CC BY
18ДAЛAЛЬЩ 3EPTTE^nEP - ПОЛEВЫE ИССЛEДОВAНИЯ
ЭОЖ 903/904 (574)»05/1» «653» https://doi.org/10.52967/akz2020.2.8.50.64
БУРНООКТЯБРЬСК (ЖЬLЩЫШЫТeБE) K;AЛAШЫFЫНДA 2018-2019 жылдары ЖYPГIЗIЛГEН ЗEPТТEУЛEP
© 2020 ж. Д. Э. Талеев, E. С. Торбеков
Ma^^aAa Жaмбыл oблыcы Жyaлы ayдaнындaFы Бypнooктябpьcк кaлaшыFындa 2018-2019 жылдapы жYpгiзiлгeн rça36a ж¥мыcтapынbщ нэтижeлepi бaяндaлaды. Кeлeмi 110^100x18-20 м бoлaтын тeбeнiн o^ydÎR шeтiнeн caлынFaн rça36a б^л жepдe eRÍ кaбaтты к^ылыс RemernrnH бoлFaндыFын эны^тады. Ka36a бapыcындa RemeHHÍH эpтYpлí Reлeмдeгí 6ip^me бeлмeлepí amылды. Бeлмeлepдщ вдм ReceRтeн кaлaнFaн кaбbIpFaлapынbщ кaлындыFы 2 м жэнe oдaн дa Ren, caктaлFaн бшктш 3-3,5 м. Ka36aAaH тaбылFaн apxeoлoгиялык; мaтepиaлдapдын сишты Remeннщ I-IV ff. apaлыFымeн мepзíмдeлeтíндíгíн Repcerri. TaбылFaн мaтepиaлдap Kayынmы жэш Oтыpap-Kapaтay мэдeниeттepí мaтepиaлдapымeн eтe ^^cac. K¥Pылыc caлy тэсш дe eтeнe жaкын. Зepттey бapыcындa aлынFaн мэлíмeттep Remeндí вдилы дэyípшдe ocы eвдpдí мeReндeгeн eгíнmí вдуымныц opтaлыFы бoлFaн дeп т¥жыpымдayFa шпз бepeдí.
Тушн свздер: apxeoлoгия, БypнooRтябpьcR, зepттey, дepeк, rça36a, RemeH, RepaмиRa, мepзíмдey
Ескерткштщ жалпы си-паттамасы мен зерттелу децгеш. Бeлгiлi mbiFbiCTaHymbi Бapтoльд Opтa АзияFa жacaFaн ic caпapындa Шым-кeнттeн ЭyлиeaтaFa бapaтын жoлдaFы Tepic e3emm4 бoйындa жaтrçaн кiшiгipiм Ym rçaлaшbщтbщ opHM жaйлы кeзiндe ambin, oлapFa дунин жacaFaн тoroгpaфиялbщ cипaттaмaны кeлтipeдi [Бapтoльд, 1966, c. 27]. ^л rçaлaшbщтapдbщ opнын aлFaш Пящ-вич (Жaмбыл apxeoлoгиялbщ пyнктi) 1939 ж. тayып, толыщ eлшeмдepi мeн cипaттaмacын 6epin, шapтты мepзiмдeлyiн кepceткeн [Пaцeвич, 1939, с. 21-22]. Oлapды зepттeyшi жepгiлiктi мeкeнiц aтымeн Бyp-нooктябpьcк 1-3 дeп бeлгiлeгeн.
na^Bmrirç cипaттayы бoйыншa бipiншi ^гашм^ ayылдaн тeмipжoл бeкeтiнe aпapaтын жoлдaн 400 м, Tepic e3ernm4 apнacынaн 200 м жepдe дeп бepeдi. Ал eRrnmi rçaлaшbщ ayылдыц o^YcriR^araic шeтiндeгi жoлдыц бoйындa. Yшiншi rçaлaшbщ 6iprnmi мeн eкiншi ^ramM^'MR opтa т^сы^^ дeп кepceткeн жэнe Ym rçaлaшbщ жaл-пы VII-XII Facыpлap apaлыFындa eмip CYpгeн дeп бoлжaFaн [AreeBa, Пaцeвич, 1958, с. 138-139]. e^mm^ opaй б^л кYндe eкiншi жэж Yшiншi rçaлaшbщтapдbщ opындapы жoйылып гаттен. Екiншi ^ramM^'MR opны eгicтiк aймaFынa aйнaлca, Yшiншi ^гашм^ ocm ^нп Tepic ayылыныц Yй к¥Pылыcтapы мeн 6ay-6arçmacM
Ж^мыс Kaзaкcтaн РecпyблиRacы Бшм жэнe Fылым минисфлт Fылым кoмитeтшщ кapжылaндbIpyы бoйынma № BR05236565 «Tac FacbIpынaн Ra3ipri этнoгpaфиялык; дэyípгe дeйíнгí Kaзaцcтaннbщ мэдeни мщюсы (apxeoлoгиялык; дepeRтep нeriзíндe)» жoбacы aa^^a opындaлды
аcтында ;алFан. 2018 ж. ocы айма;та Tepic аpхeoлoгиялы; экcпeдицияcы (ТАЭ) жYpгiзiлгeн баpлаy ж¥мыcтаpы жeмicтi нэтижe бepмeдi. Б^л кYндe жoй-ылып кeткeн eKi ;алашы;тыц opын-даpы аны;талFанымeн oлаpды ;opFаy, 3epxxey мэceлeciнщ бeкep eкeндiгi мэлiм бoлды. Егicтiк ал;аптаpын аpалап, ба;ылаy ж¥мыcтаpы eкiншi ;алашы; opналаc;ан айма;та ;ыш ыдыcтаpдьщ cыны;таpы шашылып жат;анымeн ecKepTOmrifl eш;андай тoпoгpафиялы; бeдepi cа;талмаFанын Kepcen! Yшiншi ;алашы;тыц да таFдыpы ocындай кYЙдe. АУЫЛ адамдаpыньщ мэлiмдeyiншe кeптeгeн Yйлepдiц аyлаcынан, ба;ша opында-pынан ыдыc cыны;таpы, кYЙдipiлгeн кipпiштep, таc ;аландылаpы, к^быф cыны;таpы, ;^ды;тыц opны ceкiлдi кeнe ;ала бeлгiлiлepi жиi кeздeceдi eкeн. Жалпы ;азipгi кYндe Бypнo-oктябpьcк 2 жэж 3 ;алашы;таpы cа;талмаFан. Олаp тypалы Fылыми мэлiмeт бepeтiн KrniripiM ;азба cалyFа бoлады. Бipа;, ;ала жайлы толы;;анды т¥жыpымFа нeгiз бoла-тын Kerç кeлeмдeгi зepттey жYpгiзy мYмкiндiгi жo;.
