CC BY
59ЭОЖ 903/904(574)
https://doi.org/10.52967/akz2018.1-2.1-2.48.58
академик ЭЛКЕЙ ХА^АН¥ЛЫ МАРГ¥ЛАН М¥РАСЫ © 2018 ж. Э.М. Манапова
Элкей Хакащщы Марг^ланнын есiмi элемдiк гылымда кен танылган. Э.Х. Марг^ланнын бiзге калдырган м^расы - б^л элемдiк мэдениет казынасына косылган тендесi жок м^ра. Э.Х. Марг^лан алгаш рет Сарыарканы ез багытымен камтыган КазКСР FА Орталык ^азакстан археологиялык экспедициясынын ^йымдастырушы жэне жетекша болды. «Ежелп Казакстан калалары мен к¥рылыс енерiнiн тарихынан», «Орталык Казакстандагы Бегазы Дэндiбай мэдениеп» монографияларынын баспадан шыгуы елiмiздiн гылыми емiрiндегi аса iрi жаналык болды. Зерттеушшщ Казахстан археологиясы, архитектурасы, этнографиясы, ежелп жэне ортагасырлык тарихы, эдебиет жэне енер тарихынын басты мэселелерiне арналган 300-ден астам гылыми жэне гылыми танымдык макалалары жарык кердi. Академик Элкей Хакащлы Марг^лан - жан-жакты галым. Зерттеген эр салага езшщ мол м^расын косты. Археологиялык мэдени мараны зерттеуi ен маныздысы.
Тушн сездер: археология, Э.Х. Марг^лан, Орталык Казахстан, м^ра, сэулет, этнография, тас дэуiрi, кола дэуiрi, металургия, ортагасыр, калалар
Таудын бшкпп алыстаган сайын байкалатыны сиякты уакыт ете келе Элекей Хакан^лынын ем1р жолы, гылымда алган орны ^лгая тYсуде. Казактын белгш энциклопедист галымы, Казак КСР Fылым Академиясынын академии, Казакстан гылымына енбеп сщген гылым кайраткер1, филология гы-лымынын жэне мэдениеттану гылы-мынын докторы, профессор Элкей Хакан^лы Марг^лан (1904-1985) алпыс жылдан аса ем1р1н казак халкынын тарихын зерттеп, дамытуга археология, этнография, сэулет енер1, енертану, эдебиет жэне казактын халык ауыз эдебиетшщ келел1 мэселелер1мен айналысты.
Когамдык гылымдардын эр-тYрлi салаларына комакты Yлес кос-кан г^лама галым, езi зерттеген эр
саланы ^лттык гылыми дэрежесше жеткiздi, фольклористика, археология, этнография, кене сэулет тарихы т.б. салада комакты енбектер калдырды. Ленинградта iргелi бiлiм алган академик галым езшщ бYкiл саналы емiрiн гылымга арнады. Казак жерiнде сакталган кене ескертюштер туралы жазылган деректердi терен зерттеп, олардагы мэлiметтердiн тым аз екенш, елдiн, жердiн тарихын толыктыратын тек археология еке-нiне кезi жеттi. Э.Х. Марг^лан археология гылымынын барлык дерлiк мэселелерiне токталып етiп, жэнеде езiнен кейiнгi зерттеушшерге археология гылымынын дамуы Yшiн теориялык багыт багдар бердi. Б^ган дешн археолог кYрегi тимеген Сарыаркамен мындаган шакырым аймакта зерттеу жYргiзген галым
Оpтaльщ Kaзarçcтaндa rçaлыптacып eMip CYpгeн эpтYpлi тapихи кeзeндepдeн caкгaлFaн epкeниeт ошaкгapын aшып, Fылыми aйнaлымFa eнгiздi.
40-жылдapдыц бacынaн 6ac-тaп Keœ жaзбa ecкepткiштepi жэ-нe ^язя^ хял^ыныц pyхaни мэ-дeниeтiн, фольклоpын жги-жя^ты зepттeyмeн 6ipre Kaзarçcтaн жepiндeгi apхeологияльщ ecкepткiштep комп-лeкciн iздecтipy, тябу жэнe зepттey iciн aлFaшrçылapдьщ 6ipi болып бacтaды [Библиогpaфия y4emix Kaзaхcтaнa, 1984].
Apхeология дeгeнiмiз - б^л ат-кeн зямян ecKeprarnieprn Yздiкciз iздey, зяттяй мэдeниeт KOMraeKcreprn, epтe зaмaндaFы aдaмдapдыц iздepiн яшу. взiмнiц экcпeдициямды, aдaмдapмeн C¥хбaтымды, ^язбя ж¥мыcтapымды, тящян зaттapымды ecKe aлcaм - б^л мeнiц eмipiмдeгi eтe бя^ытты дя ^уянышты кYндepiм. Дялядя e^ercr^ бaFacы, icKe жэнe ^зге дeгeн ядялдыщ cынaлaды. M¥ндaй e^ernm ж^ы^я шыдям KepeK дeй кeлe, мeн apхeолог Faлым M.n. ^язнов пeн С.И. Рyдeнконыц экcпeдицияcынa ^ятыстым, А.Н. Бepнштaм, С.С. 4ep-ников, Л.Р. Кызляшв жэнe 6ac^a дя eлiмiздiц ятя^ты Faлымдapымeн 6ipre ж^мыгс icтeдiм. взiмнiц о^у-шылapым К.А. A^rneB, M.K. Ka-дыpбaeв, Х.А. Aлпыcбaeв, A.M. Оpaзбaeвпeн жэнeдe жac коллeгaлapым C.M. Arçынжaнов, K.M. Бяйпя^ов, Л.Б. Еpзaковичпeн жэнe бacrçaлapымeн дe ж^мыгс icтeдiм - дeйдi Н.Э. Macaновпeн c¥хбaтындa.
Ол apхeологияльщ зepттey жYpгiзiп, ол жYpгiзгeн зepттeyлepiн rçоpтындылaмac бдоын eзiнe дeйiнгi жYpгiзiлгeн зepттeyлepгe то^тялып, capaптaмa жacaп отыpFaн. Mыcaлы ол «Шы^^ Бeтпarç - дяляныц тapихи топогpaфияльщ фоны», -
дeгeн Ma^na^^a Шу жэнe Сapыcy eзeндepiнiц бacceйндepiндeгi ecHepr-кiштep жeнiндeгi мэлiмeттep: aкaдeмик A.И. Шpeнк, Ш. Уэлихянов, гeодeзиcт Ю.A. Шмид, cтaтиcт Л.Р. 4epMa^ тяу инжeнepi A.A. Kозыpeв, гидpотeхник A.n. Соловьeв жэнe бacrçaлapдыц жaзбaлapындa кepceтiлгeн дeп жязды [Mapгyлaн, 1950]. Б^дян Faлымныц ^яншямя caлaлap бойыншя мэлiмeттepмeн ^яныщ eкeнiн 6aïïrçayFa болады.
