерi - ^абырга фрескалары, петроглифтер, тацбалар, тYрiк мэдениетшщ жогары децгейде дамыгандыгын керсетедi. М^ндай гажайып енер туындылары тYрiктер мекендеген казiргi Моцголия, Тува, Алтай, Хакасия, Шыгыс ТYркiстан, Казахстан, К^хргызстан, Шыгыс Еуропа мен СолтYCтiк Кавказ ещрлерше дейiн кещнен таралган.
Эсiресе, Шыгыс ТYрiк ^агандыгы дэуiрiне тэн ескертюштердщ ец кернектiлерi - г^рыптык кешендер. Б^лар кайтыс болган т^лганыц элеуметпк дэрежесiне байланысты «сэн-салтанатты» жэне «карапайым» болып белiнедi. Карапайым Yлгiдегiлер тертб^рышты етiп тастармен коршалып, шыгыс жагында кейде адам мYсiндерi койылады. Ал ^аган, тегiн сынды билеушiлерге арналган мемориалдык к¥рылыстар ою-ернектi тас плиталармен коршалып, кешен аумагында адам жэне жануарлардыц мYсiндерi мен тасбака Yстiне орнатылган жазуы бар тас ескертюштер ягни бiтiктастар орнатылады. Жазулы тас ескертюштеп мэтiндердiц негiзгi маз^нында мемлекеттщ iшкi, сырткы саяси о^игалары, элеуметпк-^огамдыщ емiрi, этникалык тарихы мен мемлекет к¥ру жолындагы Yздiксiз жорыктары баяндалады.
«Номгон» жазыгындагы кешендердi алгаш рет 2000 ж. Моцголияныц белгiлi археологы, тарих гылымдарыныц докторы, професссор Довдойн Баяр жергшкп мектеп м¥Fалiмi Г. Дондов аркылы аныктап, мэлiмет калдырFан жэне Fылыми макала жариялады [Баяр 2010; 2014: 106-112; Вауаг 2012: 25-35] (1-сур.). 2001 ж. археолог А. Энхтер барлау-зерттеу ж^мыстарын жYргiзiп, Номгон-1-9 деп тоFыз кешеннiц жалпы сипаттамасы мен сызбаларын жасады [Энхтер 2001: 25]. 2007 ж. аталмыш кешендердщ жалпы сипаттамасын А. Очир, Ц. Одбаатар, Л. Эрдэнэболд, Б. Анхбаяр [Очир жэне т. б. 2009: 35-47] жасады. Ал, 2012 ж. Мо^олия Мэдени м^ра орталыпы тарапынан зерттелген [Энхбат жэне т. б. 2012: 40-41; 2013: 86]. Дегенмен, бYгiнге дешн б^л кешендерде арнайы археологиялык Fылыми-зерттеулер жYргiзiлмеген.
2 Материал жэне зерттеу эдктемес
2.1 Зерттеу эдктемеС (Энхтер А., Батболд Г.)
Номгон-2 F¥рыптык кешенiн зерттеу барысында археологиялык, стратиграфиялык, топографиялык, картографиялык, салыстырмалы-типологиялык, тарихи-салыстырмалы эдiстер кецiнен колданылды. Казба ж^мыстарында табылFан артефактiлердiц фотосуреп^ мен сызба суреттерi алынды. Сондай-ак, соцFы заманауи озык технологияны пайдалана отырып, эуеден
1-сур. Номгон-2 FypbmTbiK, кешеншщ орналасуы, 2019 ж. Иллюстрацияны даярлаFан Н. Базылхан Fig. 1. Location of the Nomgon-2 ritual complex, 2019. Illustration prepared by N. Bazylkhan Рис. 1. Расположение ритуального комплекса Номгон-2, 2019 г. Иллюстрация подготовлена Н. Базылхан
фото жэне видео TYcipy Yшiн дрон к¥ралы колданылды. Казбадан табылган жануар CYЙектеpiне радиокарбондык сараптама жYpгiзiлдi. Кене TYpiK, согды, брахми жазуларын оку Yшiн археографикалык салыстырмалы эдicтеp пайдаланылды.
Теориялык жэне эдютемелш непздердщ бipi - такырыпка сай гылыми монографиялар мен жекелеген макалаларды да назардан тыс калдырмай, салыстыра отырып, сараптама жасалды. Зерттеу ж^мысына тYpiк тарихын бейнелейтiн археологиялык ескертюштерд^ кене тYpiк бiтiк жазуларды жэне баска жазба деpектеpдi тiлдiк, тарихи жэне саяси-этникалык т^ргыда кешендi зерттеу Yшiн пэнаралык эдicтеp колданылды.
2.2 Материал сипаттамасы (Энхтвр А.)
Номгон алкабында кене тYpiк дэyipiнiц тогыз г^рыптык кешенi орналаскан. Кешендер орналаскан алкаптьщ cолтYCтiгiн Хегне Тарни, ощуспгш Их (Yлкен) Номгон, cолтYCтiк-батыcын Бага (юш^ Номгон таулары айнала коршап жатыр (2-сур.). Осы таудьщ ощуспгшде батыстан шыгыска ^арай бipнеше шакырым «Элсэн тасархай» (К^м Yзiндiлеpi) деп аталатын таза к¥м тебешiктеpi тYзiлген. Осы к¥мдардьщ ощустшмен Тарна езеш агып жатыр.
Номгон-1 щрыптъщ кешет - ipгелеc жаткан кешендерден ощуспк-шыгыска карай орналаскан. Кешенде басы мен колы сынган, белдiгi мен окшантайы анык бейнеленген, малдас к^рып отырган билiк иеci таcмYciнi бар. Кешенде ор мен тертб^рыш пiшiндi топырак Yйiндici анык байкалады. Балбалдар тобеп болган, алайда кебi жогалган.