Ал аyылдьщ шeтiндe, eзeн аpнаcыньщ OR жаFаcындаFы биiкгey жepдe cа;талFан Бypнooктябpьcк 1 (Жыл;ышытeбe) (cyp. 1) Ycтiндe opналаc;ан гейши дэyip жepлeyлepi мeн жeкe erçcecrnirç биiктiгi cалда-pынан б¥зылyдан, жoйылyдан аман ;алFан. Жepгiлiктi т¥pFындаp б^л тeбeнi Жыл;ышытeбe дeп атайды. Г. И. Павдвичтщ кeлтipгeн мэлiмeтi бoйынша Бypнooктябpьcк 1 ;алашы^ы эpтYpлi кeлeм мeн биiктiктepдeн т^атын Y™ алацша мeн нeгiзгi тeбeдeн ;¥PалFанын бай;аймыз. Оныц iшiндe алFаш;ы Y™ тeбeнщ eлшeмдepi мeн тoпoгpафиялы; opналаcyы ^pce^re^ К^етан алацшалаpды
;opшаFан жалдыц iздepi cа;талмаFан. Автop ecKepTOmrifl Ycтiнeн жиналFан ыдыc cыньщтаpыньщ cипатына ;аpай omi шамамeн VII-X ff. аpалыFымeн мepзiмдeгeн жэнe ;алашы;та аpнайы ;азба ж¥мыcтаpы жYpгiзiлмeгeнiн жазады [Пацeвич, 1939, c. 21-22; Агeeва, Пацeвич, 1958, c. 138139]. 2018 ж. жYpгiзiлгeн зepггey ж¥мыcтаpы Пацeвич cипаттамаcы бoйынша тeбeгe coлтYCтiк жаFынан жалFаcатын тepтiншi алацшада eш;андай мэдeни ;абат жo;, жэй табиFи бeдep eкeндiгiн Kepcerri. Co-нымeн ;атаp тeбeдe жYpгiзiлгeн ;азба ж¥мыcыныц нэтижeлepi ;алашы;-тыц нeгiзгi бeлiriнщ мepзiмдeлyi Па-вдвич бoлжаyынан eдэyip epтe Ke3re жататынды^ын аны;тады.
¥лы Жiбeк жoлыньщ 3yrae-атадан батыра ;аpай Шымкeнт ye3i шeкаpаcына дeйiнгi бeлiгiндe зepттey ж¥мыcтаpын жYpгiзгeн (1896, 1903 жж.) В. А. Каллаyp Tepic eзeнi eцipiндeгiopтаFаcыpлы;eлдiмeкeндep мeн ;алалаpда бoлып, oлаpды аттаpы таpихи жазба дepeктepдe аталFан ;алалаpмeн cэйкecтeндipy мэceлeciн кeтepдi [Каллаyp, 1897].
1978 ж. Жамбыл oблыcты; таpихи eлкeтанy My3emm4 аpхeo-лoгиялы; э^^диция^ (К. Байбo-cынoв) Жyалы аyданында зepггey ж¥мыcтаpын жYpгiзiп, б^ын Fы-лымFа бeлгiciз бoлып кeлгeн 32 аpхeoлoгиялы; ecкepткiштepдi аш;ан, oлаpдыц ;атаpында: 11 жeкe oба, 12 oба тoптаpы мeн ;opымдаpы, 7 opтаFаcыpлы; eлдi мeкeн мeн ;ала, 1 таc ;opшаy жэнe 1 та^а cалынFан cypeт opны баp. Coнымeн ;атаp, зepттey баpыcында 4 oба ;opымымeн 7 opтаFаcыpлы; ;ала мeн eлдi мeкeндepдe ;айта зepгтey ж^ы^^ы жYpгiзiлгeн. Оcы cапаp баpыcында жаcалFан ecкepткiштepдiц
^aqa Ti3iMiHe TeK EypHOOKra6pbcK 1 ^anambirbi raHa eHgi [AnnrneeB, EaM60CHH0B, 1982, c. 57].
2000 K^a^craH Pecny6-
nHKacHHHR TapnxH ^9He MageHH ecKepTKimTepi ^HHarbiHbiR apxeo-
norHanbi^ экcпegнцнacн (K. EaMna^OB) ^yanbi aygaHbiHgarbi ecKepTKimTep-gifl MeMneKerriK Ti3iMiH ^acay
Ke3iHge Tepic 63emmR ^aracbiHgarbi
EypHOOKTa6pbCK ^anambirbrnbiR Tapn-xH-Tonorpa^Hacw MeH cHnarraMacHH
Cyp. 1. BypwoKm%6pbCK. Ecuepmuimm^ топогра^иnnuц wa6acu Fig. 1. Burnooktyabrsk. Topographic plan of the monument
coл бaяFы Пaцeвич жaзFaн кYЙiндe ;aйтaлaFaн [Kaзa;cтaн Pec-пyбликacыныц тapиxи жэнe мэдeни ecкepткiштepiнщ жинaFы, 2002, с. 115].
2006 ж. А. Яcayи aтындaFы Хaлы;apaлы; ;aзa;-тYpiк уни-вepcитeтi Apxeoлoгия Fылыми-зepттey opтaлыFыныц T¥paн apxeoлoгиялы; эксшдициясы (TAЭ, жeтeкшici т.F.д. М. Елeyoв) «Kapaтayдыц apxeoлoгиялы; ecкepткiштepi» Fbi-лыми жoбacын icRe acыpy мa;-caтымeн Tepic (Aca) e3emm4 coл жaFacынaн бacтaп, o^YcriR-шыFыcтaн coлтYCтiк-бaтыc;a ;apaïï 400 км-гe coзылып жaт;aн Kapaтay-дыц oцтYCтiк-шыFыcындa жaт;aн Жaмбыл oблыcыныц Жуглы ay^mm-дa жэнe ocbi тayдыц тepicкeй бeтiндe opнaлac;aн Жaмбыл, Taлac, Сapыcy ayдaндapыныц тayapaлы;, тayaлды жaзы;тapды apxeoлoгиялы; бapлay жYpгiздi [Kapaтayдbщ apxeoлoгиялы; ecкepткiштepi, 2006, с. 19].
2013 ж. «Apxeoлoгичecкaя экс-nepra3a» ЖШС-нщ (Д. А. Вoякин) Жaмбыл oблыcы тapиx жэнe мэдeниeт ecкepткiштepiнщ жинaFы, Жуглы ay-дaныны эксшдициясы ecкepткiштi зepттeп, ecenRe aлып, тapиxи-тoпoгpaфиялы; жoбacын тYcipдi.
2018 ж. зepттeyлep бoйыншa epтe opтaFacыpFa жaт;bIЗbIЛFaн Бypнo-oктябpьcк (Жыл;ышытeбe) i^ambiFbi Жyaлы ayдaнынa ^apa^bm ;a3ipri Tepic aybrnbrnbirç шыFыcындa 0,6 км жepдe, Шoйбeк camrnbirç бoйындaFы бipнeшe б¥лa;тapдaн тYзiлiп, TepicRe бapып ;^ятын Kapacy жылFacыныц coл жaFacындa opнaлac;aн. К^лых^н ayылы дa Жыл;ышытeбeдeн тол-тYCтiккe ;apaй 1 км жepдe Tepic e3emm4 coл жaFaлayын жaFaлaй co-зылып жaтыp. EcRepTOimriR тeцiз дeцгeйiнeн биiктiгi 953 м. Apнaйы
;¥Paлдapдbщ кeмeгiмeн eceптeлгeн кeлeмi 100x110 м. Шыныс шeтiн a3-дaп cy шaйып кeткeн cona;ma тeбe. Жaлпы биiктiгi 18-20 м. Бipiнiц YCTrne 6ípí opнaлac;aн eR aлaцшa мeн бaтыc шeтiндeгi opтaлы; бeлiктeн т¥paдbI. Teбeгe шыFыc жaFынaн кeлiп rçocbma^rn тeмeнгi aлaцшaныц кeлeмi шыFыcтaн бaтыc;a ;apaй 25 м, coлтYCтiктeн o^YcriRRe ;apaй 65 м, биiктiгi 2-2,5 м. Omirç Ycтiнeн бaтыc;a ;apaïï 25 мeтpдeн кeйiн бa-CT^ararn eкiншi aлaцшaныц кeлeмi шыFыcтaн бaтыc;a ;apaй 25 м, C0лтYCтiктeн o^YcriRRe ;apaй 60 м биiктiгi 5-5,5 м. Ocbi eReyimrç бaтыc шeтiн aлып жaт;aн opтaлы; тeбeнiц кeлeмi шыFыcтaн бaтыc;a ;apaй 32 м, coлтYCтiктeн o^YcriRRe ;apaй 60 м, бшктт 15,5 м (БapлыFыныц кeлeмi мeн биiктiгi aCTbirçFbi жaFынaн eceптeлдi). Teбeнiц жaлпы кeлeмi шыFыcтaн бaтыc;a ;apaй 115 м, C0лтYCтiктeн o^YcriRRe ;apaй 100 м. Бaтыc, coлтYCтiк жэнe o^yotír жa;тapы eдэyip iír кeлгeн. Ал mbiFbic жaFынaн жaлFacaтын aлaцшaлap б^л шeтiн кeлбey erin т^.