Оныц нeгiзгi жeткeн жeтicтiгi Kaзarçcтaнды кeйбip зepттeyшi-лep am^a^^iï тipшiлiкciз дяля, уя^ыт eтe кeйбip кeшпeндiлepдiц жолы Faнa тYЙiceтiн яймя^ дeгeн т¥жыpымын жовдя шыFapyы болды. E^a^CT^ жepiндe ^шткл^ кeнe мэдeниeттiц болFaндыFын, бiparç эpтYPлi жaFдaйлapFa бaйлaныcты олap Yзiлiп, кeнe rçоныcтapды ^м бacrçaнын Fылыми т¥PFыдa яны^тяп, eз зepттeyлepiмeн дэлeлдeп бepдi.
Kaзaк;cтaндa бip-бipiмeн ты-Fыз бaйлaныcты эp тYpлi мэдeни шapyaшыльщ ^ш^д^ болFaнды-Fын дя Э.Х. MapF¥лaн бipiншi peт кYн тэpтiбiнe ^ойып оны жян-жя^ты зepттeyдiц rçaжeттiriн эprçaшaн яйтып отыфды. Ол кeздe Kaзarçcтaнныц apхeологияльщ зepттey т¥pFыcындa Fылым Yшiн бepepi болым^з дeyшi-лep пiкipi бacым болFaндьщтaн дя, оныц б^л caлaдaFы Fылыми зepттeyлepiнiц мяцызы aca зоp болды. О^ндяй кeлeлeлi мэceлeлepмeн aйнaлыcrçaн Faлымды KaзarçcтaндaFы apхeология Fылымыныц нeгiзiн caлyшылapдыц 6ípí дeyiмiз эбдeн оpынды.
Оныц apхeологияFa ^ызы-FyшылыFын 1948 ж. Mэcкey Уни-вepcитeтiнiц apхeология кaфeд-pacыныц cтyдeнт-дипломнигi нeн тяны^ болFaн Л.Р. Kызлacов - Э.Х. MapF¥лaн жяйындя жaзFaн
езшщ макаласында Элкей Хакан^лы Марг^ланды Yш кырынан керсетедi: бiрiншi жэне непзпс туган жерiне жэне ез халкына берiлгендiгi, екiншiден гылымга берiлгендiгi, Yшiншiден даладагы барлау ж^-мысына батыл кiрiсiп кететiндiгi. Жаратылысынан аттан тYCпеген ол тYЙе Yстiнде сагаттап желе беретш, «тума талантты шабандоз едЬ>, - деп есiне алады. Сонымен катар: «Речь пойдет не только об ученом человеке Маргулане, но и об его стране — Центральном Казахстане. Удаленные почти на полстолетия, туда, назад, в конец 40-х годов, оба они — Маргулан и Центральный Казахстан — оказались для меня неразрывно связанными и одинаково памятными. Тогда, в 1948 году, наступал третий сезон моего путешествия в Древнетюркский каганат, в его увлекательнейшую историю, в его чудом сохранившийся быт... В 1946 и 1947 гг. я работал в Туве» [Кызласов, 2004], - деп Орталык Казакстан мен Э. Марг^ланды белш карай алмайтынын жазды.
Согыстан кешнп жылдарда Э.Х. Марг^ланнын негiзгi гылыми зерттеу ж^мысы кене мэдени ескертюштерге ете бай, бiрак шын мэшсшде элi зерттелмей гылым Yшiн беймэлiм болып келген Орталык Казакстанмен тшелей байланысты болды.
1946 жылы тшелей Э.Х. Марг^ланнын ¥йымдастыруы-мен Орталык Казакстан ар-хеологиялык экспедициясы к¥-рылды. Аты Орталык Казакстан археологиялык экспедициясы бол-ганымен экспедиция Казакстаннын баска аймактарында да зерттеу ж^мыстарын жYргiздi. Олар Он-тYCтiк, Батыс Казакстан ещрлерь Э.Х. Марг^ланнын алгашкы жылгы
есебшен онын ежелгi тарихты ете жаксы бiлгендiгiн байкауга болады. Эр ескертюшке жан жакты сипаттама берiп, езше дейiнгi зерттеушiлер енбектерiне сiлтеме жасап салыстырмалы тYPде ез ойын жетюзш отырады. Есепке жалпы шолу жасасак: тас балбалдар, тастагы танбалар, архитектуралык к¥рылыстар, ежелгi елдi мекендер жешнде мэлiмет аламыз. Каратаудын солтYCтiк жазыгынан (ежелгi Созак, Баба Ата, К¥мкент, Шолак Корган, Саудакент, КYлтебе, Актебе жэне т.б.) ежелгi кала калдыктары зерттелдi деген жолдардан ортагасырлык калалар мэселесi алгашкы жылдан-ак галымнын назарынан тыс калмага-нын керемiз [Маргулан, 1948].
Э.Х. Марг¥лан ез зерттеулерш-де кен аукымды аймактарды гана емес, хронологиялык шенберi мол ескерткiштердi камтыды. Ол ез зерттеулерiнде неолит дэуiрiнiн т¥рагын, БеFазы-Дэндiбай жэне андрон мэдениетiнiн коныстары мен корымдарын, ерте кешпендшер археологиялык ескерткiштерi мен халыктардын ¥лы коныс аударуы т¥CындаFы ескертюштерд^ тас мYсiндер мен таска салыютан суреттердi, ирригациялык к¥рылыс пен ежелп керуен жолдарын, УШ-Х FасырлардаFы тастан жасалFан архитектуранын ескерткiштерi жэне ортаFасыр калаларын, ХШ-Х1У FF. мавзолейлер мен ХГУ-Х1Х FF. казак кYмбездерiн ашты. Эр жылдардаFы ж¥мыс корытындылары Fылым Академиясынын хабарларында Yзбей жарияланып отырды.
Элкей Хакан¥лынын кеп жылFы енбеп К. Акышев, Э. Оразбаев, М. Кадырбаевтармен бiрiгiп жазFан «Орталык Казакстаннын ежелп мэдениетЬ> [Маргулан и др., 1966] атты кiтапта корытындыланды.
1967 ж. оcы ^жымдьщ моно^яфия Кязяк КСР FA-ныц Ш.Ш. Уэлихянов aтындaFы мeмлeкeттiк ^шлы^ты иeлeндi.