Номгон-2 гурыптъщ кешет. Номгон-1 кешеншен cолтYCтiкке карай 500 м жерде орналаскан. Кешеннщ Yйiндi топырактары анык байкалады. Кешен орта т^сында ^цгылы текшетас, койтас, ею дана жалпак тас, балбалдар тiзбегi бар.
2-сур. Номгон-1. Гурыптык кешендег бэдiз-тасмYсiн мен балбал, 2018 ж. Сурет А. Энхтер Fig. 2. Nomgon-1. Stone statue and balbal of the memorial complex. 2018. Photo by A. Enkhtur Рис. 2. Номгон-1. Каменное изваяние и балбал поминального комплекса, 2018 г. Фото А. Энхтер
Номгон-3 гурыптъщ кешет. Номгон-2 кешеншен батыс солтYCтiкке карай 350 м жерде орналаскан. Кешенде ею тас капталды барык (г^рыптык жоралгылар аткаратын гибадатхана) анык байкалады.
Номгон-4 гурыптъщ кешет. Номгон-3 кешеншен батыс солтYCтiкке карай 200 м жерде орналаскан. Кешен бiршама децестеу келген топыракты аласа камалды келедi. Онда тас капталды екi барык, екi тасмYсiн, бiр арыстан тасмYсiн жэне бiр балбал тас бар.
Номгон-5 гурыптъщ кешенi. Номгон-4 кешеншен батыс солтYCтiкке карай 500 м жерде орналаскан. Кешенде ею тас капталды барык жэне шыгыска багытталган балбалдар тобеп бар.
Номгон-6 гурыптъщ кешеш. Номгон-5 кешеншен батыс солтYCтiкке карай 400 м жерде орналаскан. Кешенде тас капталды бiр барык бар.
Номгон-7 гурыптъщ кешет. Номгон-6 кешеншен батыс солтYCтiкке карай 500 м жерде орналаскан. Кешенде екi тас мYсiн мен екi арыстан мYсiнiнiц сыныктары сакталган. Б^л кешеннен C0лтYCтiк шыгыска карай 62 м кашыктыкта тагы да екi адам тас мYсiнi, Yш тас ескерткiш, бiр барык сакталган.
Номгон-8 гурыптъщ кешет. Аталмыш жазыктагы Номгон-7 кешенiнен батыс солтYCтiкке карай 1,2 км жерде орналаскан. Б^л жердегi тас ескерткiштер жер бетшде ашык жатыр. Екi тас мYсiн, бiр арыстан бейнелi тас бар.
Номгон-9 кешет. Номгон-8 кешеншен cолтYCтiкке карай 3,2 км жерде, Бага Номгон тауынын бшктеу келген тебесшде жалпак тастардан ym^^ етш т^ргызылган.
3 Нэтижелер (Цыдырэл1 Д., Энхтер А., Базылхан Н., Бегенбаев Н., Буянхишиг Ц., Батболд Г.)
Археологиялык казба ж^мыстары жYpгiзiлгенге дейiн г^рыптык кешен к¥рамында адам, кошкартас мYciндеpi сакталганы белгiлi болды. Батыстан шыгыска карай сопакша болып созылып орналаскан кешеннщ жан-жагын ор етiп казып, топырактарын Yйiндi етiп камал жасаган. Сонымен катар кешенде кезiнде какпасы мен тебес жабык гимарат болгандыгы эр жерден шашылып жаткан кipпiш сыныктары мен кыш жабындыларыныц калдыктарынан байкалды. Кешеннщ батыс жагында ортасында ойык теciгi бар терт б^рышты Yлкен текше тас (алтарь) орналаскан (3-сур.). Кешеннщ сырткы коршауы айналдыра кек тYCтi гранит тастан жасалган балбалдармен коршалган. Эзipге жердщ бетiнде жаткан балбалдардьщ саны 11 дана. Ал, г^рыптык кешеннщ какпасынан шыгыска карай 48 балбал теше орналаскан. Барлык балбалдар к¥лаган калпында жатыр. Кейбip балбалдар жерге кемiлiп, сынган, кейбipеyлеpiнщ шетi гана кеpiнедi. Осы аталган балбалдардын екеyiнде «ешip» [Менхтулга 2019: 633-637] («ашина») каган эyлетi тацбасы бейнеленгенi 2019 ж. аныкталды.
3-сур. Номгон-2. Алтарь тас. 2019 ж. Сурет Н. Базылхандт1 Fig. 3. Nomgon-2. Sacrificial stone of the complex. 2019. Photo by N. Bazylkhan Рис. 3. Номгон-2. Жертвенный камень. 2019 г. Фото Н. Базылхан
Сонымен ^атар, барьщ ^рылысыныц керамикалыщ тYрлi эшекейлерi мен бас^а да артефактiлерi табылды [Kыдырэлi жэне т. б. 2019: 80; Цэвээндорж жэне т. б. 2019: 45].
2019 ж. археологиялыц зертттеулер барысында табылган ею аланы бар аталыц арыстан (4-сур.). Арыстан ею к^лагын арт^а ^арай жымитып жYрелеп отырган ^алпында сомдалган. Арандай аш^ан ауызынан салакгаган тiлi мен а^сиган тiстерi аныщ кврiнедi. Желмен тербелген кешптеп Yш б^рышты са^алы ал^ымынан кеудесiне ^арай твселген. Квздерi бейне бiр ^ор^ыныш тугызардай шарасынан шыга бейнеленген. Бауырындагы аланныц к^лагы, Ke3i, жалы, к^йрыгы сэттi бейнеленген. Арт^ы оц аягын твмен жазып, сол аягын алдыга ^арай багыттаган. К^йрыгы жон ар^асыныц Yстiнен кYжiрейген жалына ^арай багытталган. МYсiнге зер салар болса^, аузын арандай ашып, тютерш а^сита айбат шегiп т^рган арыстан бейнес^ ^андай да бiр дYниенi (затты) ^оргап т^рганын аныщ бай^ауга болады. Арыстанды бейнелеуде шебер монументалды мYсiндеу внерiн биiк шыцына жетюзе орындаган. Элем халыщтарыныц дYниетанымында арыстан «айбатты, K¥дiреттi, ^штЬ> семантикасымен ^атар ^ара кYштен, жамандыщтан са^тап ^оргаушы ретiнде rçастерлi саналган. Квшпелiлерде арыстан бейнес билiк т^лгалардыц к^рет ^штшпнщ, айбарлы с^стылыгыныц символына айналган. ТYрiк дэуiрiнде арыстан бейнесi ^агандардыц г^рыптык кешендерiнде гана кездеседi. Б^дан арыстан бейнелеу, оны мYсiндеу ^агандыщ билш иелерiне тэн дэстYрлi жоралгы болды.