Талас е^рШц цацлы dayipi ескерmкiшmерi
Apxeoлoгиялы; 3ep^ey-
лep ^pbra^^icbi Жыл;ышытeбe кeшeнiн eжeлгi Ka^bi дэyipiнe, яFни I-V FacыpлapFa жaт;ызyFa мYмкiндiк бepeдi. Б¥ндaй т^жыфым жacayFa жaз-бa жэнe зaттaй дepeктep мэлiмeттepi мeн ecRepTOimriR тoпoгpaфиялы; к^ыльшь жпз бoлaды.
Дepeктep бoйыншa Ka^bi мeмлeкeтi (;ытaйшa Кaнзю) б.д.д. III - б.д. III Facыpлapы apaлыFындa Opтa Aзиядa eдэyip гYлдeнгeн, ;yarra пaтшaлы; бoлFaн. Б.д.д. II f. eлшiлiк caпapмeн кeлгeн (138 ж.) Хaн эyлeтiнiц coл кeздeгi импepaтo-pbi У-Дидщ жiбepгeн eлшici Жaнь
Шанньщ жазбаларында «Батыста Эмудариядан шыгыста Талас ещрше дейiнгi аралыкты жайлаган Канлы мемлекетшщ астанасы Бетен паласы болган жэне ол бес патшалыктан к¥ралган» деп жазылган [Кытай жылнамаларындагы.., 2006, 37 б.]. Сонымен катар Жань Шань кытайдын астанасы Шаннанан Бетен арасындагы жэне бес патшалык арасындагы кашыктык eлшемiн де керсеткен. Кенеспк тарихшы Л. А. Боровкова езшщ «Запад Центральной Азии во II в. до н.э. - VII в. н.э.» атты ецбепнде Бетеннщ орны Талас ещршде болуы мYмкiн деген болжам айткан болатын [Боровкова, 1989, с. 64]. Бiрак ол болжам Канлы тарихын зерттеушi мамандар тарапы-нан колдау таппаган.
1964-1968 жылдары Талас ещрвде канлы дэуiрiне жата-тын ескерткiштер Шелтебе мен Кеккайнартебе зерттелдi. Казба нэтижелерi мекенжайлардын I-IV га-сырлар аралыгымен мерзiмделетiнiн аныктаган. Табылган заттай деректер мен к^рылыс салу ерекшелiктерi де канлы дэуiрiне сэйкес келетiндiгiн кeрсеттi. Бiз казба жYргiзiп жаткан Жылкышытебенщ материалдары Шелтебе мен Кеккайнартебенщ зат-тарымен ете ^ксас. Кешендердегi к¥рылыс салу дэстYрi де кайталанады.
2015-2019 жылдары ара-лыгында Шелтебе мен Кы-зылкайнартебеге жакын орналаскан Бакатебе калашыгында КР ¥лттык орталык музейi мен Мемлекетпк Эрмитаждын бiрiккен экспедиция-сы казба жYргiзуде. Казба нэтижесi Мерщиев казган нысандарга ^ксас кешеннщ бiр белтн ашты. Б^л казбанын материалдары мен кешеннщ сэулеткерлiк ерекшелiгi бастапкыларын кайталайтын секiлдi.
Казба материалдарынын сипа-ты ескертюштщ жогаргы к¥рылыс кабатынын V f. жататындыгын шамалауга келедi [Торежанова и др., 2018]. Археологиялык барлау ж^мыстары осы аймакта бiр-бiрiне жакын орналаскан аланды тебелердщ ондаган шогырынын бар екендiгiн кeрсеттi. Олардын барлыгы да антикалык дэуiрмен мерзiмделедi. Ал «аланды тебелер» археологияда шарт-ты тYрде таза канлы мекендерiнiн орындары деп танылган.
Зерттеу нэтижелерiнiн осын-дай сэйкестiктерi Жылкышытебе кешенiнiн I гасырлар шамасында са-лынып, V г. дешн eмiр CYргендiгiн толык растайды. Осы жылгы казбалар барысында алынган археологиялык мэлiметтер Жылкышытебеде
VI-IX гг. аралыгында да тiршiлiк болгандыгын ангартты. Ягни ес-керткiштiн YCTiHri кабатынан айтылган уакыт аралыгына жататын к^рылыс iздерi мен кыш ыдыстар-дын сыныктары шыкты. Зерттеу барысында жасалган т^жырымдар Г. И. Пацевичтщ ескерткiштердi мерзiмдеу болжамынын д^рыстыгын растайды.
Жылкышытебеде ЖYргiзiлген цазба жумыстары
2018 ж. тебенщ ощуспк-батыс шетiндегi непзп бeлiгiнiн онтYCтiк шетiнен казба салынды. Казбанын бастапкы кeлемi 15*13,5 м болды. Кейiннен к¥рылыс калдыктарынын ашылуына карай едэуiр кенейтiлдi. Казба барысында бiр-бiрiмен катар орналаскан Yш узын белме мен тертб^рышты шагын белме ашылды. Бeлмелердiн реттiк санын олардын ашылу кезегiне карай белгiледiк.
Белме 1. Алдымен казбанын орта т^сында орналаскан узын белме ашылды. Ол батыстан шыгыска
^арай созылган узын белме (сур. 2). Келемi 8,7^3 м. Ekî ;апталындагы ;абыргалары ;алыц (2,2 м) жэне жа;сы са;талган. ^абыргалар келемi 48x27x12 см, 46x25x10 см, 50x25x10 см ;ам кесектермен ;алашан. Белменщ тебесi 2,5 м бшкпктеп ;абырганыц YCтiнен шке ;арай бiртiндеп тарта ;ырынан ;алашан ;ам кесектермен CYЙiрле-нiп (свод тэрiздес етiп) жабылган. Белменщ осы ;абыргалары биiк жагында (шыгыс) 3 м дешн са;талган. Са;талу децгей ете жа;сы. Жогаргы своды гана б^зылган, оныц бiр белiгiн ;азба барысында бузып алды;. Кабыргалардыц иыгынан бастап ш-ке ;арай тартыла ;алашан сводыныц теменгi жагы бузылмай ;алган. Шыгыс ;абыргасыныц ;алыцдыгы 1 м, 3,3 м бшкпкте са;талган, ал батыс ;абыргасыныц ;алыцдыгы 2,5 м, са;талган биiктiгi 2,2 м. Белмеде есш ;уысы Yшеу. Бiрiншiсi шыгыс ;абырганыц ощустш-шышыс бурышында, еш 0,8 м, биiктiгi 1,6 м, тебес Yшб¥Pышты болып келген. Екшшга солтYCтiк ;абырFаньщ ор-
Сур. 2. Бурнооктябрьск. Цазба I, белме 1. Фото авторлардт
Fig. 2. Burnooktyabrsk. Excavation 1, room 1. Authors'sphoto
та тусында орналас;ан еш 0,9 м, бшкпп 1,3 м, терецдт 2,2 м тебес CYЙiр келген. Yшiншiсi ощуснк ;абырFаныц ощуснк-батыс буры-шында, енi 0,8 м, бшкпп 1,5 м, терецдт 2,4 м тебес CYЙiр келген. Белменщ ;абырFаларында тутас жанFан ерттен ;алFан кYЙе ;алды;тары жа;сы бай;алады. KабырFалардыц ощуснк-батыс;а ;арай ;исая отырFаны бай;алады. KабырFалардыц ;исайуынан ;орFау ма;сатында солтYCтiк ;абырFаныц бойындаFы 3 м ;ашы;ты;таFы есiк ;уысынан батыс;а ;арай енi 0,5 м ;осымша ;абырFа турFызылышы.
