CC BY
16ЭОЖ 94 (574) 092 https://doi.ora/10.52967/akz2019.2A66.88
ЦАЗАЦСТАНЬЩ АКАДЕМИЯЛЬЩ ГЫЛЫМЫНЬЩ ЦАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ ЖЭНЕ С. АСФЕНДИАРОВТЬЩ ГЫЛЫМИ-¥ЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫК; КЫЗМЕТ1
© 2019 ж. А.Э. Жун1сбаев, Б.Б. Барханов
Макалада тын архив деректерiнiн негiзiнде Казакстаннын академиялык гылымынын калыптасу тарихы жэне С. Асфендиаровтын Казак АКСР-дагы т^нгыш гылыми-зерттеу орталыктары мен мекемелерш к¥РУдагы рвлi зерттел-ген. Осы ^нге дейiн б^л еш взектi мэселе тYрлi себептердiн салдарынан тарих-шылар мен галымдардын назарынан тыс калгандыктан, отандык тарихнамада республикамыздьщ алгашкы iрi гылыми орталыгы - КСРО FА-нын Казакстандык базасынын к¥рылу тарихы жэне кызметiне арналган жеке зерттеу енбектерi жарык кврген жок. 1932 ж. шiлдеде Казакстандык базанын к¥рылуы ^закка созылган кауырт ^йымдастырушылык ж^мыстын корытындысы болды. Казакстаннын академиялык гылымнын к¥рылуында республикада КазМУ, Алматы мал дэрiгерлiк институты, КазМИ сынды т^нгыш жогары оку орындарынын жэне салалык ведомстволардын к¥рамында FЗИ-лердiн ашылуы, олардын ж^мысына Ресейден жэне Украинадан та-нымал галымдар мен бшкп мамандардын тартылуы взiнiн Yлкен сеплпн тигiздi. Осы гылыми жэне оку мекемелершщ негiзiнде, жергiлiктi гылыми кадрларды тарту аркылы, Казак АКСР Yкiметiнiн белсендi тYPде араласуымен жэне КСРО FА-нын квмегiмен Казакстаннын вндiргiш кYштерi мен табиги байлыктарын, тарихы мен мэдениетiн зерттеу мiндетi койылган Казакстандык база бой квтердг Т^нгыш ЖОО жэне Казакстандык базаны к¥руга багытталган кешендi ж^мыска профессор С. Асфендиаров та тжелей жетекшшк жYргiздi. Онын катысуымен Казакстанда он-нан астам гылыми-зерттеу жэне бшм беру мекемелерi ашылып, базанын к¥рамында тарих, казак тiлi мен эдебиеп, геофизика, ботаника, топырактану, зоология, энергетика жэне т.б. секторлар к¥рылып, аспирантура мен гылыми кггапхана ж^мыс iстей бастады. 1938 ж. КСРО FА-нын Казакстандык базасы Казак филиалы болып кайта к¥рылган сон, осы секторлардын негiзiнде бYгiнге кYнге дешн табысты кызмет етiп келе жаткан алгашкы салалык FЗИ-лер к¥рылды.
Тушн сездер: С. Асфендиаров, Fылым академиясы, Казакстандык база, Казак филиалы, академиялык гылым, гылыми орталык, гылыми-зерттеу институты
ГЫЛЫМ ТАРИХЫНАН
из ИСТОРИИ НАУКИ
Мэселеге к1ркпе. ХХ г. 20-
жылдары кенес билт марксизм-ленинизм идеяларынын непзшдеп жана т^рпаттагы гылымды к¥руга, гылыми-зерттеу мекемелершщ мен орталыктардын мемлекетпк желюш ^йымдастыруга, гылыми кадрлар мен жогары б1л1мд1 мамандарды даярлауга, гылымнын жетаспктерш
^лттык-мемлекетпк к¥рылыс жаг-дайында елдщ саяси, элеуметпк-экономикалык жэне рухани-мэдени дамуына пайдалануга ^мтылды.