о 30
4-сур. Номгон-2 гурыптык кешенiндегi eKi аланы бар арыстан mycîhî. 2022 ж. Сурет Ц. Буянхишиг Fig. 4. Nomgon-2. Statue of a lion with cubs. 2022. Photo by Ts. Buyanhishig Рис. 4. Номгон-2. Статуя льва со львятами. 2022 г. Фото Ц. Буянхишиг
Каган тасмYсiнiнiц бас бвлггг. МYсiн басы бозгылт тYCтi iрi дэндi гранит тасынан жасалынган. МYсiндi бейнелеушi шебер, т^лганыц этникалыщ, элеуметтiк, жас ерекшелiгi белгiлерi бар на^ты образды бейнелеген. МYсiнде орта жастагы ер адамныц бейнесi аныщ бай^алады (5-сур.).
Номгон-2 квне mypiK гурыптын, кешенi зерттеулер'1Н1ц Keü6ip нэтижелер'!
5-сур. Номгон-2. Казба барысында табылган ер адам мYсiнiнiц бас белт. 2022 ж. Сурет Н. Бегенбаевик
Fig. 5. Nomgon-2. Stone head of a man with a headdress. 2022. Photo by N. Bogenbayev
Рис. 5. Номгон-2. Каменная голова мужчины в головном уборе. 2022 г. Фото Н. Богенбаева
Табылган мYсiннщ бас белт ^лтегш ескертюшшщ бас белшне ^ксас [Jisl 1960: 86-115; Сэр-Оджав 1979: 8] бес сайлы тэжi бар берш шшшше ^ксас бас киiм Yлгiсi бейнеленген. МYсiннiц белшнщ жогары т^сынан басталган кабагы децестене келiп, м^рынга жалгаскан. М^рны кырлы, ^шы децгелене аякталган. Кездер1 ж^мылган калпында, бет сопакша болып келш. иегi ж^мырлана бiткен.
Балбалдардагы «Еш1р» (ашина) цаган эулет/ тацбасы. Номгон-2 г^рыптык кешенiнде шыгыска ^арай 48 дана балбал тастардыц тiзбегi аныкталган. Осылардыц катарындагы № 1, 15 балбал тастардан «ешiр» (ашина) каган эулетшщ тацбалары кашалган (6-сур.).
2022 ж. бiрлескен экспедиция ж^мыстары барысында бтктастыц тасбака т^гыры табылган сектордан тагы 61 р балбал аныкталды. Б^л кешен к¥рамындагы ец Yлкен, эрi бiрiншi койылган балбал. Бал-балда «ешiр» (ашина) ^аган эулетiнiц тацбасы кашалган. Осы балбал мен ондагы тацбаныц келем1
баска балбалдарга Караганда езiнiн iрiлiгiмен ерекше-ленед1
6-сур. Каган эулетi тацбасы. Балбал № 1. 2019 ж. Сурет Н. Базылхандт1
Fig. 6. Kagan tamga. Balbal no. 1. 2019. Photo by N. Bazylkhan
Рис. 6. Каганская тамга. Балбал № 1. 2019 г. Фото Н. Базылхан
Жалпы анык-
талган балбалдар саны 51. Олардыц катарындагы бастапкы бес балбал мен № 16 балбалда «ешiр» (ашина) каган эулетшщ тацбалары аныкталса, № 20 балбалда «ай» тэрiздi тацба кашалганы белгiлi болды.
Номгон-2 гурыптыщ кешенiндегi 2022 ж. археологиялыщ щазбалар1. 2022 ж. казба ж^мыстары 2019 ж. кемшген секторларды тазалаудан бастау алды. Белгiленген секторларга реттiлiк бойынша казба зерттеу ж^мыстары жалгастырылды. Археология
1 Номгон-2022 б1рлескен экспедицияныц зерттеу тобында Дархан Кыдырэл^ Напил Базылхан, Н^рболат Бегенбаев, Моцголия Fылым академиясыныц Археология институты Ортагасыр секторы мецгерушга философия докторы (PhD), профессор Алтангэрэлийн Энхтер, археологтар Цэрэнхандын Буянхишиг, Гончи-гийн Батболд, сонымен катар, Моцголия университеттершщ тарих факультет студенттер1 катысты. Казба зерттеулер1 2022 ж. 28 шшде - 29 тамыз аралыгында 30 кYн жYргiзiлдi.
гылымында калыптаскан эдютердщ 6ipi - кима калдыру аркылы барыктыц тебесшен к¥лаган кыш жэне топырак Yйiндiлерiнщ профилi мен мэдени кабаты аныкталды. Ол YMiH барыктыц оц, сол жэне арткы белштершен кима калдырылып, фото суретi мен сызбасы алынды.
2022 ж. казба ж^мыстары барысында кешеннщ жалпы келем^ сырткы шецбер^ кабыргасы, камалы, какпасы сынды кYрделi архитектуралык к¥рылымдары аныкталды. Кешеннщ жалпы келем1 49x41,5 м аумакты к¥райды. Батыстан шыгыска карай созыла орналаскан кешеннщ айналасын ор етш казып, топырактарын Yйiндi етш камал жасаганы белгiлi болды. Кешеннщ батыс жагында ортасында ойыгы бар терт б^рышты Yлкен текше тас «алтарь» бар. Алтарьдыц астына iргетас ретiнде eлшемi: 160 см, еш 80 см, калындыгы 14 см болатын терт б^рышты тас платформа койылган.