О^дян кeйiнгi кeлeлi ipгeлi зepттey e^eri кeп жылдьщ зepттey ж¥мыcтapыныцжeмicтщоpытындыcы «Оpтaльщ КaзarçcтaндaFы БeFaзы Дэндiбaй мэдeниeтi» моногpaфияcы 1979 ж. шы^ты, б^л ютябы ap-хeологияльщ Fылыми эдeбиeттiц ялтын rçоpынa eндi. Keйiн б^л eцбeк 1998 ж. Faлымныц шыFapмaлap жинaFыныц бipiншe томыня eндi.
Э.X. MapF¥лaнныц eжeлгi зямян ecкepткiштepiнiц iшiндe тac дэyipi ecкepткiштepiн зepттeyi кeшeндi болмaFaнмeн Кaзarçcтaндa жYpгiзiлгeн зepттeyлepдi capaлaFaн e^ercrepi мол. Оныц 1998 ж. жapьщ кepгeн шыFapмaлap жинaFыныц 1 томындя тac Facыpы ecкepткiштepiнiц зepттeлyiнe жян жя^ты то^тялып, capaптaмa жacaлды. О№1 eцбeгiндe cоцFы 40 жыл iшiндe Кaзarçcтaндa нeолит ecкepткiштepiн яшу мeн зepттeyдe apхeологтap кeп ж^мьгс aтrçapFaндыFын тялдяп жязды.
Э. MapF¥лaнныц зepттeyлepi-нiц нeгiзгi бaFыты коля дэyipi болды. Коля дэyipi ecкepткiштepi бя^я тapихи кeзeцдepгe rçapaFaндa кeбipeк зepттeлгeнiмeн, кeптeгeн мэceлeлep элi дe тYбeгeйлi шeшiлe rçоЙFaн жок. M¥ныц eзi отяндьщ apхeология FЫЛЫMЫHЫЦ Y3дiкciз дямуын кepceтeдi [К¥Pмaн^¥Лов, 2008].
Кaзipri ^нде Э. MapF¥лaнныц Fылыми eцбeктepiнiц aprçacындa ca^rap мэдeниeтi aндpонов мэ-дeниeтiнiц зяцды жaлFacы eœ^ дiгi тольщ дэлeлдeнce, б^л eкi мэдeниeттiц apacындa БeFaзы-Дэндiбaй мэдeниeтiнiц дэнeкepлiк pоль aтrçapaтындыFы Fылыми тдо-Fыдa нeгiздeлдi. БeFaзы-Дэн-дiбaй мэдeниeтi элeyмeттiк-экономикяльщ дяму дeцгeйi жэнe
мэдeни жeтicтiгiнiц кepнeктiлiгi жaFынaн Тpипольe, Кapacyктaн тем rçanMambm СapыaprçaдaFы тямяшя убылью. Б^л мэдeниeткe Faлым БeFaзы, Б^ылы, Ся^ьфу, Aйбac-дapacы, Дэндiбaй ecкepткiштepiн жят^ызяды. Коля дэyipiнiц нeмece БeFaзы-Дэндiбaй мэдeниeтiнiц ec-кepткiштepi шыFыcы Aбыpaлы тяуы мeн ШыцFыc жотacынaн бaтыcы ¥лытяу тяуыня дeйiн cозылып жaтыp. Оpтaльщ Кaзaкcтaнныц коля дэyipiн aЙFa^тaйтын этяп ecкepткiштepi eзiндiк epeкшeлiктepiмeн бeлiнiп кepiнeдi, б^л бiзгe дeйiн жeткeн aлFaшrçы монyмeнтaлды к^ылью (XII-X жэнe X-VIII ff. б.д.д.) дeп кepceттi Э^. MapF¥лaн [Mapгyлaн, 1979].
F^aMa Faлым кязяк дaлacындa мeтaллypгияныц дяму тapихынa кeп кeцiл бeлiп, eжeлгi мeтaллypгияныц кeптeгeн ecкepткiштepiн яшты жэнe ^^^aMa^rn бepдi. Олap: ЖeзrçaзFaн, Сяяк, Aлaб¥Fa, Ypпeк, Имянтяу, Шя^пя^, Суьщ Б^ля^, Aтacy. Ол eзiнiц eцбeктepiндe кязяк дaлacы ялтын мeн мыc eлi eкeндiгi тypaлы epтeдeгi Гepодот, Эл-Идpиcи, ЭбiлFaзы т.б. eцбeктepiндe кeздecтipeмiз дeп ятяп кepceтeдi.
Оpтaльщ Кaзaкcтaнныц то-понимикacындa кeнгe бaйлaныcты тepминдep ^п-теп кeздeceдi: Жeздi eзeнi, ЖeзкaзFaн, Кязян cынFaн -кeн коpытy кeзiндe кязян cынFaн жep, Кяляйы кaзFaн, Keнгeй, Keнгip eзeнi, Keн rçоpытrçaн, ^pFa^im-ay, ¥cтaныц жялы, Тeмipшi тяу. Кaзipгi yaK^rra Faлымныц cипттaмaлapыныц дэлeлi icпeттi Оpтaльщ Кaзarçcтaн apхeологияльщ э^^диция^ Жeз-кaзFaннaн aлпыc шarçыpымдaй жepдe Тaлдыcaйдa мeтaллypгия оpтaлыFын яшып зepттeyдe.
Коля дэyipiнeн бepiк;apaй кeлe жaтrçaн тaFы 6íp ecкepткiштep тобы, cy rçоймaлapы - тоFaндap, Э.X. MapF¥лaн
eдбeктepiндe epeкшe opын aлFaн кeктeмгi cybi тез cap^rna^rn дaлaдa eгiн caлyFa мYмкiндiк бepeтiн б¥л K¥Pылыcтapдыд мaдызы зop. Kapaпaйым aдaм мYлдeм гадш ayдapмaйтын жep бeтiндe нoбaй Farn ca;тaлFaн б¥л тoFaндapды тayып, зepттeп, жoбacын cызып aлy тек Э.Х. MapF¥лaн стя^ты ;aзa; дaлacын aлa;aнындaй о;и бiлeтiн, aдFapымпaз кiciнiд Farn ^олытан кeлeдi. Gл кici онтан aca тoFaндapдыд cипaттaмacын бepiп, cb^acbrn жacaды.
Э.Х. MapF¥лaнды «м¥pтты ;opFaндapды» зepттeyшiлepдiд aл-Faш;ылapыныд 6ipi дeyiмiзгe оныд бacшылыFымeн 1946 ж. ap-хеологиялы; экcпeдицияныд ece6i peтiндe жaзFaн мa;aлacы дэлел бoлa aлaды. Экотедиция KapaFaнды oблыcыныд ¥лытay, Жeз;aзFaн, Жaдaap;a ayдaндapы тeppитopияcын-дa opнaлac;aн ;opFaндapды зepттeдi. KopFaндap Capыcy, Keдгip, Жезд^ Бaй;oдыp жэне Б¥лaнты eзeндepiнiд мaдындa кeптeп кeздeceдi.