Кенес билшнщ алгашкы жылдарында FЗИ-лердiн басым бвлт В. Бехтерев, М. Неменов, А. Иванов, Н. Морозов жэне т.б. алдынгы катарлы галымдардын к¥растырган жобалары
мен жоспарларынын непзшде бой кетердь Fылымды ^йымдастырудын кешбасында т^рган КСРО Fылым академиясына басшылы;ты акаде-миктер А. Карпинский, В. Стеклов, А. Ферсман, С. Ольденбург сынды ата;ты галымдар жYргiзiп, олар гылымды ;айта ;¥рудын жана т^жырымдамасын аны^тауга ат салысты. Осы кезенде гылымды жэне онын кадрларын бас;ару аппаратынын мемлекеттiк жэне гылыми-^огамдыщ жYЙесiнщ;¥Pылу Yдерiсi ^атар жYрiп жатты.
ХХ г. 20-жылдары мемлекет тарапынан гылым мэселелерiн шешу iсiн КСРО-нын жэне РКФСР-дiн жогаргы билiк органдары ез ;олына алып, гылымга тшелей басшылы;ты РКФСР Yкiметiнiн жанындагы Арнайы уа;ытша гылым комитетi (1922-1924), Fалымдардын т^рмысын жа;сарту бойынша Орталы; комиссия (1919-1931), Fылыми мекемелер белiмi жэне FА-нын ;ызметкерлерше жэрдемдесудiн комиссиясы жYргiздi. КСРО ОАК-тын жанындагы Fылым комитетшщ (1926-1938) ;арауында Коммунистiк академия (1918-1936), БYкiлресейлiк Шыгыстану гылыми ассоциациясы, К. Маркс жэне Ф. Энгельс институты, А. Енукидзе ат. Ленинград шыгыс институты, Н. Нариманов ат. Шыгыстану институты, КСРО халы;тарынын Орталы; баспасы, Я. Свердлов ат. Коммунист^ университет, И. Сталин ат. Шыгыс енбекшшершщ Коммунистiк уни-верситетi, КСРО Fылым академиясы, Революция музейi, Ташкенттеп Орта Азия мемлекеттiк жэне коммунист^ университеттерi болды. Сонымен ;атар, РКФСР Агарту халы; комиссариатынын ;^рамындагы Fы-лыми, гылыми-керкем жэне музей мекемелершщ Бас бас;армасы
(Главнаука) жэне Кэсштш бiлiм беру Бас бас;армасы (Профобр), Халы; шаруашылыгы Жогары Кенесiнiн Fылыми-техникалы; белiмi гылым мэселелерiмен айналысты [Организация..., 1974, с. 54-55].
Кенес билiгiнiн алгаш;ы онжылдыгында КСРО-да жана гылыми орталы;тар негiзiнен Fылым жэне Коммуниста ака-демияларынын, салалы; комис-сариаттардын жанынан ;¥рылды. 1929 жылдын кектемiне ;арай КСРО-да 1227 гылыми мекеме (7 академия, 1 ассоциация, 789 институт, 34 орталы; архив) таркелшш, оларда 18 мыннан астам гылыми ;ызметкер енбек еттi [Научные кадры, 1930, с. 64, 85]. Бiртiндеп жыл сайын баспа енiмiнiн саны да артты: 1927 жылы Ресейде гылыми эдебиеттщ 6,6 мын атауы жары; керш, 1924 жылмен салыстырганда 19 есеге артты [Народное просвещение, 1932, с. 35].
КСРО-да ;ар;ын ала бастаган гылымды ;¥ру жэне ^йымдастыру YДерiсiнен Казахстан да шет ;алмауга тырысты. КСРО мен РКФСР-дын Yлгiсiмен Каза;станда гылымды бас;арудын мемлекеттiк органдары ;¥рылып, республикада гылымнын дамуына Казаткомнын жанындагы Fалымдарды жэне о;у орындарын бас;ару комитетi (1933 ж. бастап Fылым комитетi), Халы; Комиссарлар Кенесшщ жанындагы Fалымдардын енбеп мен т^рмысын жа;сартудын комиссиясы (1932 ж. бастап FалымдарFа жэрдемдесу комиссиясы), БКП (б) Казелкекомнын жанындаFы Эдютемелш бюро жэне Fылым секторы, Каза; АКСР АFарту халы; комиссариатынын жанындаFы Fы-лыми-эдiстемелiк кенес (1927 ж.