Сонымен катар, к¥рылыстыц жогары т^сынан шашырай к¥лаган кыш жабындылары (черепица) мен топырак YЙiндiлерi тазартылып, барыктыц пiшiнi мен eлшемi белгшецщ (7-сур.). Барыктыц кабыргасын топырактан ныгыздап калап, сыртын экпен сылаган. Эктщ калдыктары профильдерден анык байкалады. Барыктыц тебесш жапкан кыш жабындылар (черепица) таза саздан кYЙдiру эдiсi аркылы ете берiк етiп жасалган. Ол Yrnrn сазды агаш калыпка децгелек пiшiнде к^йып, калыптан шыккан соц ортасынан екiге белген. Жабындылардыц irnra т^сында калыпка салынган матаныц iздерi анык сакталган. Тугас сакталган кыш жабынды eлшемiнiц узындыгы -34 см, еш - 13,5 см, калыцдыгы 1,8 см к¥райды.
Кешенде Ьагщ>барык (г^рыптык гибадат орны) болганын айкындайтын кыш жабындылар мен жаяу жYргiншi жолына теселген кiрпiштердiц калдыктары аныкталды. Барыктыц irni тоналганын
7-сур. Номгон-2. Кешенiндегi археологиялык казбалар барысыньщ эуеден TYciprniMi. Сурет Б. Гончигийн Fig. 7. Nomgon-2. General view of the memorial complex. Photo by B. Gonggiin Рис. 7. Номгон-2. Общий вид поминального комплекса. Фото Б. Гончигийн
сыртка шыгарылып тасталган еден юршштершен анык байкалады. Сэйкесшше, эр жерде юршш сыныктары кездесiп отырды. Кiрпiштердi жергшкп киыршык тас пен топыракты араластырып, арнайы калыпка салып, кYЙдiру эдю аркылы жасаган. Сакталган кiрпiш влшемшщ ^зындыгы -33 см, еш - 17,5 см, калындыгы 6,8 см к¥райды.
Барыктыц батыс жагынан каган бэдiз-тасмYсiн табылды. Ол бастапкыда барык iшiнде орналаскан болуы мYмкiн. Кейiн тонаушылар барыкты киратканда осы тасмYсiндi де кешеннiн батыс жагына сыртка шыгарып тастауы ыктимал. Каган малдас к¥рып отырган кескiнде сомдалган. Белiнен жогары жагы сынган, сол колы тзесшщ Yстiне койылган. Жалпы, кешенде алты адам бэдiз-тасмYсiнi болган. Екi тасмYсiннiц тек твменп бвлiгi сакталган. Олар бастапкы орындарында т^р. калган тас мYсiндер эртYрлi секторлардан ^сак бвлшектерге бвлiнген ^шнде табылды. Кошкар тас мYсiндерiнiц басы сынган, калган бвлш жаксы сакталган. Барлык тас мYсiндер бозгылт тYCтi iрi дэндi гранит тастан кашалган.
Сонымен катар, кешеннщ батыс жагында ортасында ойыгы бар алтарь, адам тасмYсiндерi. касында екi аланы бар арыстан тас мYсiнi жэне ею кошкар тас мYсiнi табылды. Жалпы, казба барысында вцделген двцгелек тастар мен агаш калдыктары, жылкы, кой CYЙектерi, вртелген к¥рбандык орындары аныкталды. Барлык жацадан табылган артефактшердщ сызба суреттерi мен эстампаждары алынып, гылыми к¥жаттары жасалды.
Археологиялык казба барысында влшемi 70^74,5 см, енi 19 см болатын бтктастыц жогары т^сы табылды (8-сур.). Сонымен катар осы бтктастыц тасбака т^гыры да казылып алынды (9-сур.). Тасбака т^гыр шыгыска караган кYЙi, ягни бастапкы калпынан квп айнымаган калпында сакталган. Тек бас бвлшнщ жогары т^сы сынган. Тасбака сауытыныц жогары т^сында бтктасты орнату Yшiн
8-сур. Номгон-2. Бтктастыц II бел. Бтктастыц эстампажына непзделт салынган сызбасы.
Иллюстрацияны даярлаган Н. Базылхан
Fig. 8. Nomgon-2. Side II of the ancient Turkic inscription. Drawing based on an estampage copy of the stele. Illustration prepared by N. Bazylkhan
Рис. 8. Номгон-2. Сторона II древнетюркской надписи. Прорисовка на основе эстампажной копии стелы. Иллюстрация подготовлена Н. Базылхан
жасалган арнаиы кигаш оиык бар. Тасбака т^ыртастын елшемк ^зындыгы 97,5 см, еш 73 см, бшкпп - 41 см.
9-сур. Номгон-2. Казба барысында табылган бтктастьщ тасбака тугыры. Сурет Ц. Буянхишиг
Fig. 9. Nomgon-2. Turtle foundation discovered during excavations. Photo by Ts. Buyanhishig
Рис. 9. Номгон-2. Фундамент черепахи, обнаруженный при раскопках. Фото Ц. Буянхишиг
Yштeн койылган. Б^л бткгастагы кене typîk 6îtîk жазулы мэтшнщ тацба-эрштeрi «Чойр», Ел eтмiш йабг^ («Онгийн»), сынды бiтiктастардаFы кене тYрiк мэтшнщ тацба-эрiптeрiнe ^ксас кeлeдi. Демек, тацба-эрштeрi графикалык сызыктары мен мэтш жазу стилiнe орай ец алFашкы жазба ескертюштердщ бiрi деп ай^а эбден болады.