Capыap;aдaFы ca;тapдыд
eœp тyындылapы, дYниeтaнымын кepceтeтiн тacбeтiндeгi cypeттepдiд ipi тобын Э.Х. MapF¥лaн Бaй;oдыp, Б¥лaнты бoйынaн, Тepeктi эyлиe б¥лaFыныд бacындaFы тayлapдaн тayып зepттeгeн. Ав-тopдыд aньщтayыншa oлapдыд дYниeтaнымыныд бшк дэpeжeдe бoлFaны, eнepiнiд жeтiк екеш дэлелденген.
Kaзa;cтaнныд opтaFacыpльщ apxeoлoгия тapиxы eтe тepeддe жaтыp. GpтaFacыpльщ ecкepткiштepгe apxeoлoгияльщ зepттeyлep жYp-гiзy ap^brnbi coл ya;ыттaFы xa-льщтapдыд тыныc-тipшiлiгiнeн, coл ya;ытrыд мэдени жэне caяcи eмipiнeн мол мaF¥лмaттap aлaмыз. Отaндьщ Fылымдa Э. MapF¥лaнныд opтaFacыpльщ ecкepткiштepдi зepт-тeyлepдe aлap opны epeкшe. Gныд
жaн-жa;ты Fылыми-зepттey ед-бeктepiндe opтaFacыpльщ Ka-зa;cтaндaFы ;ыпшa;тapдыд этно-мэдени к¥Pылыcы мэceлeci жoFapы opын aлaды. Бoлaшa;тa ;aзa; xaдкыныд этнoк¥Pылымындa ^ыгашад мэceлeci нeгiзгi кiлтi бoлaтыны ^шм-дi бoлFaн Э.Х. MapF¥лaн б¥л мэceлeнi жaн-жa;ты ;apacтыpып отыфды. ШыFыcтaнyдыд лeнингpaдтьщ raac-cикaльщ мектебшен aлFaн бiлiм оныд м¥cылмaн элемшщ жaзбaшa ecкepткiштepiн apaб, пapcы, ежелп тYpiк жaзбaлapын тYпн¥c;aдaн о;уыш мYмкiндiк жacaды. Gл opтaFacыpльщ Ибн Хopдaдбex, Ибн aл-Фaкиx, Гapдизи, aл-Идpиcи, Б^уни, Maxмyд Kaшгapи, Зaкpия Kaзвини, Жaмaл Kaшpи, Ауфи жэне бac;a дa кeптeгeн aвтopлapдыд eдбeктepiн Fылыми aйнaлымFa ;осты.
Элкей Хa;aн¥лы MapF¥лaн жac Faлымдap мен acпиpaнттapынa тapиxи дepeктepдi peт-peтiмeн ;apayFa, ^ол жeтepлiк бapльщ жaзбa ec-кepткiштepдi ;aмтyFa, эp ya;ытraFы, эpтYPлi бaFыттaFы жэне кей ya^irra бip-бipiнe ;apaмa ^йшы келетш пiкipлepдi amiKrayFa эp;aшaндa жол шлтеп oтыpды. Э.Х. MapF¥лaн ;ыпшa;тaнyдa aй;ын iз ;aлдыpды, - деп бaFa бepдi K? ¥FA aкaдeмигi Б.Е. ^меков [Kyмeкoв, 2004].
Э.Х. MapF¥лaн XIV f. бipiншi жapтыcы деп тaнылFaн Н¥paдaFы ;ыпшa; ;aбipiн aшты. Б¥л ;ыпшa; к;aбipi жeнiндe 1959 ж. жaн-жa;ты зepттeп, [Mapгyлaн, 1959] кeлeлi мa;aлa жapиялaды. Ал aкaдeмиктiд бacты мa;caты бoлFaн eжeлгi тYpкi тa;ыpыбын оныд Yш о^ушыгсы жaлFacтыpды. C.M. A;ынжaнoв ;ыпшa;тap жeнiндe бaFaлы едбек ;aлдыpды, Б.Е. Keмeкoв apaб жэне пapcы дepeктepi бoйыншa ;имa;тap мэceлeciн, А.Ш. Kaдыpбaeв XIII-Х^ ff. тYpiктep мен ^a^^i^rap жaйындa opтaFacыpлы; ^ытай дepeктepiн ceйлerтi.
Э. MapF¥лaн кязяк жepiндeгi тac мYciндepдi дe Fылыми т¥pFыдa тYбeгeйлi зepттeдi. Ол тac мYciндepдi тяуып, кeзiмeн кepiп, колымeн устяп, бул жeнiндe caликaлы ой яйтып, Fылыми тужьфым жacaды. Сeйтiп, бул ecкepткiштepдiц кязяк хялкыныц кeнe зaмaндapдa о№1 eцipдi мeкeндeгeн aтa-бaбaлapыныц Mypaœ eкeндiгiн Fылыми т¥pFыдaн дэлeлдeп бepдi. Сьфткы к¥Pылыcы бойыншя тac мYciндep era тYpдe кeздeceдi; 6íp тобы гpaниттeн жacaлFaн тepт б¥pышты тac шapбaктыц кYншыFыc жиeгiндe, eкiншi тобы y™^ тac обaлapдыц кYншыFыc жяк eтeгiндe. F¥лaмa Faлым eжeлгi мял ecipyшi тaйпaлapдaн кaлFaн жоFapыдaFы тac мYciндepдi eгжeй-тeгжeйлi зepттeй кeлe, олapдыц дяму тapихын eкi кeзeцгe бeлeдi. Э. Xaкaн¥лыныц aйтyыншa, муныц 6ípí VII-VIII ff. ТYpкi кaFaнaты дэyipiндe оpнaтылFaн тac мYciндep, eкiншici VII-XIII ff. Оpтaлык Кaзaкcтaнды мeкeндeгeн Кыпшяк тaйпaлapынaн кaлFaн ecкepткiштep.
Aкaдeмик Э. MapF¥лaн Ka-зaкcтaнныц оpтaFacыpлык кaлaлapын зepттeyдiц нeгiзiн кaлayшылapдыц 6ípí болды. Apхeолог-Faлым бя^ кapFaн Оpтaлык Kaзaкcтaн ap-хeологиялык экcпeдицияcы (ОKAЭ) 1946-1950 жж. Оpтaлык Kaзaкcтaндa, ОцтYCтiк Kaзaкcтaндa, Тaлac, Шу eцipлepiндe жэнe Бaтыc Kaзaкcтaндa apхeологиялык зepттey ж¥мыcтapын жYpгiздi.