дешн Академиялык кенес) жауап бердь
Жогарыда аталган органдар-дын кызмет етуiне карамастан республикада академиялык гылымды калыптастыру жэне гылыми-зерттеу мекемелерiн ашу багытында ж^мыс баяу каркынмен жYPдi. 1928 ж. дейiн Казакстанда тек бiрнеше мемлекеттiк гылыми мекеме гана кызмет етiп, гылыми-зерттеу ж^мыстарымен квбше ерiктi гылыми когамдар жэне санаулы галымдар айналысты. Б^л когамдар гылыми кадрлардын, каржынын тапшылыгы мен ма-териалдык базанын тарлыгына байланысты Казакстаннын вндiр-гiш кYштерiн, экономикасын, тарихы мен мэдениетiн зерттеу iсiн кен аукымда жYргiзе алмады. Соган карамастан олар елде гылыми бтмнщ таралуына, гылымга кызыгушылыктын артуына вз Yле-сiн косты.
1920-жылдары республиканын табигаты мен географиясын, тарихы мен мэдениетш зерделеумен Казакстанды зерттеу когамы айналысты. Онын алгашкы к¥рыл-тайшылары катарында тiлтанушы А. Байт^рсынов, этнограф А. Мелков, тарихшы А. Чулошников сынды танымал галымдар болды. Когамнын ж^мысына белсендi тYрде Э. Диваев, С. Мендешев, М. Тынышбаев,
А. Затаевич, М. Массон сынды зерт-теушшер. Казакстанда когамтану багыты бойынша к¥рылган б^л алгашкы гылыми ^йым келесiдей 5 багытта ж^мыс жасады: табиги-географиялык, этнографиялык, та-рихи-археологиялык, экономикалык жэне агрономиялык [ЦГА РК, ф. Р-5, оп. 9, д. 19, лл. 19-23]. 1925 жылга карай когам мYшелерiнiн саны 112-ге жетiп, онын Оралда, Хан Ордасында,
Петропавлда жэне Квкшетауда бвлiмшелерi ашылды. Когам мYшелерiнiн кYш салуымен 1920-жылдары ресейлiк жэне шетелдiк гылыми ^йымдармен байланыс орнату, кiтап алмасу жэне вз гылыми iзденiс нэтижелерш жарыкка шыгару аркылы Казакстанда ен коры бай кiтапхана жасакталынып, республика музейлерш жэдiгерлермен камта-масыз ету, оларды колдан жасау аркылы корын толыктыру ж^мыстары аткарылды [ЦГА РК, ф. Р-81, оп. 1, д. 1315, лл. 105-105 об].
1920-жылдардын 2-жар-
тысында Казакстаннын табиги бай-лыктары мен вндiргiш кYштерiн гылыми т^ргыдан зерттеуге КСРО FА-нын жанынан к¥рылган Одактык жэне автономиялы рес-публикалардын табиги ресурстарын зерттеудщ Арнайы комитетi взiнiн зор Yлесiн косты. Онын к¥рамындагы Казакстандык
экспедицияга республиканы ста-тистикалык-экономикалык, антро-пологиялык-этнографиялык, гео-логиялык-гидрологиялык, топырак-ботаникалык, медициналык-са-
нитарлык, мал шаруашылык т^ргы-дан кешендi тYрде зерттеу мшдет жYктелiндi. Экспедицияга жалпы жетекшiлiктi академик А. Ферсман, ал жекелеген багыттарына А. Самой-лович, С. Неуструев, С. Швецов, Ю. Филипченко жэне т.б. танымал галымдар жYргiздi [Академия наук, 1978, с. 25].