Ал, соFды мэтш орташа жаFдаИда сакталFан (10-сур.). Брахми жазулы мэтш тшт кемeскi. Осы ретте, барлык тiлдe жазылFан мэтшдершдеп сейлем толык аякталмаFанын алдын ала eскeртeмiз.
БЫктастын эр кырында (шартты турде капталы мен кырларын: I-IV деп белгшедЬс) кене TypÎK oîtî к (I, II, IV), согды (III) жэне брахми (IV-1) жазулы мэтшдер каш алып жазылган. Алдын-ала зерт-теу бойынша, бтктастьщ (II) бет тусыньщ 19 жолыныц 12-ci жаксы сакталган. Мэтшдеп Kciioip opinTcp KöMCCivi кершгендштен
анык окылмайды. Кене турш мэтiнiндe сез бен сез тiркeстeрдi ажыратушы нYктe бeлгiсi
10-сур. Номгон-2. Бтктастыц III кырындаFы кене соедыша мэтiнi. Сурет А. Энхтер
Fig. 10. Nomgon-2. Part of the Sogdian inscriptions of the side III. Photo by A. Enkhtur
Рис. 10. Номгон-2. Часть согдийских надписей стороны III. Фото А. Энхтер
К,утлук, K,afaH 6imiKmacbi MamiHiHiH, алгашцы оцылымы Preliminary reading of the text of the Kutluk Kagan stele Предварительное прочтение текста стелы Кутлук кагана
Капталы мен кырлары жол Мэтш Казакша жацгыртпасы
I Кене турж тшшдеп транскрипциясы
?
?
?
...? ?
II Кене турж тшшдеп транскрипциясы
ud y'il: toquzunc: ay: [ y..........] сиыр жылы: тогызыншы ай
[ed?]kim: ucun: ucuncu[ k..........]
almis: Teqri: oylu: [..........] алган екен: Тэцiрi улы......
[Q]utluy qayan: Turuk [..........] Кутлук каган : Турж
Ur oylum: yuz yuz [..........] ул балам: жуз жуз......
[r]: biziq:oqlug: [sek..........] Бiздiц: керiктi..........
:i'tdi'm: [sizi //bizi?]: yater: [..........] жасадым: бiздi жат: ер.....
yerde: qa[z].. toz.....[..........] жерде: каз.....
tumen: tumen: [..........] тумен :тумен.......
atadi'm: bin[?]biq[bic?]dim [..........] атадым:.....бiчдiм (кестiм?)...
isig :kucug: ber[+.............] iстi кушл бер....
es[?] :qop esti [qopasti'?.] ... ес: кеп естiдiк........
13-19
III Кене согдыша транскрипциясы
Qutlugx'g'n..... Кутлук каган
tti......
IV Кене турж тшшдеп транскрипциясы
?
?
?
...? ?
IV-1 Кене брахми жазуыныц транскрипциясы
1 ?
2 ?
3 ?
...? ?
4 Талкылаулар (Цыдыpdлi Д., Энхтвр А., Базылхан Н.)
Кутлык Елтерю каган Тур1к кагандыгын кайта ерлетш, батыста Тем1р капыг (какпа), шыгыста Бект (Корей) тубегше дешнп аралыкта куатты империя курган улы билеушь Ол билш еткен жылдары сырткы жауларына 47 рет жорык жасап, 1р1 шайкастарда эскерд1 ез1 бастап, жещстерге жеткен дацкты колбасшы. Оныц «Кутлук» деген лауазымы 682 ж. бастап колданыла бастаган жэне одан 1лгер1 кагандарда мундай лауазым тур1 кездеспейдь Сонымен катар, мэтшшдеп «ud yi'l: toquzunc: яу>сиыр жылы, тогызыншы ай» деген мэтш уз1нд1с1 б.д. 676-677, 688-689, 701702 жж. б1р1н мецзейдь Эшресе мэтшдеп 676-689 жж. Кутлык каганньщ тарих сахнасына шыккан уакытымен туспа-тус келедь Дегенмен, алдагы казба жумыстары барысында бтктастыц теменп сынык тусы табылса тарихи окигалардыц мерз1мдер1 толыкканды нактылана тусед1 деп ойлаймыз.
Кене турш бтк жазба ескертк1штер1нде Кутлык каган «Elteris qayan>Елтерiс каган» деген атакпен белгш. Ол 682-692 жж. табгаштарга карсы куресте жещске жетш, апа тархан Тоныкук пен Кутлык каганныц туган 1н1лер1 Капаган, Ел Етмш йабгу сынды баhадYрлермен он жылга жуык барлык кешпел1 халыктарды б1р тудыц астына б1р1кт1р1п, ТYрiк кагандыгын кайта жацгыртып. елд1 терш (жинап), мемлекеттщ 1ргес1н беютед^ Ол туралы КYлтегiн бтктас жазуында былай деп жырланады: «Экем щаган он жетi ер-батыр жинапты. (Олар) тыста жортуылда ЖYP дегендг 6dpi естт, щаладагылар жиналды. Таудагылар сонда барып щосылды. Жиналып жеттс ер батыр болды». Осылайша Кутлык каган артына ерген халкымен азаттык кYресiн жYргiзiп, Тэц1р1 колдап халкына азаттык эпередь Орхон ескерткiшiнде бул жайлы: «ТYpiк Td^pid, ТYpiкmiц киелi Жер-Суы былай депmi: ТYpiк халщы жойылмасын деп, ел болсын деп d^M Елmеpiс щаганды, анам Ел-быге щатунды Td^pi тебесте тутып, жогары кетерттЬ» деп баяндалады.