Белменщ ощуснк-шышыс бу-рышында 0,5 м биiктiкте Yлкен ;ы-зуда жанFан оттан ;алFан кушк Î3Î са;талыпты. Осы бурышты тазарту барысында еденнщ Yстiнен адамныц бас ;ац;асы табылды. Бастыц жоFарFы белт Fана болды. К^отан CYЙек белiктерi кездеспедi. Тек жеке бас ;ац;асы терт жоFарFы тiсiмен. Бас CYЙектщ антропологиялы; белгiлерi ерекше. ШYЙде жаFы едэуiр шышыщы. Антрополог Е. П. Китов-тыц алдынала болжа-мы бойынша 19 жас шамасындаFы эйел адамныц бас CYЙегi тiрi кезшде ;олдан эдейiлеп езгертiлген. Мамандар Ощуснк Каза;станныц ежелгi турFындарында осын-дай дэстур I—II Fасыр-ларда болFан деседi. Бул алдын ала жасал-Fан болжам. Антро-пологиялы; жэне ге-нетикала; сараптама алда болады.
Белме 2. Бас-тап;ы белменщ шы-
гыс шетiнде орналаскан. Кабыргала-ры 6ipTeric емес (кейбiр тусы шке карай кисайса, ендi 6ip белт сыртка карай шалкайган) жэне елшемдерi де тец емес. Белменщ шартты келемi 2*2,3 м кабыргаларыныц сакталган биiктiгi 3 м, тебесi к¥лап кеткен. Iшкi жагында ешкандай косымша курылыс орындары жок. Еденi орта-сынан темен карай ойылган. Ойылган жерден теменгi кабатта болган белме тебесш кYмбездеп калаган кiрпiш каландылары анык байкалады.
Белме 3. Бастапкы белменщ солтYCтiк капталында, онымен катар орналаскан. Екi белме бастапкы белменщ солтYCтiк кабыргасыныц орта тусындагы есш куысы аркылы байланысады. Белменщ бастапкы келемi 6*2 м болган. Ощуспк кабыргасын бойлай кейiн салынган еш 1 м болатын коргау кабыргасыныц салдарынан енi тарылган (сур. 3). Есштен кiргенде шыгыска карайгы белшнде оныц кYмбезделiп жабылган тебесi сакталган. Оныц салыну тэсiлi алгашкы белмедеп тэсiлдi кайталайды. Белменiц солтYCтiк кабыргасыныц батыс белiгiнде енi
Сур. 3. Бурнооктябрьск. Цазба I, белме 3. Фото авторлардт Fig. 3. Burnooktyabrsk. Excavation 1, room 3. Authors'sphoto
0,9 м, бшктш 1,3 м болатын тагы бiр есш куысы бар. Осы есш куысыныц батыс шетiндегi 1*1 м шаршыга тYрлi елшемдегi жумыр тастар Yйiлген. Тас толтырылган белiктiц биiктiгi 0,7 м. Арасында бiрлi-жарым турмыста пайдаланылган iздерi бар тастар да кездесп.
Белме iшi толыгымен колдан кемшген. Толтырылган топырак, кам кесектердiц тYрлi келемдегi сыныктары мен кYл калдыктарын та-зарту барысында Yш к¥рылыс кабаты болгандыгы байкалады. Осындай Yш децгей барлык белмелерде кездестi. Ец теменпс белменiц бастапкы еденi, оныц тебесшен 3 м терендiкте жатыр. Калган екi к¥рылыс децгейi кешннен белме iшiн колдан толтырып, таптау аркылы калыптаскан. Бiр ерекшелiгi курылыс кабаттарыныц еденi тегiс емес. Непзшен оцтYCтiкке карай ецкейе кигаш калыптаскан. Ортацгы курылыс кабатыныц еденi теменп еденнен 1-1,2 м биiктiкте жатыр. Ал Yшiншi жогаргы еден тагы да 1-1,4 м бшкпкте. Бул еден де тегiс емес, ощуспк белiгi темен карай ецiстене кисайган. Еден катпарында жаксы тапталган 2,3 см кыртыс калыптас-кан. Ал ендi осы кабаттыц Yстiнде уй тебесiне дешнп 1 м шамасындагы куыс кещстште кiмдер калай жэне канша иршшк еткенi купил.
Бул зерттеушiлер Yшiн шешуi киын сезжумбак секiлдi болып тур.
Белме 4. Бастапкы белме-нiц оцтYCтiк
^am^bi^^, oнымeн ;aтap op-нaлac;aн. Бacтaп;ы кeлeмi 2x7 м, ;aбыpFaлapыныц ca;тaлFaн бшктш 2,5 м, кeй ^CTa 3 м жуы;. Бeлмeнiц coлтYCтiк ;aбыpFacын бoйлaй ;aлыцдыFы 0,5 м, узындышы 4 м бoлaтын ca^a^^ipy ;aбыpFacы ;aлaнFaн. KaбыpFaлapдbщ жoFapFы жaFындa кYмбeздeнiп жaбылFaн тeбeciн ;aлaFaн кipmштepдщ 6ÍP бeлiгi ca;тaлFaн. Бacтaп;ы жэнe 4-mi бeлмeнi бaйлaныcтыpFaн eciR ;уысы o^ydiR ;aбыpFaныц бaтыc бypышындa. Omirç em 0,8 м, биiктiгi 1,5 м, тepeндiгi 2 м. Ocbi бeлмeнiц o^yotír ;aбыpFacыныц opтa тусын-дa кeлeci бeлмeгe eтeтiн тaFы 6íp eciR ;уысы aны;тaлды. Omirç em 0,6 м, биiктiгi 1,3 м, тepeцдiгi 2 м. Ecír ;уысы бaтыc;a ;apaй ^caH oтыpFaн. Бeлмeнiц imRi жaFындa eш;aндaй imRi к^ылыс ;aлды;тapы бoлмaды.
Ocb жылы aшылFaн тepт бeлмeнiц бapлыFы дa eдeннeн тeбeciнe дeйiн TOnbipa;, кYл, цям кeceктepдiц cыны;тapымeн толты-pылып, eciR ;ybiCTapbi бeкiтiлгeн. Бeлмeлepдi тoлтыpFaн TOnbipa; apa-cындa ;ыш ыдыс cыны;тapы, тa-cтaн жacaлFaн дэнYгiткiш, тacбaлтa, жумыф тacтapдыц apнaйы ;oйылFaн Yйiндiлepi, т.б. жeкeлeгeн зaттap тaбылды. АшылFaн бeлмeлepдiц ca;тaлy дeцгeйi 80% шaмacын-дa. Нeгiзiнeн кYмбeздeп жaбылFaн тeбeciнiц ;aлaндылapы rç^aFa^ KaбыpFaлapы ^лыц (2-2,2 м) жэж кeлeмi 50x25x10; 52x26x10 см кipпiштepмeн ;aлaнFaн. Аpacындa кeлeмi 54x26x10 см бoлaтын Yлкeн-дepi дe кeздeceдi. Еш^н^й naxca блoктapы aны;тaлмaды. Бeлмeлepдi кeшeн туpFындapы ;oлдaн тoлтыpып, eciгiн бeкiтiп нe Ymrn тacтaп кeткeнi бeлгiciз. Eкiншi бeлмeнi ;a3y бapы-cындa 6Í3 ;a3bm жaт;aн бeлмeлepдiц
acтынFы жaFындa тeмeнгi ;aбaттa бoлFaн бeлмeлep бap eRe^^n бaй;aлды.