1926-1928 жылдары республиканын тYрлi аудандарында бiрнеше багытта зерттеу жYргiзген Казакстандык экспедиция ж^мысы-нын корытындысында кенес билт т^сында алгаш рет Казакстаннын географиялык жэне этникалык, геологиялык жэне гидрологиялык
Жушсбаев А.Э., Бурханов Б.Б. KasaKCTaHMH aкaдeмияльщ FbrnbMbiHbiH ^лык^у
тapиxы жэнe С. Аcфeндиapoвтыц Fылыми-¥Йымдacтыpyшылык; granen
кapтaлapы к¥Pacтыpылды. Жaлпы aлFaндa, 1919-1928 жылдapы КСРО FА-мeн Оpтaлы; АзияFa жэнe Kaзa;cтaнFa 55, отныц iшiндe 19241928 жылдapы 21 Fылыми экcпeдиция ¥йымдacтыpылып [Фepcмaн, 1929, c. 34], oлapдыц кopытындылapы мeн eceптepi жeкe жинa;тap peтiндe жapы; кepдi.
Орталык;тандырудыц ал-Fашк;ы кадамдары. Kaзa; АКСР-ныц Yкiмeтi pecпyбликaдa Fылыми жэнe зepттey мeкeмeлepiнiц ж^мы-cын жYЙeлeндipyгe тaлпынFaнымeн, б^л бaFыттaFы aт;apылып жaт;aн ic-шapaлap т¥pa;ты api жYЙeлi ^narRa ж бoлмaды. Мыcaлы, 1927 жылы 13 ;apaшaдa eткeн Kaзa; АКСР Yкiмeтiнiц мэжiлiciндe Fылыми мeкeмeлep мeн ¥Йымдapдьщ жaFдaйы ;apaлды. АFapтy xaлы; кoмиccapиaтымeн жacaлFaн бaян-дaмaны тaл;ылaй кeлe мэжiлic Kaзa;cтaндa Fылыми-зepттey ж^-мыcтapын жYpгiзy бaFытындa iлгepiлey жэнe opтaлы;тaндыpy Ypдici бaй;aлFaнымeн, бapлы; дeцгeйлepдeri eлкeтaнy ж¥мыcтapы жэнe ^лыц ж¥pтшылы;ты жoFapFы бiлiм мeн Fылым iciHe тapтy, Fылыми мeкeмeлepдiц ;ызмeтi Kaзa;cтaнныц экoнoмикaлы; жэнe мэдeни pылыcтьщ eзeктi мэceлeлepiмeн тыFыз бaйлaныcтa дaмытy, Fылыми мeкeмeлepдiц лaбopaтopиялapын мeн кaбинeттepiн жaбды;тay тию-тi дэpeжeдe aт;apылмaй кeлe жaт;aндыFынa 6aca нaзap ayдapды [ЦГА PK, ф. Р-30, oп. 1, д. 679-б. л. 77].
Б^л мэжшютщ кopытын-дыcындa Kaзa; АКСР-ныц Yкiмeтi АFapтy xaлы; кoмиccapиaтынa Fылыми мeкeмeлep мeн ¥Йымдapдьщ ;ызмeтiн Fылыми-eндipicтiк eлкeтa-HyFa ;apaй 6^py; oлapдыц ж^мыгс
жocпapлapын Kaзa;cтaнныц aлдын-дa rçpFaH eзeктi мэceлeлepмeн бaйлaныcтыpyFa ;oлFaбыc Kepcexy; бapлы; caлaлы; кoмиccapиaттap Kaзa;cтaнньщ экoнoмикaлы; жэнe мэдeни дaмyынa Karacra мэceлeлepдi тaл;ылay Yдepiciнe Fылыми мeкeмe-лep мeн ¥Йымдapды бeлceндi тYpдe тapтy; АFapтy xaлык кoмиccapиaтынa жepгiлiктi ^лт eкiлдepi apacынaн eз бeтiмeн Fылыми зepттeyлepдi жYpгiзe aлaтын Fылыми кызмeткepлepдi дaяpлay iciHe 6aca нaзap ayдapyды; жepгiлiктi eлкeтaнy ¥Йымдapыньщ Kызмeтiн opтaлык мeкeмeлepдщ, acipece Fылым aкaдeмияcыньщ жэнe Гeoлoгия кoмитeтiнiц э^^диция-лы; жocпapлapымeн cэйкecтeндipy; кoмиccapиaттьщ жaнынaн Fылыми-зepттey инcтитyттapын ¥Йымдac-тыpyFa Kipicy; yeздep мeн бoлыcтapдa, eндipic opындapы жaнынaн eлкeтaнy KOFaмдapын, ¥яшыктapын, мyзeйлep мeн кiтaпxaнaлapдьщ жYЙeciн K^py тypaлы шeшiм кaбылдaйды [ЦГА PK, ф. P-30, oп. 1, д. 679-б, л. 77].