Жалпы, Кутлык Елтерю каган жайында бурын аныкталган кене тYрiк жазба ескерткiштерiнде де мэлiметтер сакталган. Мэселен, «Чойр» бэдiзiндегi мэтiнде (3-жол): «Elteris qayanqa qonyil ucunc ay jeti-qa adirilimiz - Елтерю каганнан кой жылы Yшiншi ай жетюшде айырылдык» деп баяндалады. Ел етмш йабгу бiтiктасы мэтiнiнде (11-жол): «Elteris: qayanqa: adirilmaduq: yayilmaduq: Teyiri: bilge: qayanta: adirilmalim: azmalim: tejin: anca: otledim: keri: bariyma: bardi: bilge: qayanin:
buduni: ........bardi: ulugen atqa: esig: kucug: berti: - Елтерю каганнан айырыладык, жацылмадык,
Тэцiрi бшкп каганнан айырмасын, азбайык деп сонша етшдш. Керi барып косылдык.... Бiлiктi каганныц халкы... барды. Yлестi атакка iсiмiздi, кYшiмiздi бердш» деген мэтiндер сакталган. Тоныкук бтктасы мэтiнiнде (6-7- жол): Bilge: Tunuquq: Boyla Baya Tarqan: birle: Elteris qayan: boluyu: beriye: Tabyaciy: oyre: Qitaniy.yiriya Oyuziy: ukus ok: olurti: bilgisi: cabisi: ben ok: ertim: Cuyay quztyin: Qara Qumuy: olurur: ertimez: - Бшге Тоныкук бойла бага тарханмен бiрге Елтерю каган болып, оц жакка Табгашты, iлгерi Кытанды, сол жакка Огызды барлыгын жауладык. Бiлiктiсi, сез шешенi мен езiм болдым. Шыгайкуздыц Кара кумында отырган едiк», (50-жол) «Elteris qayanqa:
......ucdi: Turuk Bogu qayanqa: Turuk Bilge qayanqa: ... - Елтерю каганнан.....ушты (кайтыс болды),
ТYрiк БегY каганнан, ТYрiк Бiлген каганнан...», (61-жолда) «Elteris qayan: Bilge Tunuq-uq: qazyantuq ucun: Qapayan qayan: Turuk Esir budun: yoridiqi bu - Елтерю каган, Бшге Тоныкук иемденгеш Yшiн. Капаган каган, ТYрiк Ешiр халкы жорытканы бул...» деп, Кутлык Елтерю каган катыскан барлык тарихи окигалар жазылган [Базылхан 2005: 252; Кыдырэл^ Базылхан 2020: 125; 2022].
Ал, кытай деректершде Кутлук каганды: «... ашина Сели (Серi) щаган dулеmiнiц Гудуло...тоз тоз болган елдщ басын щайта щосып, Цзунцай (Хангай) тауына барып шогырланды жdне Хэйша (Царащум) щаласында билт ЖYpгiздi. Цол астында 5000 адамы болды... Сейтт ол бipаз куш жинаган соц езт «щаган» деп атады да, midМочога (Цапаган) «шад», Досуфуга «ябгу» лауазымын
тагайындады. ...Гудолуга ацылшы болды. Гудолу оны (Тоныцуц) «апа тархан» emin тагайындап, эскерт mYгeл соган басцартты...» деп сипаттайды. Осы деректерге CYЙене отырып, К¥тлык каганньщ «Елтерю» деген кагандьщ атауы оныц дацкы ел-ж¥ртка кещнен таралып, кастерлеп, к¥рметтеуден пайда болган деуге негiз бар.
5 Корытынды (Энхтер А., Базылхан Н.)
Елтерiс К¥тлыкка арналган б¥л бiтiктас «Türük>ТYрiк» атауы алгаш рет тацбаланган эр1 Орхон ескерткiштерi сынды мемлекеттiк децгейдеп аса мацызды жазба ескертюштердщ бiрi саналады. Археологиялык казба зерттеулершщ нэтижелерше CYЙене отырып эрi казба барысында табылган кене тYрiк, согды, брахми жазулы бтктастыц мэтiнiне негiздей келе Номгон-2 г¥рыптык кешенi (шартты mYPдe-екiншi) ТYрiк кагандыгын кайта дэуiрлеткен эйгiлi Елтерiс К¥тлык каганга арналган деп алдын-ала т¥ж^1рымдауга болады. Атап айтканда, VII-VIII ff. салтанат к¥рган ШыFыс ТYрiк каFандыFы дэуiрiне тиесш. Казба барысында табылFан жануар сYЙектерi радиокарбондык талдау жасату Yшiн лабораториялык зерттеулерге жiберiлдi. АлдаFы мерзiмде радиокарбондык талдау нэтижесiне орай ескертюштщ накты мерзiмi айкындалады.
Б¥л F¥рыптык кешен барлык белгiлерi жаFынан Бiлге каFан мен КYлтегiн F¥рыптык кешендерiне ¥ксас. К¥тлык каFан бтктасыныц жоFарFы т¥сында темен карап жотасын кетерiп тYрFан екi берi бейнесi кашалFан. Дэл осындай каFандык атрибутикалардыц - каскыр (айдаhар iсnemmi дeнeлi) берi сюжетшщ Таспар каFан, Бiлге, КYлтегiн жэне баска ескертюштершщ жоFарFы т¥сында кашалFаны белгiлi [Шивээт улаан... 2018: 272].
К^андардыщ к¥рметiне орнатылFан м¥ндай F¥рыптык кешендер кене тYрiк коFамында эуелде киелi жер ретiнде кастерленiп, «барык» деп аталды. Расында, F¥рыптык кешендер орнатылFан жерлер каFан иелiгiне айналып, арнайы корFалып отырFан. Ка^р де жергiлiктi т¥рFындар б¥л жерлердi киелi орын ретiнде к¥рметтеп, кездщ карашыFындай сактап отыр. АлдаFы уакытта Номгон-2 F¥рыптык кешешнщ архитектуралык к¥рылымы мен табылFан артефактiлерiне талдау. жащыртпа жасау, реставрациялау ж¥мыстары жалFастырылады.