Оpтaлык Kaзaкcтaндa жYpгiз-гeн apхeологиялык зepттeyлepдiц бapыcындa 60-тян aca оpтaFacыpлык кaлaлap мeн бeкiнicтep т.б. ecкepткiштep яшылды. Олapдыц 10-Fa жyыFы Ешл eзeнiнiц бacceйнiндe,
9-ы Нуpaныц бacceйнiндe, 10-ы Сapыcyдыц жaFacындa, 10-ы Ke^ip eцipiндe, 4-i Жeздi eзeнiнiц жaFacындa,
10-ы ¥лытяудыц оцтYCтiк бeткeйiндe,
1-i Aктayдa, 1-i Mойынты eзeнiнiц жоFapFы aFыcындa, 3-i Kapкapaлы тayындa, 2-i Бaянayыл ayдaнындa оpнaлacкaн [Mapгyлaн, 1978].
ОpтaFacыpлык кepyeн жол-дapын зepттeyдe Э. MapF¥лaнныц eцбeгi кeцiл ayдapapлык. Оныц 6íp зepттeгeнi Бeтпaкдaлa бойымeн eтeтiн бipнeшe кepyeн жолдapы. Бeтпaкдaлa - Kaзaкcтaнныц оцтYCтiгi мeн оpтaлык Kaзaкcтaн apacындa жяткян бяйтяк шeл дяля. M¥ныц iшiндe бeлгiлiлepi «^ян жолы», «Kapкapaлы жолы», «Уaнac жолы», «Жeтiкоцыp жолы», «Сapыcy жолы». Б¥лapдыц бapлыFы б¥pын оцтYCтiк eлкeлepмeн Оpтaлык Kaзaкcтaнды, Еpтic бойын, KYнбaтыc Сiбipдi бaйлaныcтыpып, олapдыц apacындa мэдeни, cayдa кapым-кaтынacтapын кYшeйтyдe мяцызды болFaн жолдap [Mapгyлaн, 1949].
Faлым Тapaздaн шыккян кepyeн жолы Окк¥м, KызылкоpFaнды бacып eтiп, БолaттayFa бapFaндa Kapкapaлы мeн Xaн жолдapынa коcылFaн дeйдi. Бул пiкipдi Б.Е. Keмeков тe колдяйды. Aл M. Елeyов колдяй отыpып, кимяк жолыныц бaFытын быляйшя rap-ceтeдi: Тapaздaн cолтYCтiккe бeт aлFaн кимяк жолы Kоцыpтeбe, Шeлтeбe, Kaвaкeттeгi eлдi мeкeндep apкылы Коньюбя™, Оккум, ТepткYЛ, Ынтымяк, Шapyaшылык, Бaйжaнтeбe кaлapы мeн eлдi мeкeндepiнeн атш, ¥лaнбeл eткeлiнe бapFaндa, Шу кepyeн жолын кeciп eтiп Шудыц оц жaFacынa шыккян, онян эpi Кызылтуз шяткялы, ¥зынтяу, Aкбacтay, Сapкeл шaткaлдapы apкылы eтiп БолaттayFa бapFaндa, Xaн жолы мeн Kapaкapaлы жолыня коcылFaн [Елeyов, 1999].
Aкaдeмик Э. MapF¥лaн Уaнac, Жeтiкоцыp жолдapы тypaлы быляй дeйдi: «Уaнac жэнe Жeтiкоцыp жолдapы оцтYCтiктeгi Отыpap, TYP-кicтaн жэж Созяк кaлaлapынaн бacтaлFaн. Созяктян 6ípto шыккян бул жол Шу eзeнiндeгi Тaйeткeл (нe
Keкм¥pынтaй) вткeлiнe жеткенде eкiгe бвлiнгeн: 6íp жол Жетщодьф ;¥мдapынa ;apaй бет aлca, aл eкiншi жол (yarnc) Capыcy, Еciл, H^pa взeндepi aл;aбынa Еpтicтiд Твмeнгi aFыcынa дeйiн жaлFaca бepгeн» [Mapгyлaн 1949].
Gныд 1950 ж. шывдян «Ежелп Kaзa;cтaн ;aлaлapы мен ;¥PbMbic внepiнiд тapиxынaн» деген едбеп opтaFacыpлы; Kaзa;cтaнныд, ня;-тылaй тYCceк Жeтicyдaн GpaлFa дeйiнгi ;aлaлap жвнiндeгi бipiншi едбек болды. Gcbi кeлeлi eдбeгiндe Faлым: «apxeoлoгиялы; мaтepиaлдap VI-VIII ff. Gpтa Азия мен Kaзa;cтaндa ;aлыптac;aн ^^х^^ды типтepгe бвлуге нeгiз болды. KoFaмды; жэне т¥pFын Yйлepдiд ;иpaFaн ;¥Pылыcтapынa ;apaп ;oныcтapды 6 тYpгe бвлдi. Gлap: cay4a жэне ;oлвнep ^^^apb^ эcкepи ;ямял, кepyeн capaйлap, жep шapyaшылы; ^ны^^ы болды. M¥ндaй ;оньгс тYpлepi 6íp-6ípí^ ;¥Pb^bic тexникacы жaFынaн ¥;cac бoлFaнымeн, caлy жо^ пapлapы жэне eлшeмдepiндe яйьф-мaшылы;тap болды»,-деп rçopbi'iTbi [Mapгyлaн, 1950a]. Coнымeн K^ap, ocы едбекте Kaзa;cтaндaFы ;¥PbMbic внepiнiд дaмy тapиxы дa capaлaнFaн [Mapгyлaн, 1950a].
Э.Х. MapF¥лaн aлFaш;ы болып, отьфьщшыльщ мэдениетпд жэне ^лялы; мэдeниerтiд б¥pын Fылымдa aйтылмaFын кyэлapын тayып жя-дaлы; aшты. Э.Х. MapF¥лaнныд эт-нoгpaфия caлacындaFы eдбeктepiнe кeлeтiн бoлca; оныд эp жылдapы жapиялaнFaн этнoгpaфиялы; лaлapымeн ;oca ;aзa;тыд ;oлвнepi жвншдеп eдбeктepi epeкшe. Бipнeшe жыл этнoгpaфия бвлiмiн бac;apa oтыpып Э.Х. MapF¥лaн этнoгpaфия Fылымыныд дaмyын квп ьщпял erтi.