1930-жылдapдыц бacынa кapaй KСPО FА-ньщ бeлceндi Fылыми-зepттey кызмeтiнiц нэтижeciндe Ka-зaкcтaндa 5 Fылыми-зepттey иж-титуты, 24 тэжipибeлiк cтaнция, 78 тipeк пyнкттepi, 97 гидpoмeтpия cтaнциялapы кaлыпты ж^мыгс жacayFa кeштi [EceHoB, 1969, c. 19]. Б¥лapмeн ;oca, 1930 жылы pecпyбликaдa ЖОО жeлici к^ылым, KaзПИ жэж omirç жaнындaFы ж^мыоды фaкyльтeтiндe, KaзМИ-дe, Мaл дэpiгepлiк жэнe Ауыл шapyaшылык инcтитyттapындa, Ф. Гoлoщeкин aт. Koммyниcтiк уни-вepcитeттe бapлыFы 3 мьщFa жуы; cтyдeнт бiлiм aлып жaтты [ЦГА PK, ф. P-30, o^ 1, д. 1205, л. 259].
Kaзaкcтaндa бoй кeтepгeн ЖОО тeк бiлiм бepeтiн мeкeмe peтiндe FaHa eмec, coнымeн кaтap бoлaшaктa
гылыми зерттеулермен айналысатын гылыми орталыктар ретiнде де карастырылды. Мысалы, 1928 жылы КазМУ-дын к¥рылуы жэне оган Мэскеуден, Ленинградтан, Киевтен, Ташкенттен бшкп мамандар мен галымдардын келуi Казакстандагы гылыми зерттеу ж^мыстары жана денгейде ^йымдастыруга мYмкiндiк бердi. 1928 жылдын аягында ректор С. Асфендиаров КазМУ-дын жанынан гылыми-зерттеу ассоциациясын к¥руга ерiк танытып, онын ережесш к¥растырып шыгады. Жогаргы басшылыктын назарына ^сынылган б^л ережеге сэйкес гылыми-зерттеу ассоциациясы ке-лесiдей багыттарда ж^мыс ю-теудi квздедi: 1) Казакстаннын мэдениетiн, экономикасын, вндiргiш кYштерiн, тарихын, университеттiн оку жоспарында кврсетiлген пэндер бойынша гылыми-зерттеу ж^мыстарын жYргiзу, бшкп марк-систiк гылыми кадрларды даяр-лау; 2) ассоциацияда келесiдей секцияларды к¥руы: влкетану, тiл жэне эдебиет, тарих, биология; 3) КазМУ-дын барлык гылыми кызметкерлерi ассоциациянын
мYшелiгiне косу; 4) ассоциациянын ж^мысы келесiдей багыттарда жYзеге асырылады: а) 1-бабта кврсетшген мэселелер бойынша гылыми баяндамаларды даярлау; э) Казакстан бойынша гылыми-зерттеу экспедицияларды жасактау;
б) Казак АКСР-нын органдарынан алынган тапсырмаларды орындау;
в) ассоциациянын гылыми енбекте-рiн жариялау; 5) ассоциациянын ж^мысына жалпы жетекшiлiк жYргi-зу Yшiн 3 мYшеден т^ратын (тврага, онын орынбасары жэне хатшы) твралканы сайлау [ЦГА РК, ф. Р-81, оп. 1, д. 1493, л. 55].