ЭДЕБИЕТ
1 Базылхан Н. Кене тур1к бтктастары мен ескертк1штер1 (Орхон, Енисей, Талас) // Казахстан тарихы туралы
тYркi деректемелер^ II-том. Алматы: Дайк-Пресс, 2005. 252 +144 б.
2 Баяр Д. Новые находки археологических памятников древних тюрков в Монголии // Uluslararasi Zeki Velidi
TOGAN ve Türk Kültürü Sempozyumu (Ekim, 13-15, 2010) / Editir. isenbike Togan. Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi, 2010. S. 25-35.
3 Баяр Д. Монголын дундад зууны археологийн судалгаа. БYтээлийн эмхтгэл. III боть (МоцFOлиядаFы
ор^асырлык археологиялык зерттеулер. ШыFармалар жинаFы. III том) (2004-2010 он) / Эрхэлсэн Д. Цэвээндорж, эмхтгэж хэвлэлд бэлдсэн Р. Менхтулга. Улаанбаатар: «Удам соёл» хэвлэлийн компани, 2014. X. 106-112.
4 Цыдырэлi Д. (бас ред.), Базылхан Н. (жауапты ред.). Тонык¥к. Бтктасы мэтшнщ аудармалары: эзербайжан,
казак, кырFыз, тYрк, тыва, мощол, мажар, нем1с, орыс, аFылшын, француз, кытай т1лдер1нде. Халыкаралык ТYркi академиясы: «Fылым» баспасы, 2020. 125 б.
5 Цыдырэлi Д. (бас ред.), Базылхан Н. (жауапты ред.). Kültegin. Бтктасы мэтшнщ аудармалары: эзербайжан,
казак, кырFыз, тYрк, татар, тыва, мощол, мажар, немю, орыс, аFылшын, француз, корей, кытай тiлдерiнде. Халыкаралык ТYркi академиясы: «Fылым» баспасы, 2022. 368 б.
6 Цыдырэлi Д., Цэвээндорж Д., Энхтер А. Базылхан Н., Далантай С., Бегeнбаeв Н., Буянхишиг Ц. «Номгон-
2019» бiрлескен экспедициясы археологиялык казба зерттеулершщ Fылыми есеб^ Астана: Халыкаралык ТYркi академиясы; Мощолия Тарих, археология институты, 2019. 80 б. (казакша, моцFOлша).
7 Цыдырэлi Д., Энхтвр А., Базылхан Н., Бвгенбаев Н., Буянхишиг Ц., Батболд Г. «Номгон-2022» б1рлескен
экспедициясы археологиялык казба зерттеулершщ алдын-ала гылыми есебг Астана: Халыкаралык ТYркi академиясы, Монголия Археология институты, 2022. 50 б. (казакша, монголша).
8 Мвнхтулга Р. Тоньюкукийн гэрэлт хвшввний бичээсийн äsir хэмээх нэрийн тухай (Тоныкук бтктасы
мэттндеп äsir деген атау жайында) // Ази судлал. Олон улсын эрдэм шинжилгээний тавдугаар хурал (Азия зерттеу. Халыкаралык гылыми 5-конференция). Ulaanbaatar, 2019. Vol. V 633-637.
9 Очир А., Одбаатар Ц., Эрдэнэболд Л., Анхбаяр Б. Номгоны тYрэг дурсгалууд (Номгондагы тYрiк
ескертшштер^ // Nomadic Studies. Нуудэл судл. Уаанбаатар, 2009. 35-47.
10 Сэр-Оджав Н. ХYл Тегиний булшнаас олсон хун чулууны толгой (КYлтегiн каб1р1нен табылган тасмусшнш
басы) // Studia Archaelogica. 1979. Tomus I, fasc. 6. 8 т.
11 Цэвээндорж Д., Цыдырали Д., Энхтвр А., Напил Б., Далантай С., Богенбаев Н., Буянхишиг Ц. Монгол улс-
Олон улсын ТYрэг академийн хамтарсан «Номгон» твслийн 2019 оны хээрийн шинжилгээний ажлын тайлан (Монголия-Халыкаралык ТYркi академиясы «Номгон» б1рлескен жобасынын далалык гылыми зерттеулердщ есеб1). Улаанбаатар, 2019. 45 х.
12 Шивээт улаан квне тYрiк гурыптык кешенг Археологиялык зерттеудщ фотоальбомы. Астана: <^ылым»
баспасы, 2018. 272 б.
13 Энхбат Г., Анхсанаа Г., Даваацэрэн Б. Монгол нутаг дахь туух, соёлын Yл хвдлвх дурсгал (Монголия
жервдеп тарихи-мэдени жылжымайтын ескертшштер) // Historical and Cultural Immovable Properties in Mongolia. VIII дэвтэр. Архангай аймаг. Улаанбаатар: «Edition», Соёлын ввийн твв, 2012. 40-41.
14 Энхбат Г., Анхсанаа Г., Даваацэрэн Б. Монгол нутаг дахь туух, соёлын Yл хвдлвх дурсгал (Монголия
жервдеп тарихи-мэдени жылжымайтын ескертшштер) // Historical and Cultural Immovable Properties in Mongolia. X дэвтэр. Архангай аймаг. Улаанбаатар. Соёлын ввийн твв, 2013. 86 х.
15 Энхтвр А. Номгоны хвндий дэх эртний тYрэгийн онгон цогцолборууд (Номгон жазыгындагы квне
тYрiк гурыптык кешендер^. Улаанбаатар. Археологийн хYрээлэнгийн гар бичмэлийн сан хвмрвг. 2001 он. 25 х.
16 Bayar D. Mogolistanda Eski türklere ait yeni arkeolojik buluntular // Uluslararsi Tûrkçe Edebiyat Kültür Egiti
Dergisi Sayi. 2012. 1/1. S. 6-25.
17 Jisl L. Vyzkum Külteginova pamatnfku v Mongolske (Monument Kultegin of the Mongolian) // Journal of
Archaeologicke Rozhledy. 1960. 12-1. P. 86-115.