Цазба I
2019 ж^1лгы ;aзбaныц мa;caты eткeн жылы aшылFaн тepт бeлмeнiц rçam^bi^^ бaй;aлFaн Repmi бeл-мeлepгe eтeтiн eciR ;ybiCTapbi ap;brnbi oлapдыц imRi жaFынaн ;a3bm, Repmi бeлмeлepдi мYмкiндiгiншe бYтiн RY^e apmy бoлaтын. Эткeн ж^1лгы ;aзбa бapыcындa бeлгiлi бoлFaндaй бeлмeлepдiц imRi жaFын цям ReceR cыны;тapы, ^л-ирныс, тoпыpa;пeн тoлтыpылып тacтaFaн. Tiптi кeйбip ^ctapbrn едм кpпiштepмeн ;aлaп тacтaпты. ecír ^ybictapbrnbiR eзiн ;aлaп тacтaпты. Бeлмeлepдi тoлтыpFaн тoпыpa;тapдыц apacbrn-дa мaл CYЙeктepi, ыдыс cыны;тapы, тacтaн жacaлFaн ;¥paлдap кeздeceдi. 3cipece aдaмнbщ aлFaш игepгeн ;¥paлдapыныц 6ípí тac бaлтa мeн дэн Yгiткiштepдiц aлFaш;ы н¥c;aлapы дa тaбылды.
Бeлмe 5. втган жылы ;a3bm-Faн Ym^rni бeлмeнiц coлтYCтiк ;aбыpFacындa opнaлac;aн ecÍR ;уысы бaй;aлFaн. Kaзбaны ocbi ecÍR ;уысын aшyдaн бacтaды;. Ma^carambn ocbi ecÍR ap;brnbi кeлeci бeлмeгe erin, oRb imRÍ жaFынaн тaзapтy. Ocbi мa;caттa apнaйы дaйындaлып, ;aжeттi ;¥paлдap мeн кeмeкшi мaтepиaл-дapды жишды;. ЯFни RacRa, мacкa, apнaйы Ke3^ipÍK, фoнap, ;aräa т.б. Ecír ;уысы 2,2 м бoлaтын ;aбыpFaны Recin eтeдi eкeн. Ешктщ биiктiгi 1,4 м, em 0,8 м, тepeцдiгi ;aбыpFaныц ;aлындыFынa caй 2,2 м жoFapFы жaFы дoFaлдaнып кeлгeн (cyp. 4). Ocbi ^ambi^ra;™ тaзaлaп erae^^ eciKrirç coл ;aптaлынaн 20 см ;aшы;ты;тaн C0лтYCтiккe ;apaй кeткeн ;aбыpFaны aцFapды;. Есштщ imRÍ жaFы тYтacтaй кeмiлгeндiктeн шaхтepлepдiц кeн
Сур. 4. Бурнооктябрьск. Цазба I, белые 5. Фото авторлардт Fig. 4. Burnooktyabrsk. Excavation 1, room 5. Authors's photo
казу эдю тэрiздес каздык. Бiрнеше KYHre созылган казба барысында 4-шi бвлменщ нобайы аныкталды. Бвлменщ 6i3 ашкан бвлтнщ шартты квлемi 3,2^2 м, бшктш шатырланып жабылган твбесшщ орта тусында 3,2 м. Нобайы дейтiнiмiз бвлменщ шыгыс кабыргасына катысты. Бул шеттеп кабырга взгерiске ушыраган. Бастапкыда едэуiр Yлкен болган бвлменщ шыгыс кабыргасын кыскартып кайта каласа керек. Жэне оныцбетюжагы сыланбаган, эрi негiзгi кабыргалармен арасында байланыс жок. Дегенмен бвлменщ ^мбезделш жабылган твбесi бYтiн сакталыпты. 2,2 м биiктiктен басталатын кYмбездi твбе (жабын) кырынан каланган юршштермен врiлiптi. Жабынныц орта тусынан ауа жэне жарык тYсу Yшiн кiшiгiрiм тесiк салынды. Осы тесiктен бвлме жабыны 30-35 см калыцдыкта гана сакталгандыгы аныкталды. Нэтижесiнде солтYCтiкке карай созылган бвлме толыктай бYтiн ашылды. Бвлменщ шыгыс шетi взгерiске ушыраган. Осы шет еден-нен 1,5 м бшкпкке дейiн топыракпен толтырылып, оныц YCTiHri жагына
Бвлме
кiрпiш каланыпты. Каланды мен толты-рылган топырак арасында бiр кездегi еденге уксас тутас таптанды кабат калып-таскан. Шыгыс шетшен тYCкен кейiнгi каланды кабаттыц калындыгы каншалыкты болга-нын аныктау мумкш болмады. Эйткенi аралык жштщ i3-дерi байкалмайды. Сондыктан бул бвл-менi казуды уакытша токтатуды уйгардык. 6. Бул бвлмеге 4-шi бвлменщ ощуспк кабыргасыныц орта тусында орналаскан есiк куысы аркылы втедi. Осы есш куысы оц шетiне карай аздап кисайган жэне взгелерге караганда 20 см-ге жщшке. Биiктiгi 1,5 м, еш 0,6 м, терендт кабырганыц калыцдыгына сэйкес 2 м бвлмеш толтырылган топырактан та-зартып болганнан кейiн кабыргалары тен емес тврт бурышты бвлме нобайы ашылды. Бвлме кабыргаларында врттен калган жалын мен кызарган кабырга сылактары анык байкалады. Бвлменiн есiк орналаскан солтYCтiк кабыргасынын узындыгы 2,5 м, оган карсы орналаскан онтYCтiк кабыргасыныц узындыгы 1,7 м. Ею капталдагы кабыргалары-ныц узындыктары 3 м-ден. Ка-быргаларыныц сакталган биiктiгi еденнiн бетшен казбаныц бетiне дейiн 2,3-2,5 м. Кабыргасын калаган кам кыштардыц квлемi 54x27x10; 52^26x10 см. Осы бвлменщ еденш тазарту барысында оныц твмен карай опырыла ойысканын байкадык. Оны тазарту кезшде осы бвлменщ астынгы жагында тагы бiр бвлме бар екендт
aны;тaлды. K¥лaндылapды тaзapтy бapыcындa aCTbirçFbi ;aбaттaFы тeбeci кYмбeздeлiп жaбылFaн жaбыныныц тeмeн ;apaй oйылып тYCкeндiгi ami; кepiндi. Teмeн ;apaй 1 м тepeндiккe тYCкeндe бeлмeнiц coлтYCтiк жэнe бaтыc ;aбыpFaлapынbщ acтынaн ;aтap eткeн т¥тac ;a6bpFa apmbrn-ды. «Г» тэpiздec бeлiгi aшылFaн бул ;aбыpFaныц биiктiгi 0,8 м, em бeлгiciз. вйткeнi ;aбыpFaнbщ imKÍ жaFы an-тыншы бeлмeнщ ;aбыpFaлapынaн 30-40 см imKepi opнaлacca, сыфт;ы жaFы coл YcriRri ;aбыpFaныц acrarn-дa ;aлFaн. Жaлпa;тыFын ami^ay мYмкiндiгi жo;. 3ep caлып ;apaFaн кiciгe бул ;aбыpFaлapдыц acraRFbi бeлмe кYмбeзiнiц шeттepiндeгi 6oc ;уыс бeлiгiн тoлтыpып, Ycтiнeн тYceтiн ;¥Pылыcты ;ayiпciздeндipy Yшiн caлынFaнын 6a^ayFa бoлa-ды. KaбыpFaлap пaхcaдaн бipт¥тac
eтiп ;¥ЙылFaн жэнe imKÍ жaFы
жылтыp. Tirni eш;aндaй жapы;, cызaт aны;тaлмaды. Teмeнгi ;aбaттaFы бeлмeнi ;a3y 6apbicbm-дa omiq coлтYCтiк ;a6bpFacbi Faнa eдэyip бYтiн, aл шыгыс жэнe бaтыc ;aбыpFaлapы eтe нaшap ca;тaлFaны aны;тaлды. o^yotír ;a6bpFacbrna дeйiн ;a36a жeтпeдi. вйткeнi бeлмeнiц ocbi шeтi o^YcriRKe ;apaй кeцeйтiлгeндiктeн, YCTi4ri бeлмeнщ o^YcriK ;a6bpFacbmbi4 acтынa ;apaй кeтeдi. Ал omirç acra^bi жaFын Y^rn ;a3y aca ;ayimi бoлды. Дeгeн-мeн, тeмeнгi бeлмeнi 2 м-дeн тeмeн тepeцдiккe дeйiн ^зды;. 3pi ;apaй ;a3y ;ayimi бoлды. Ocbi бeлмeнi ^м^^н ;aзбaныц жaлпы тepeцдiгi жepдiц бeтiнeн 4,5 м дeйiн тYCкeн 6o-лaтын. Teхникaлы; ^уш^дт тaлa-бынa caй бул бeлмeнi ;aзyды aмaлcыз тo;тaтyFa т-ypa кeлдi.