Профессор С. Асфендиаровтын КазМУ-дын жанынан гылыми ассоциация к¥ру идеясы жогаргы билiк органдары тарапынан колдау таппаганымен де, онын б^л ойы 1929 жылы Кызылордадан Алматыга ауыскан Казакстанды зерттеу когамы аркылы бiртiндеп юке аса бастайды. Республикадагы влкетану ж^мыстарынын каркынын арттыру максатында Казакстанды зерттеу когамы, Казпедвуздын жанындагы влкетану бюросы, КазМУ-дын тарих пен эдебиет бойынша окытушылары мен гылыми кызметкерлерi бiрiге бастаган болатын.
1929 ж. 23 казанда вткен Казак АКСР Yкiметiнiн мэжiлiсiнде республикадагы влкетану коз-галысынын нэтижелерiн корыту жэне гылыми-зерттеу ж^мысынын болашак багыттарын аныктау максатында 1930 жылы 1 кантарда Алматыда барлык гылыми орталыктар, влкетану мекемелер^ ЖОО мен музей кызметкерлер^ салалык комиссариаттардын вкiлдерi катынасатын БYкiлказак влкетану съезiн шакыру туралы шешiм кабылданады [ЦГА РК, ф. Р-30, оп. 1, д. 1033, л. 55]. Казак Yкiметi аталган съездщ ж^мысына Казакстанда гы-лыми-зерттеу ж^мыстарымен айналысатын Мэскеудегi, Ленинград пен Ташкенттеп гылыми мекемелер мен мэдени орталыктарды катыстыру жоспарланды. Съездi шакыру мiндетi О. Жандосовтын басшылыгындагы ¥йымдастыру бюросына жYктелiнiп, онын к¥рамына КазМУ-дын ректоры С. Асфендиаров жэне Казак АКСР Агарту халык комиссары Н. Манаев мYше ретшде кiрдi.
¥йымдастыру бюросынын мYшесi ретвде профессор С. Асфендиаров Мэскеудеп гылыми
Жушсбаев А.Э., Бурханов Б.Б. KasaKCTaHMH aкaдeмиялык; Fылымыныц KaMmacy
тapиxы жэнe С. Аcфeндиapoвтыц Fылыми-¥Йымдacтыpyшылык; granen
бaйлaныcтapын пaйдaлaнa oтыpып, cъeзгe бeлдi Faлымдap мeн тaнымaл зepттeyшiлepдi шaкыpyFa aтcaлыcты. ¥йымдacтыpy бюpocымeн K^pac-тыpылFaн жocпapFa camec е^зд^ тaбыcты ж^мыгс жacayын кaмтaмacыз eтy Yшiн Kaзaкcтaнныц тaбиFи-eндipгiш кYштepi, экoнoмикa, тapиxи-мaдeни, ¥Йымдacтыpy-aдicтeмeлiк ceкциялapды K^py ¥ЙFapылып, о^з-дщ eтy мepзiмi cayipre ayыcтыpылды. ¥йымдacтыpy бюpocыньщ мaлiмдeyi бoйыншa емзд^ ж¥мыcынa KСPО FА-ныц жaнe PKФСP вл-кeтaнyдьщ Оpтaлык бюpocыньщ бeлceндi тYPдe кaтынacyы кYтiлдi. Съeзгe Pece^irç, Укpaинaныц, взбeкcтaнньщ, ТYpiкмeнcтaнньщ жaнe KыpFызcтaнныц Fылыми-зepттey мeкeмeлepiнiц eкiлдepi дe шaкыpылды [ЦГА PK, ф. P-5, o^ 10, д. 28, лл. 70-71].