Aкaдeмик Э.Х. MapF¥лaнныд кeп;ыpлыFылыми-зepттey;ызмeтiндe opтaFacыpлы; Kaзa;cтaндaFы ;ып-
шя; этномэдени к^уымыныд взeктi мэceлeлepi мядызды opын глды. Э.Х. MapF¥лaн фoльклopын,
оныд iшiндe ^язя^тыд тapиxи жьф-aдыздapынa CYЙeнiп тapиx пен этнoгpaфияны взapa бip-бipiмeн тыFыз бaйлaныcтыpып, кешецщ т¥pFыдaн зeprтeдi. Gл квптеген этнoгpaфиялы; экcпeдициялap нэ-тижeciндe xaл;ыныд pyxaни
мэдeниeтiнe жaтaтынa бaяFы зя-мяннян бepi келе жят;ян квптеген тapиxи жыp, aдыздapды, xикaялapды жиняп, тapиxи т¥pFыдaн Fылыми ;¥ВДыль^ын тялдяды.
Kaзa;cтaнныд внepi мен мэдениет тapиxыныд мэceлeлepiнe де Элкей Хa;aн¥лы epeкшe нaзap ayдapды. «Kaзa;тыд xaлы;ты; ;о-лвнepi» ятты ipгeлi eдбeгi - эт-нoгpaфиялы; жэне внepтaнy ca-лacындaFы Fылыми iздeнicтepдiд тoFыc;aн т¥cы, квп жылды; эксте-дициялы; caпapлapдыд нэтижeci. Gндa ;aзa;тыд т¥pмыcты; зaттapы жYЙeлi тYPдe зeprтeлiп, oлapдыд жacaлyы мен жeтiлдipiлyi квpceтiлeдi. Шын мэншде, б¥л ;oлвнepiнiд
энциклoпeдияcы, xaлы;ты; квpкeм шыFapмaшылы;тыд aca квpнeктi тyындыcы. ТyFaн жepгe, тyFaн елге деген мaxaббaт оныд бYкiл вмip бойыня нэp aлFaн тaycылмac ;aйнap б¥лaFы болды.
Э. Хa;aн¥лы xaл;ыныд этнoгpaфияcынa бaйлaныcты едбек-тepiнiд 6ípí 1985 жылы жapы; квpгeн ipi мoнoгpaфиялы; eдбeгi «Ежелп жыp aдыздapы» [MapF¥лaн, 1985]. Б¥л едбекте ол aлFaш peт xaлы;тыд жьф-aдыздapын тapиxи дepeк eceбiндe пaйдaлaнды.
Э.Х. MapF¥лaн apxeoлoгиямeн этнoгpaфияны жэне яуыз эдeбиeтiмeн ¥штacтыpa oтыpып зepттeyлep жYp-гiздi. Gныд тaFы дя квдш бвлiп, Kaзa;cтaн Fылымы Yшiн кepeк eкeнiн тYciнгeн caлacы aнтpoпoлoгия
гылымы. Казакстандагы антро-пологиялык зерттеулердщ негiзгi шешiмдерi жеке гылыми баяндама ретшде Халыкаралык конгресстер мен конференцияларда жэне симпозиумдарда баяндалды. Мысалы 1964 ж. Москва каласында, 1968 ж. Токио жэне Киото каласында еткен Халыкаралык конгреске академик Э.Х. Маргулан да катысты. Осындай естелiктерге карап гулама галымнын Казакстан гылымында тагы да бiр саланын дамып, еркендеуше Yлкен Yлес косканын керемiз.
Жас кезшен - ак гылым жолын тандаган Элкей Хаканулы оган ете бершшкеткендтсонша,тштщемалыс уакытында да езiнiн зерттеулерiмен айналысты. Ол кешкiсiн уакытында колына домбыра алып кYЙ ойнайтын, езшщ CYЙiктi энiн салатын. Осы уакытта кез алдына шексiз сары дала мен ежелп калалар етiп жаткандай болатын едi. Элкей Хаканулынын колжазбасын окыганда кезге тY-сетiнi даланьщ бейнесi елестейдi. Ол езiнiн кешпендшер тiршiлiгiне танкалысын жасырмайтын. Туган жерге, ез халкына деген ыстык сезiмi, эдемiлiкке куштарлыгы жогары едi [Маргулан Д.А., 1996], - деп еске алады галымнын кызы Дэнел Элкейкызы.
Элкей Хаканулынын казак халкынын мэдениет мен турмысын, эдет-гурпын, салт-санасын жан-жакты терен бiлгiрлiгi, кешпендiлiк емiрдiн кыр-сырына каныктыгы онын эпикалык жанрдагы зерттеулерiнiн жан-жактылыгы мен гылыми те-рендiгiнiн басты кепiлi болды. Э. Маргулан тарих, археология, этнография, эдебиет жэне енер тарихынан 300-ден астам гылыми зерттеу жумысынын, 100 ден астам энциклопедиялык макалалардын авторы. Э.Х. Маргуланнын жумыс стилiне тэн ерекшелштердщ бiрi -
онын бiрнеше проблеманы зерттеу iсiн ^атар жYргiзуiнде. Ол проблемалар-дын эркайсысын орындау Yшiн ондаган галымдар кеп жылдарын жумсаган болар едi. Э.Х. Маргулан Академияда жэне Тарих институтын-да ол он жылдан аса Ш.Ш. Уэлиханов (1961-1972) жайлы материалдарды жYЙелеумен айналысты, КСРО му-ражайы материалдарын копарып, Ш. Уэлиханов каламынан шыккан 300-ге жуык енбектер тапты. Ол сол енбектердi ендеп, жYЙелеп, кателерш тYзетiп басып шыгарган. Нэтижесшде Ш. Уэлихановтын 150 жылдыгына арналган 1958 жылы Ш. Уэлихановтын тандамалы шы-гармалар жинагы басылып шыкты.
Э.Х. Маргулан Yлкен гылыми, педагогикалык енбектi уйымдастыру iсiмен де уштастыра бiледi. Ол кеп жылдар бойы этнография белiмiн бастарды, казак халкынын шыгу тегi туралы YЙлестiру кенесiн баскарды, онымен бiрге Казак КСР тарихынын барлык басылымдарында редколегия мYшесi болды, Казак КСР FА Та-рих, археология жэне этнография институтынын гылыми советшщ, маманданган докторлык жэне кан-дидаттык диссертациялар коргау советiнiн мYшесi болды.
Э.Х. Маргулан - дYние жY-зi галымдарынын сан алуан жиындарында, конгрестер мен симпозиумдарда гылыми баян-дамалар жасады. Эсiресе шы-гыстанушылардын ХХУ конгресiнде «Орталык Казакстаннын кола дэуiрi мэдениетiнiн жана ескертюштершщ ашылуы» [Маргулан, 1960], VII-VIII антропология жэне этнография гылымынын дYниежYзiлiк кон-гресiнде жасаган «Казак кшз YЙi», «Казакстаннын исламга дейiнгi архитектурасы» атты баяндамалары гылымга косан Yлкен Yлес ретiнде
жогары багаланып, галымдар назарын бiрден аударды. Э. Хакан¥лы шетелдiк шыгыстанушы, археолог жэне этнограф галымдармен тыгыз байланыс жYргiздi. Оныц гылыми ецбектершщ бiркатары шет тiлдерiне де аударылды.