REFERENCES
1 Bazylkhan, N. 2005. In: Kazakstan tarihy turaly turki derektemeleri (Turkic sources about the history of Kazakhstan).
Almaty: "Daik-Press" Publ. (in Kazakh).
2 Bayar, D. 2010. In: isenbike Togan (ed.). Uluslararasi Zeki Velidi TOGAN ve Türk Kültürü Sempozyumu.
Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi, 25-35 (in Russian).
3 Bayar, D. 2014. In: Tseveendorj, D., Munkhtulga, R. (eds.). Medieval archaeological research in Mongolia.
Collection of works. Volume III (2004-2010). Ulaanbaatar: "Udam Kultur" Publ., 106-112 (in Mongolian).
4 Kydyraly, D., Bazylkhan, N. (eds.). 2020. Tonykuk. Bitiktasy matinnin audarmalary: azerbajan, kazak, kyrgyz, turk,
tyva, mongol, mazhar, nemis, orys, agylshyn, frantsuz, kytai tilderinde (Tonykuk. Translations of the original text: Azerbaijan, Kazakh, Kyrgyz, Turkish, Taisha, Mongolian, Hungarian, German, Russian, English, French, Chinese). International Turkish Academy: "Gylym" Publ.
5 Kydyraly, D., Bazylkhan, N. (eds.). 2022. Kültegin. Bitiktasy matinnin audarmalary: azerbajan, kazak, kyrgyz, turk,
tatar, tyva, mongol, mazhar, nemis, orys, agylshyn, frantsuz, korej, kytay tilderinde (Kultegin. Translations of the original text: Azerbaijani, Kazakh, Kyrgyz, Turkish, Tatar, Tyva, Mongolian, Hungarian, German, Russian, English, French, Korean, Chinese). International Turkish Academy: "Gylym" Publ.
6 Kydyraly, D., Tseveendorj, D., Enkhtor, A. Bazylkhan, N., Dalantay, S., Bogenbayev, N., Buyankhishig, Ts.
2019. "Nomgon-2019" birlesken ekspeditsiyasy arheologiyalyk kazba zertteulerinin gylymi esebi (Scientific report of archaeological excavations of the "Nomgon-2019" joint expedition). Astana: International Turkish Academy, Mongolian Institute of History, Archaeology (in Kazakh and in Mongolian).
7 Kydyraly, D., Enkhtor, A., Bazylkhan, N., Bogenbayev, N., Buyanhishig, C., Batbold, G.2022. "Nomgon-2022"
birlesken ekspeditsiyasy arheologiyalyk kazba zertteulerinin aldyn-ala gylymi esebi (Preliminary scientific
82 Казахстан археологиясы № 1 (19) 2023
report of archaeological excavations of the joint expedition "Nomgon-2022"). Astana: International Turkish Academy; Mongolian Institute of Archaeology (in Kazakh and in Mongolian).
8 Monkhtulga, R. 2019. About the name asir in the Tonyukuk Inscription In: Asian studies. 5th International academic
conference. Ulaanbaatar (in Mongolian).
9 Ochir, A., Odbaatar, Ts., Erdenebold, L., Ankhbayar, B. 2009. In: Nomadic Studies, 35-47 (in Mongolian).
10 Ser-Odjav, N. 1979. In: Studia Archaelogica, I, fasc. 6, 8 (in Mongolian).
11 Tseveendoij, D., Kydyraly, D., Enkhtor, A., Bazylkhan, N., Dalantai, S., Bogenbayev, N., Buyankhishig, Ts. 2019.
Mongol uls-Olon ulsyn Tureg akademijn hamtarsan "Nomgon" toslijn 2019 ony heerijn shinzhilgeenij azhlyn tajlan (2019 Field Analysis Report of the Joint Mongolia-International Turkic Academy "Nomgon" Project). Ulaanbaatar (in Mongolian).
12 Shiveet ulaan kone turik guryptyk kesheni. 2018. Arheologiyalyk zertteudin fotoalbomy (Shiveet ulaan ancient
Turkish ritual complex. Photo album of archaeological research). Astana: International Turkish Academy (in Kazakh and in Mongolian).
13 Enkhbat, G., Davaatseren, B., Bold, R. 2012. In: Historical and Cultural Immovable Properties in Mongolia. VIII.
Arhangay province. Ulaanbaatar: "Edition" Publ., 40-41 (in Mongolian).
14 Enkhbat, G., Ankhsanaa, G., Davaatseren, B. 2013. Historical and Cultural Immovable Properties in Mongolia. X.
Arkhangai province. Ulaanbaatar (in Mongolian).
15 Enkhtor, A. 2001. Nomgony hondij dekh ertnij turegijn ongon cogcolboruud (Ancient Turkic virgin complexes in
Nomgon valley. Manuscript Collection of the Institute of Archaeology). Ulaanbaatar (in Mongolian).
16 Bayar, D. 2012. In: International Journal of Turkish Literature, Culture and Education, 1/1, 6-25 (in Turkish).
17 Jisl, L. 1960. In: Journal of Archaeologicke Rozhledy, 12-1, 86-115 (in Hungarian).
МYДделер к,ак,ть^ысы туралы ак,паратты ашу. Автор 1^дделер к,ак,ть^ысыньщ жок,ть^ын мэлiмдейдi. / Раскрытие информации о конфликте интересов. Автор заявляет об отсутствии конфликта интересов. / Disclosure of conflict of interest information. The author claims no conflict of interest. Мак,ала туралы аппарат / Информация о статье / Information about the article. Редакцията тYстi / Поступила в редакцию / Entered the editorial office: 25.01.2023. Рецензенттер мак,улдатан / Одобрено рецензентами / Approved by reviewers: 02.02.2023. Жариялаута к,абылданды / Принята к публикации / Accepted for publication: 24.02.2023.
Ш
Казахстан археологиясы № 1 (19) 2023 83
1