1930 ж. 6 cayipдe aшылFaн I БYкiлкaзaк eлкeтaнy cъeзiнe KСPО-ныц aлдынFы кaтapлы Faлымдapы -А. Фepcмaн, П. Macлoв, С. Py4eHKo, H. Тyлaйкoв, M. Kyлтиacoв, M. Pycaкoв, В. Heдзвeцкий, И. Лaндe жaнe т.б. кeлiп ^тысты. С^здщ мaндaт кoмиccияcы бapлыFы 238 дeлeгaттapды тipкeп, жeкeлeгeн KerçeiïMreH мaжiлicтepдe cъeзгe Kaтынacyшылapдыц caны 500 aдaмFa дeйiн жeттi [Аxмeтoвa, 1982].
С^здщ дeлeгaттapы Ke-RerörnreH мaжiлicтepдe 22 бaян-дaмaны, coH4a^aK 6 ceкциядa 100-дeн aca бaяндaмaны тыцдaп, жapыcceздepдe ;ызу тaлкыFa caлды. А. Фepcмaнныц «nporo-вoдитeльныe cилы Kaзaxcтaнa и иx знaчeниe в дeлe xoзяйcтвeннoгo и кyльтypнoгo cтpoитeльcтвa СССТ», С. Py^HKomiR «Итоги и пepcпeктивы нayчнo-иccлeдoвaтeльcкoй pa6o-ты Акaдeмии HayK СССТ в
Kaзaxcтaнe», Н. Тyлaйкoвтыц «3a4a-чи нayчнo-иccлeдoвaтeльcкиx paбoт в oблacти ceльcкoгo xoзяйcтвa Kaзaxcтaнa», О. Жaндocoвтыц
«Оpгaнизaциoнныe вoпpocы Ha-yчнo-иccлeдoвaтeльcкoй pa6o™ в Kaзaxcтaнe», С. Аcфeндиapoвтыц «K иcтopии paзвития oбщecтвeнныx фopм Ha BocroKe» aтты бaяндaмaлap Kaтынacyшылapдьщ Yлкeн ;ызы-FyшылыFын тyдыpды [Аxмeтoвa, 1982, c. 114].
О^здщ то^ы мaжiлiciндe KСPО FА-ньщ жaнe Koммyниcтiк aкaдeмияныц жYЙeciндe Kaзaк-CTaH^iR тapиxы мeн мaдeниeтiнiц Fылыми-зeprтey инcтитyтын k^-py кaжerтiлiгi тypaлы ;apap кaбылдaнды. О. Иcaeвтыц жacaFaн «Пepcпeктивы paзвития нapoднoгo xoзяйcтвa Kaзaxcтaнa Ha ближaйшee пятилeтиe» бaяндaмacы бoйыншa [ЦГА PK, ф. P-5, o^ 10, д. 28, л. 71] cъeзд xaлык шapyaшылыFыньщ бapлык caлaлapы Yшiн мaмaндapдыц бшкт'тгш apттыpyмeн aйнaлыca-тын жaнe т¥paкты тYPдe кызмeт eтeтiн o;y жаж Fылыми мeкeмeлepдi K^py K^eirMriHe 6aca нaзap ayдapFaн ^улы шыFapaды. С^зте кaтынacyшылap Kaзaкcтaндa KСPО FА-ньщ жаж Ауыл шapyaшылык aкaдeмияcыньщ бeлiмдepiн K¥py ^^ты^т aлFa тaprты.