Э.Х. Марг^лан отанымыздагы квптеген гылыми мекемелермен тыгыз байланыс жасауга квп квцш бвлдi. Оны Москва, Ленинград, Новосибирск, Ташкент, Фрунзе жэне Душанбе калаларына сан рет диссертациялык ж^мыстарга оппонентпкке ша^ырган.
1946 жылы КСРО Fылым академиясыныц Казак филиалы Казак КСР Fылым академиясына айналды да, республиканыц кврнектi г^лама галымы Э.Х. Марг^лан академияныц корреспондент-мYшесi, ал 1958 жылы толык мYшесi болып сайланды. 1960 жылы оган профессор атагы берiлдi [Библиография ученых Казахстана, 1984].
Эр жылдары ецбегше карай марапатталды: 1942 ж. Казак КСР Жогары Совет грамотасымен; 1944 ж. Казак КСР Жогары Кецес грамотасымен; 1945 ж. «19411945 жж. ¥лы Отан согысындагы ерлiк ецбеп Yшiн» медалiмен; 1955 ж. Казакстан ЛКЖО Орталык Комитетшщ К¥рмет грамотасымен; 1964 ж. Казак КСР Жогаргы Кецес К¥рмет грамотасымен; 1967 ж. «Орталык Казакстанныц квне мэдениетЬ» атты монографиясы Yшiн
Ш.Ш. Уэлиханов атындагы Казак КСР FA-ныц сыйлыгына ие болды.
Осы жылы Ленин ордешмен; 1970 ж. «Ерлш ецбеп Yшiн. В.И. Лениннщ туганына 100 жыл толуы к¥рметше» медалiмен; 1973 ж. Казак КСР Жогаргы Кецесшщ К¥рмет Грамотасымен; 1974 ж. Ецбек Кызыл Ту ордешмен марапатталды. Ал 1982 ж. Казак КСР Мемлекетпк сыйлыгыныц лауреаты атанды. 1984 ж. Халыктар достыгы ордешмен марапатталды.
1991 ж. 28 тамызда КазКСР Министрлер кабинетшщ № 496 "Э.Х. Марг¥лан атындагы Археология институтын к¥ру" жвнiнде каулысы шыкты. 1991 ж. 6 кыркуйекте Археология институты жвншде КазКСР FA Президиумыныц каулысы кабылданды. Каулы бойынша жаца к¥рылган Археология институтына Казакстан археологиясыныц негiзiн калаушылардыц бiрi белгiлi галымы археолог, тарихшы, филолог, этнограф - республикалык гылым академиясыныц академигi Элкей Хакан¥лы Марг¥ланныц есiмi берiлдi. Казакстан Республикасы Yкiметтiц 2004 ж^1лгы 4 акпандагы № 136 каулысымен бектлген Академик Э.Х. Марг¥ланныц 100 жылдык мерейтойын вткiзу жвнiндегi ю-шаралар жоспары бойынша 2004 жылы орнатылуга тиiс ескерткiш 2008 ж. кацтар айында ¥лттык Fылым академиясыныц бас гимаратыныц жанына орнатылды.
ЭДЕБИЕТ
1. Байпацов К.М., Ацышев К.А. Казак археологиясыныц атасы // Казак тарихы. 1994. № 2. 7-10-бб.
2. Библиография Ученых Казахстана. А.Х. Маргулан. Алма-Ата: Наука, 1984. 67 с.
3. Елеуов М.Е. Шу Талас вщрлершщ ортагасырлык калалары мен мекендер1 (VI-XIII f. басы): тарих гыл. докт. ... автореф. Алматы, 1999. 19 б.
4. Кумеков Б.Е. А.Х. Маргулан как кипчаковед // История цивилизации и духовной культуры кочевников: матер. междунар. конф. Павлодар: ПГУ им. С. Торайгырова, 2004. 28-31-бб.
5. Кызласов Л.Р. А.Х. Маргулан. К портрету ученого и человека // F¥лама. ТаFдыр. ТаFылым (Элкей МарF¥лан туралы естелж макалалар, деркп эцпмелер, очерктер, влец арнаулар). Павлодар, 2004. 19-26-бб.
6. Курманцулов Ж., Байгунаков Д. Казакстаннын кола дэуiрi (зерттелу тарихы мен негiзгi мэселелерi). Алматы: «Кие», 2008. 192 б.
7. Маргулан А.Х. Археологические разведки в Центральном Казахстане (1946 г.) // Известия АН КазССР. Сер. историч. 1948. Вып. 4. С. 119-144.
8. Маргулан А.Х. Древние караванные пути через пустыню Бетпак-дала // Вестник АН КазССР. 1949. № 1 (46). C. 68-79.
9. Маргулан А.Х. Из истории городов строительного искусства древнего Казахстана. Алматы: изд-во АН КазССР, 1950а. 125 с.
10. Маргулан А.Х. Историко-топографический фон восточной Бетпак-Далы // ВАН КазССР. 19506. № 6. С. 61-72.
11. Маргулан А.Х. Раскопки погребения воина XIV века в долине р. Нуры // ТИИАЭ АН КазССР. 1959. Т. 7. С. 248-261.
12. Маргулан А.Х. Открытие новых памятников культуры эпохи бронзы Центрального Казахстана // XXV Международный конгресс востоковедов: доклады делегации СССР. М., 1960. С. 10-11.
13. Маргулан А.Х. Бегазы-Дандыбаевская культура Центрального Казахстана. Алма-Ата: Наука, 1979. 360 с.
14. Маргулан А.Х., Акишев К.А., Кадырбаев М.К., Оразбаев А.М. Древняя культура Центрального Казахстана. Алма-Ата: Наука, 1966. 435 с.
15. Маргулан Э.Х. Ежелп жыр ацыздар. Алматы: «Жазушы», 1985. 368 б.
16. Маргулан Д.А. Методологические проблемы исторической науки и научное творчество А.Х. Маргулана // Методы научного познания. Алматы, 1996. С. 108-121.