Цазба II
Kaзa;cтaн apхeoлoгияcыныц opтaFacыpлы; ;aлa opындapы (;a-
лaшы;тap) мeн eлдi мeкeн (мeкeнжaй) opындapын типoлoгиялы; жэж хpoнoлoгиялы; т¥pFыдaн зepттey тэжipибeлepi кepceткeндeй 6Í3 ;a36a жYpгiзiп жaт;aн Жыл;ышытeбe «aлaцды тeбeлep» ;aтapынa жaтaды. Хpoнoлoгиялы; жaFынaн м¥ндaй тeбeлep aнтикaлы; дэyipгe (;a^bi зaмaнынa) cэйкec кeлeдi. 2018 ж. ;a36a нэтижeлepi тeбeнiц Ke3i^4e eгiншi ;aybrn т¥pFaн eRÍ ;a6arra Fимapaттap Remem^R opны бoлFaндыFын Kep-ceттi жэнe бул кeшeннiц ripmrnR eтiп т¥PFaн ya^bi™ дa maprra тYPдe aны;тaлды. Oндaй т¥жыpым жacayымызFa ;aзбaдaн тaбылFaн apхeoлoгиялы; жэдiгepлepдi oлapдыц Fылымдa бeлгiлi н¥c;aлapын тayып caлыcтыpy жYpгiзy кeмeктecтi. OFaн ;ocbima eткeн ж^1лгы ;a36a кeзiндe бeлмe ш^н aлынFaн жaнFaн aFamraiR кeмip ;aлдыFынa шeтeлдe жacaлFaн capaптaмa ^p^b^b^ жпз 6o-лaды. Сapaптaмa (F14C) кepceтyi бoйыншa кeмipдiц кoнвeнциoнaльды жacы 1837 ж. яFни б.д. 180 жылы (II f.). Сapaптaмa нэтижeci жaйлы кecтe тeмeндe бepiлдi (кecтe 1; cyp. 5). Бул capaптaмa Fимapaт epтeнгeн кeздe omirç iшiндe гайда бoлFaн кeмipдiц жacы. Oлaй бoлca кeшeн кeмip ;aлFaннaн eдэyip б¥pын caлынFaн. Зepтхaнaлы; capaптaмa нэтижeci бiздiц шapтты мepзiмдeyiмiздi толы; pacтaйды.
2018 ж. 6iprnmi бeлмeнiц eдeнiн тaзaлay бapыcындa тaбылFaн aдaмныц 6ac CYЙeгi aнтpoпoлoг Е. П. Китовтыц aлдын aлa capaптayы бoйыншa ;oлдaн eзгepтiлгeн 18-19 жacap ;ыз бaлaныкi, яFни эдeйiлeп eзгepткeн. Tipi юсшщ 6ac CYЙeгiн ;oлдaн eзгepтy F¥pпы Kaзa;cтaннbщ o^Y^in^^ I-II Facыpдaн бacтaп ;aлыптac;aн. Алдынaлa жacaлFaн ca-paптaмa тужыфымы кeмipгe жacaлFaн capaптaмa ;opытындыcымeн сэйтес
Кесте 1 - Оттава университетшщ А. Е. Лалонде атындагы Тездетшш масса-спектроскопия зертханасында (Канада) агаш квм1ршщ уакытын аныктайтын сараптаманыц кестеа
Table 1 - Charcoal Analysis Conducted in Lalonde Accelerator Mass Spectrometry Laboratory of the University of Ottawa (Canada)
Код Коивеи-циоиалдьщ жасы ± F14C ± Кунизбелш жасы (б.д.д. - б.д.) (калибрлш) Ескерткш Материал
JKaz-18 1837 23 7956 00 023 92-98 (0,9%) cal AD 125-241 (94,5%) cal AD Бурнооктябрьск калашыгы Агаш кв]шр1
келедь Екеушщ де мерзiмделуi II гасыры. Кешенде тiршiлiк токтаган уакытты кврсетiп тур. Осы сараптамага косымша бас CYЙектщ алдыцгы тiстерiн Жапон улттык генетикалык институттыц зертхана-сына арнайы сараптамага ж1бердш. Оныц корытындысы айтылган сарап-таулар нэтижелерiн шегелеуге негiз болары анык. Сонымен алгашкы жылгы зерттеулер нэтижесi кешеннщ I гасырда салынгандыгын мецзейдь Бiрак, накты салыну уакытын аныктау Yшiн мэлiметтер жеткiлiксiз. Тагы да зерттеудi, косымша мэлiметтер жи-науды кажет етедi.