Автор туралы мэлiметтер:
Манапова Элия Мерекекызы - тарих гылымдарыньщ кандидаты, директорыньщ орынбасары, Э.Х. Маргулан атындагы Археология институты (Алматы, Казакстан); merekeevna@mail.ru
НАСЛЕДИЕ АЛЬКЕЯ ХАКАНОВИЧА МАРГУЛАНА А.М. Манапова
Имя Алькея Хакановича Маргулана широко известно в мировой науке. Наследие, оставленное нам А.Х. Маргуланом - это бесценный вклад в сокровищницу мировой культуры. А.Х. Маргулан был организатором и руководителем Центрально-Казахстанской археологической экспедиции АН КазССР, которая первой покрыла своими маршрутами Сарыарку. Выход в свет таких монографий, как «Из истории городов и строительного искусства древнего Казахстана», «Бегазы-дандыбаевская культура Центрального Казахстана», явилось крупным событием в научной жизни страны. Всего перу исследователя принадлежит более 300 научных и научно-популярных публикаций, посвященных важнейшим проблемам археологии, архитектуры, этнографии, древней и средневековой истории, истории культуры и литературы Казахстана. Академик Алькей Хаканович Маргулан - разносторонний ученый. В каждый предмет своего изучения он вносил весомый вклад. Особенно важным является изучение археологического культурного наследия, оставленное А.Х. Маргуланом.
Ключевые слова: археология, А.Х. Маргулан, Центральный Казахстан, наследие, архитектура, этнография, каменный век, бронзовый век, металлургия, средневековье, города
HERITAGE OF ALKEY MARGULAN A.M. Manapova
The name of Alkey Margulan is widely known in the world science. The heritage, left to us by A.Kh. Margulan, is invaluable contribution to the treasury of the world culture. A.Kh. Margulan was organizer and head of Central Kazakhstan archaeological expedition of the Academy of Sciences of KazSSR, the first which covered Satyarka with its routes. Publication of such monographs as "From the history of cities and civil engineering of the ancient Kazakhstan", "Begazy-Dandybay culture of Central Kazakhstan", was large event in the scientific life of the country. In total more than 300 scientific and popular scientific publications devoted to the major problems of archaeology, architecture, ethnography,
ancient and medieval history, history of culture and literature of Kazakhstan belong to the pen of the researcher. Academician Alkey Margulan is versatile scientist. He brought powerful contribution in each subject of the research. His contribution to studying the archaeological cultural heritage is especially important.
Keywords: archaeology, A.Kh. Margulan, Central Kazakhstan, heritage, architecture, ethnography, Stone age, Bronze age, metallurgy, Middle ages, cities
REFERENCES
1. Baipakov, K. M., Akishev, K. A. 1994. In Qazaq tarihy, 2, 7-10 [in Qazaq].
2. Bibliografiya Uchenyh Kazahstana. A.Kh. Margulan (Bibliography of Scientists of Kazakhstan. A.Kh. Margulan). 1984. Alma-Ata: "Nauka" Publ. [in Russian].
3. Eleuov, M. E. 1999. Shu Talas onirlerinin ortagasyrlyq qalalary men mekenderi (VI—XIII g. basy): tarih gyl. dokt. ... avtoref (The medieval towns and settlements of Shu and Talas (VI—XIII century begining): thez. of the Doctor of History). Almaty [in Qazaq].
4. Kumekov, B. E. 2004. In Istoriya civilizacii i duhovnoj kul'tury kochevnikov (The history of civilization and spiritual culture of nomads). Pavlodar: Pavlodar State University named S. Toraygyrov Publ., 28-31 [in Russian].
5. Kyzlasov, L. R. 2004. In Gulama. Tulga, Tagdyr. Tagylym (AlkeyMargulan turaly estelik maqalalar, derkti angimeler, ocherkter, olen arnaular) (Memories, documentary stories, essays, poems about Alkey Margulan). Pavlodar, 19-26 [in Russian].
6. Kurmankulov, J., Baygunakov, D. 2008. Qazaqstannyn qola dauiri (zerttelu tarihy men negizgi maseleleri) (Kazakhstan in Bronze Ages (History of Studying and Basic Problems)). Almaty: «Kie» Publ. [in Qazaq].
8. Margulan, A. Kh. 1948. In Izvestiya ANKazSSR. Ser. istorich. (News of the Kazakh SSR. Ser. History), 4, 119-144 [in Russian].
9. Margulan, A. Kh. 1950a. Iz istorii gorodov stroitel'nogo iskusstva drevnego Kazahstana (From the history of the cities of construction art of ancient Kazakhstan). Almaty: Academy of Sciences of the Kazakh SSR Publ. [in Russian].
10. Margulan, A. Kh. 1950b. In Vestnik AN KazSSR (Bulletin of the Kazakh Academy of Sciences), 6, 61-72 [in Russian].
11. Margulan, A. Kh. 1960. In 25-yi Mezhdunarodnyj kongress vostokovedov: doklady delegacii SSSR (25th International Congress of Orientalists: reports of the delegation of the USSR). Moscow, 10-11 [in Russian].
12. Margulan, A. Kh. 1979. Begazy-Dandybaevskaya kul'tura Central'nogo Kazahstana (Begazy-Dandybay culture of Central Kazakhstan). Alma-Ata: "Nauka" Publ. [in Russian].
13. Margulan, A. Kh., Akishev, K. A., Kadyrbayev, M. K., Orazbayev, A. M. 1966.
Drevnyaya kul 'tura Central'nogo Kazahstana (The ancient culture of Central Kazakhstan). Alma-Ata: "Nauka" Publ. [in Russian].
14. Margulan A.Kh. 1985. Ejelgi zhyr anyzdar (The ancient jyr anyzdar). Almaty: "Jazushy" [in Russian].
15. Margulan, D. A. 1996. In Metody nauchnogo poznaniya (Methods of scientific knowledge). Almaty, 108-121 [in Russian].
About the Author:
ManapovaAliya M. Candidate ofHistorical Sciences, Deputy Director, A.Kh. Margulan Archeology Institute, Almaty, Kazakhstan; merekeevna@mail.ru
Mygge.ep ^a^TbiFbicbi Typarni a^napaTTbi amy. ABTop Mygge.ep ^a^TbiFbicbrnb^ ^o^tmfmh MsmMgengi. / PacKpbiTHe пн^оpмaцпп o KOH^inHKTe HHTepecoB. ABTop 3aaB.aeT 06 OTcyTCTBHH KOH^inHKTa HHTepecoB. / Disclosure of conflict of interest information. The author claims no conflict of interest.
Macana Typa.bi a^napaT / Hн^opмaцпa o cTaTbe / Information about the article. Pega^naFa TycTÍ / nocTynu.a b pega^nro / Entered the editorial office: 15.10.2018. Pe^roeHTTep MaKy.gaFaH / Ogo6peH0 pe^H3eHTaMH / Approved by reviewers: 22.10.2018. ^apna^ayFa ^a6bi^gaHgbi / npuHaTa k пy6.пнкaцнн / Accepted for publication: 27.10.2018.