Сур. 5. Бурнооктябрьск. F14C сараптамасы бойынша агаш кем1ртщ конвенциональды жасы
Fig. 5. Burnooktyabrsk. Conventional age of coal by F14C examination
Алгашкы жылгы зерттеулер нэтижелерi 80% бузылмай сакталган кешен курылысын мYмкiндiгi болганша 6i3re жеткен калпынан взгертпей (бузып алмай) казу максатымен 2019 ж. твбенщ шыгыс жагынан келiп косылатын аланда бо-луы тиiс оныц басты есiгiн аныктау максатында казба II салынды. Казба бастапкыда твбенiн шыгыс бетше, онтYCтiктен солтYCтiкке карай 2^14,5 м квлемдеп кесiк тYрiнде салынды. Кеиктщ бетiнен 0,8 м шамасында твмен тYCкен кезде оныц батыс шетiмен катар жаткан (солтуспкке карай кiшкене гана ауыткыган) сырткы кабырганыц 6ip mcTi (шыгыс) ашылды. Осы кабырганы куа-лай казган кезде ол оц-тYCтiктен 6 м жерден шыгыска карай бурылды. Осы кабыргалардыц ара-сындагы курылыс кал-дыктарын ашу максаында кесiктi шыгыска карай едэуiр кецейтуге тура келдi. Казу барысында твбенщ бетю кабатында орналаскан кешнп дэу-iр жерлеулерi катты колбайлау болды. Бул киындыкка карамай каз-баныц квлемш 14,5x12 м
дейiн Yлкейттiк. Казбаныц 6eTKi жагында орналас;ан 15 жерлеудеп марк^мдардыц ;ац;асын алып, олардыц эр ;айсысын жеке-жеке а; матага орап, 6ас;а жерге ;айта жерлеу жасалды. Содан кeйiн гана ;азбаны эрi ;арай жалгастыру мYмкiн болды. Осы адам жерлеу Yшiн ;азылган ;а6iр ш^ц;ырлары eжeлгi ;^рылыс ;алды;тарын ;атты б^зып кeтiптi. Оныц Y^^e тебенщ 6i3 ;азба салган жогаргы 6eтiндe ер-теректе ;андай да бiр ;азба немесе шаруашылы; ма;сатта жYргiзiлгeн ;азу жумыстарыныц салдары-нан ;алыптас;ан рeтсiз ;^ланды ;абат 6ай;алды. Осындай эрекеттер тебенщ жогаргы ;абатындагы eжeлгi ;урылыс iздeрiн жойып жiбeрiптi. Казбаныц 6иiк батыс шeтiн 2 м, шыгыс шeтiн 0,8 м терецдшке дeйiн тYсiргeн кезде ;андайда 6iр ;^рылыс iздeрi ай;ындала бастады. Жогарыда айтылган батыс жэне солтYCтiк ;абыргалар 2 м терецдш бойына ашылды. Ал «Г» тэрiздeс кешптеп осы eкi ;абыргалар арасында еш;андай ;¥рылыс ;алды;тары са;талмапты. Тек 1 м терецдштен кiшiгiрiм ;уты ;азан табылды. Одан бас ка до нугташтсрд in тYрлi сыны;тары мен тас балталар, ортасы тeсiк домала; кел-ген тастар, узынша, сопа;, домала; келген тас ;уралдар кeздeстi. Олардан бас;а Yй жануарларыныц cy^ eктeрi де шы;ты. Табылган CYЙeктeрдiц 6iр белт арнайы сараптамага жi6eрiлдi. Оныц нэтижeлeрi жай-лы алдагы есептерде айтармыз.
Казбаныц Батыс шeтiндeгi ;абырганыц бойымен жердщ 6eтiнeн 4,5 м, ;абырганыц YCT^ri жагынан 3,5 м тeрeцдiккe дешн ;азылды. ОцтYCтiктeн солтYCтiккe ;арай созылган 6 мeтрлiк осы ;абырганыц беинде сырты кYЙe жалыннан ;алган от iздeрi са;талган сылагы iр жeрiндe ;алыпты. Кабырганыц шыгыс шeтiнeн 2 м кецейтшген ;азбаныц iшiнeн еш;андай ;урылыс iздeрi аны;талмады. Топыра; жэне сынган кесек аралас;ан массамен толтырылган осы бет кeшeннiц жогаргы ;абатыныц сырт;ы ;а-быргасыныц тыс бетше у;сас. Шама-сы кешен дэурен ;урып турган кезде осы шыгыс бет оныц ауласы болган ;ас 6eтiнe у;сайды. Осы ;абырганыц C0лтYCтiк шeтiнeн жалгасып, шы-гыс;а ;арай багытталган eкiншi ;абырга 5 м кешн солтYCтiккe ;арай бурылады. Бул ;абырганыц тeрeндiгi де батыс ;абыргамен 6iрдeй. Тек eкi ;абырганыц бойы да тутас, еш;андай eсiк ;уысы жо; болып шы;ты. Тек батыс ;абырганыц оцтYCтiк бурышы мен оныц солтYCтiк ;абыргамен тYЙiскeн жeрiнeн диамeтрi 1 м 6о-
Сур. 6. Бурнооктябрьск. Керамика Fig. 6. Burnooktyabrsk. Ceramics
Сур. 7. Бурнооктябрьск. Тастан жасалган цуралдар. Фото авторлардт
Fig. 7. Burnooktyabrsk. Stone tools. Authors'sphoto
латын кокыс тастаган децгелек шуцкырлар ашылды. КYл ара-лас топыракпен толтырылган осы шуцкырлардыц iшiнен бiрлi жа-рым ыдыс сыныктарынан баска усак малдыц CYЙектерi алынды. Ал C0лтYCтiк кабырганыц жогаргы жагын кешнп жерлеу шуцкырлары катты бузып кеткен екен. Дегенмен оныц жалпактыгы аньщтауга келедi. Ол 2,2 м калыцдыкта. Осы кабырганыц солтYCтiк шетi неге екеш белгiсiз тутастай каланган кам кыштармен толтырылыпты. ^азбаныц солтYCтiк-шыгыс белiгiнен кешен тiршiлiгiн
токтатканнан кешн оныц сырт жагында жалгаскан ем1рд1ц 1здер1 деуге болатын ею белменщ нобайы мен ошактыц, тапталган еденнщ к1ш1г1р1м сыпаныц жэне 6 бу-рышты камбаныц орындары ашылды. Осы белмелердщ сол-тYCтiк шет б1р кез-де аула болса керек. Онда тас каланган жолдыц шыгыстан батыска карай еткен жiцiшке белiгi анык-талды. Екi маусым-да жYргiзiлген казба барысында табылган археологиялык материал-дар (тас куралдар мен буйымдар, кыш ыдыстар мен олардыц сыныктары, мал CYЙектерi, т.б.) (сур. 6, 7). Жылкышытебе кешенiнде 1-1У гг. аралыгында жергiлiктi егiншi тургындардыц бYтiн бiр эулетi мекен-деген деген тужырым жасауга негiз бередi. Кешецщ салу курылысыныц ерекшелiгi мен оныц сэулеткерлш сипаты жергiлiктi тургындардыц YЙ курылысын салу дэстYрiнiц жогары децгейде дамыгандыгын керсетедi.
ЭДЕБИЕТ
1. Агеева Е.И., Пацевич Г.И. Из истории оседлых поселений и городов Южного Казахстана // Труды ИИАЭ АН КазССР. 1958. Т. 5. С. 3-215.
2. Алипчеев И.С., Байбосынов К. Свод памятников истории и культуры Джамбулской области. Джамбул: «Ойьщ», 1982. 126 с.
3. Археологическая карта Казахстана. Алма-Ата: изд-во АН КазССР, 1960. 449, [35] с., 13 л. ил., карт.: ил.
4. Бартольд В.В. Сочинения. Т. 4. Отчет о поездке в Среднюю Азию c рабочей целью 1893-1894 гг. М.: Наука, 1966. 497 с.
5. Боровкова Л.А. Запад Центральной Азии во II в. до н.э - VII в. н.э. М.: Наука, 1989. 177 с. [4] с.: ил.
6. Казахстан Республикасыньщ тарихи жэне мэдени ескертшштершщ жинагы. Жамбыл облысы. Алматы: РГП «НИПИ ПМК» 2002. 305 б.
7. Каратаудыц археологиялы; ескертк1штер1 2006 ж. eceôi (М.Е. Елеуов - жет.) // Э.Х. Марг^лан ат. Археология институтыныц архивi, ф. 2, д. 2779, 79 б.
8. Кытай жылнамаларындагы ;аза; тарихыныц дeрeктeрi (Б.з.д. 177 - б.з. 222 жж.). Алматы: «9нер», 2006. I-шi кiтап. 216 б.
9. Каллаур В.А. Древние местности Аулиеатинского уезда на древнем караванном пути на западе от Аулиеаты к границе Чимкентского уезда // Протоколы заседаний и сообщений членов Туркестанского кружка любителей археологии. Историко-культурные памятники Казахстана. Авторы предисловия и сост. Елеуов М., Бахтыбаев М.М. Туркестан: "Туран", 2011. 447 с.: ил.
10. Пацевич Г.И. Археологические памятники междуречья Талас-Арысь (по древним караванным путям от Тараза до Испиджаба) // Архив Института археологии им. А. Х. Маргулана, ф. 2, д. 39, 85 л.
11. Труды Семиреченской археологической экспедиции. Таласская долина // Архив Института археологии им. А.Х. Маргулана, ф. 2, д. 62, 36 л.
12. Торежанова Н.Ж., Торгоев А.И., Кулиш А.В. Исследование Бака тобе в округе Тараза в 2015-2017 гг. // «Казахстан мен iргeлec елдердщ тарихи-мэдени м^расын зерттеудеп заманауи эдютер мен т^ргылар» атты «IX Оразбаев о;улары» халы;ар. гыл.-эдют. конф. м-ры / жауапты ред. Г.К. Омаров. Алматы: Каза; университет^ 2018. С. 216-221.
Авторлар туралы мэлiметтер:
Талеев Докей Эбдiкерiм^лы - тарих гылымдарыныц кандидаты, жетекш гылыми ;ызметкер, Э.Х. Марг^лан атындагы Археология институты (Алматы ;., Казахстан); [email protected]
Торбеков Eскендiрбек Санжар^лы - директор, «АРК» Fылыми ^йымы (Тараз ;., Казахстан); [email protected]
ОБ ИССЛЕДОВАНИЯХ ГОРОДИЩА БУРНООКТЯБРЬСК (ЖЫЛЦЫШЫТвБЕ) в 2018-2019 гг.
Д. А. Талеев, И. С. Торбеков
В статье освещаются результаты раскопок 2018-2019 гг., проводившихся на городище Бурнооктябрьск (Жуалынский р-н, Жамбылская обл.). Раскопом площадью 110^100x18-20 м, заложенном в южной части памятника, установлено наличие двухуровнего строительного комплекса. В ходе раскопок было открыто несколько помещений, стены которых возведены из сырцовых кирпичей. Параметры сохранившихся стен: ширина - 2 м, высота - 3-3,5 м. Археологические материалы, обнаруженные в результате раскопок, датируются I-IV вв. Аналогии находкам, а также характер строительной техники сближает памятник с кауынчинской и отрар-каратауской культурами. Данные, полученные в ходе исследования, позволяют утверждать, что изученный комплекс выполнял роль центра земледельческой общины, населявшей этот регион, в кангюйскую эпоху.
Ключевые слова: археология, Бурнооктябрьск, исследование, источник, раскоп, комплекс, керамика, хронология
ON RESEARCH OF THE TOWN OF BURNOOKTYABRSK (JYLKYSHYTOBE) IN 2018-2019
D. A. Taleev, E. S. Torbekov
The article highlights the results of excavations of the Burnooktyabrsk settlement located on the territory of Jualy district of Jambyl region in 2018-2019. Excavations on the southern edge of the monument measuring 110x100x18-20 m have established that there was a two-story building complex. During the excavations, several rooms of the complex of various sizes were discovered.
The walls of the building were built of raw bricks; the remaining walls are 2 m wide and 3-3.5 m high. Archaeological materials found during the excavations of the complex date back to the I-IV centuries. Found materials are very similar to the materials Kauynchinsky and Otrar-Karatau cultures. In addition, the nature of construction equipment is close to these cultures. The data obtained in the course of the study suggest that the complex was the center of agricultural community that inhabited this region during the Kangiy era.
Keywords: archaeology, Burnooktyabrsk, research, source, excavation, complex, ceramics, chronology
REFERENCES
1. Ageeva, E. I., Pacevich, G. I. 1958. In Trudy IIAE AN KazSSR (Proceedings of the Institute of History, archeology and ethnography of the Academy of sciences KazSSR), 5, 3-215 (in Russian).
2. Alipcheev, I. S., Baybosynov, K. 1982. Svod pamyatnikov istorii i kultury Dzhambulskoy oblasti (Title of monuments of history and culture of the Jambyl region). Jambyl: «Oiyk» (in Russian).
3. Arheologicheskaya karta Kazahstana (Archaeological map of Kazakhstan). 1960. Alma-Ata: Academy of Sciences of the Kazakh SSR Publ. (in Russian).
4. Bartold,V. V. 1966. Sochineniya. T. 4. Otchet o poezdke v Srednyuyu Aziyu s rabochey celiyu 1893-1894 gg. (Report on a trip to Central Asia with a working purpose of 1893-1894). Moscow: "Nauka" Publ. (in Russian).
5. Borovkova, L. A. 1989. Zapad Centralnoy Azii vo II v. do n.e - VII v. n.e. (West of Central Asia in the 2nd century BC - VII century AD). Moscow: "Nauka" Publ. (in Russian).
6. Kazakstan Respublikasynyn tarihi zhane madeni eskertkishterinin zhinagy. Jambyl oblysy (The title of monuments of history and culture of the Kazakhstan. Jambyl region). 2002. Almaty: RGP «NIPI PMK» Publ. (in Kazakh).
7. Kytay jylnamalaryndagy kazak tarihynyn derekteri (B.z.d. 177 - b.z. 222jj.) (Data on Kazakh history in Chinese chronicles (177 BC - 222 BC). 2006. I kitap. Almaty: "Onef' Publ. (in Kazakh).
8. In Archive of the A.Kh. Margulan Institute of Archeology, f. 2, d. 2779, 79 p. (in Russian).
9. Kallaur, V A. 2011. In Eleuov, M., Bahtybaev, M. M. (Compl.). Protokoly zasedaniy i soobshcheniy chlenov Turkestanskogo kruzhka lyubiteley arheologii. Istoriko-kulturnye pamyatniki Kazahstana (Journals and reports of members of the Turkestan circle of archeology fancy. Historical and cultural monuments of Kazakhstan). Turkestan: "Turan" Publ. (in Russian).
10. In Archive of the A.Kh. Margulan Institute of Archeology, f. 2, d. 39, 85 p. (in Russian).
11. In Archive of the A.Kh. Margulan Institute of Archeology, f. 2, d. 62, 36 p. (in Russian).
12. Torezhanova, N. Zh., Torgoev, A. I., Kulish, A. V 2018. In Omarov, G. K. (Ed.).
IX Orazbaev okulary (9th Orazbayev readings). Almaty: Kazakh University Publ., 216-221 (in Russian).
Taleev Dokey A. Candidate of historical sciences, leading researcher, A.Kh. Margulan Archeology Institute, Almaty, Kazakhstan; [email protected]
Torbekov Eskendirbek S. Director, "ARK" scientific association, Taraz, Kazakhstan; [email protected]
Мудделер кащыгысы туралы акпаратты ашу. Авторлар мудделер кактыгысыныц жощыгын мэлiмдейдi.
/ Раскрытие информации о конфликте интересов. Авторы заявляют об отсутствии конфликта интересов.
/ Disclosure of conflict of interest information. The authors claims no conflict of interest.
Макала туралы аппарат / Информация о статье / Information about the article.
Редакцияга туст / Поступила в редакцию / Entered the editorial office: 11.05.2020.
Рецензенттер макулдаган / Одобрено рецензентами / Approved by reviewers: 19.05.2020.
Жариялауга кабылданды / Принята к публикации / Accepted for publication: 29.05.2020.