Kerçec ОдaFыньщ тaнымaл Faлымдapы KararncKaH I БYкiлкaзaк eлкeтaнy cъeзiндe pecпyбликaдaFы Fылымныц ap тYpлi caлaлapыньщ дaмытyFa ^тысты кaбылдaнFaн кapapлap 1930 жылдapдыц бacындa Fылыми opтaлыктap мeн мeкeмeлepдiц K¥pылyынa тYpткi бoлды. О^здщ Kopытындыcы бoйыншa С. Аcфeн-диapoв Kaзaкcтaнды зeprтey KoFa-мышыц тepaFacы бoлып caйлaнып, гап ¥зaмaй Kaзaкcтaн eлкeтaнyыньщ
Gpтaлы; бюpосыныц тepaFaлы; ;ызметше тaFaйындaлaды [Аxметовa, 1982, с. 99]. Gœ ;ызметшде С. Асфендиapов pеспyбликaдa eлкетaнy ж¥мыстapыньщ дaмытy бaFытындa ецбек етш, 1932 жылдыц кYзiне ;apaй 6лкетaнyдьщ Gpтaлы; бюpосыныц жэне Кaзa; АKCP АFapтy xaлы; комиссapиaтыньщ кYш сaлyымен pеспyбликaньщ 5 облысындa eлкетaнy оpтaльщтapы жэне 42 eлкетaнyшыльщ ^яшы; ^^ылды.
1931 жылы Кaзa;стaндa FЗИ-леpдi ;¥py, сыpттaн шa;ыpылFaн жэне ;aзa;стaнды; Faлымдapды Fылыми-¥Йымдaстыpyшыльщ ж^мыс^ тapтy iсiнде бip;aтap iлгеpiлеy бaй;aлды. 1931 ж. 27 тaмыздa eткен мэжшсте Кaзa; АKCP-ньщ Yкiметi б^ы^ы Faлымдapдыц тдомысын жa;сapтy комиссиясын тapaтып, оныц оpнынa FaлымдapFa жэpдемдесy комиссиясын ;¥Py тypaлы шешiм ;aбылдaйды. Юомиссияныц тepaFaсы болып Y. К^лымбетов, aл мYшелеpi pетiнде К. Capымолдaев, С. Асфендиapов, А. Cейдaлин, В. Авеpбyг, А. Ж^мaбaев жэне т.б. бекiтiлдi [ЦГА PK, ф. P-5, оп. 12, д. 173, л. 122 об.].
1931 ж. 11 ^ыф^йекте Кaзaтком eз жaнындa Кaзa; мapксизм-ленинизм институтын (КМЛИ) тypaлы
шешiм ;aбылдaп, OFaн жетекшiлiк ету мiндетiн I. К¥Paмысов;a тaпсыpды [ЦГА PK, ф. P-5, оп. 12, д. 3, лл. 250-251]. G^i мэжшсте бектлген КМЛИ тypaлы еpежеге сэйкес ол 3 бeлiмнен (тapиxи, философиялы;, экономикaлы;,
пapтияныц ^лт сaясaты) жэне 13 секциядaн т^ып, оныц жaнынaн тapиxшы-мapксисттеpдiц, педaгог-мapксисттеpдiц, мaтеpиaлист-
диaлектиктеpдiц, пэpменшiл
aтеисттеpдiц жэне Кaзa;стaнды
зеpттеy ;оFaмдapы, пpолетapлы; жaзyшылapдыц жэне жapaтылыстaнy aссоциaциялapы ¥Йымдaстыpылды [ЦГАPK,ф.P-5,оп.12,д.3,лл.256-258]. Сонымен ;aтap, 1931 ж. Кaзa;стaндa Экономикaлы; зеpттеyлеpдiц жэне Ауыл шapyaшыльщтыц социaлистiк ;aüra ;¥Py инститyттapы aшылды.
^азакстандык; базаны К¥РУ жолында. 1930-жылдapдыц бaсындa Кaзa; АKCP-ныц бaсшылыFы pеспyбликaдaFы бYкiл Fылыми мекемелеp мен ;оFaмдapдыц ж^мысыш жетекшiлiктi, Fылыми-зеpттеy бaFытындa Yйлестipyдi, Fылыми кaдpлap мен бiлiктi мaмaндapды жYЙелi тYPде дaяpлayды жYзеге aсыpaтын оpтa; ^йымды ;^pyFa кipiстi. KCPG FА-ныц экспедициялapы ap;ылы Кaзa;стaнныц тaбиFи бaйлы;тapы мен eндipгiш кYштеpiн, тapиxи мен мэдениетш зеpттеy бaстaп;ы кезецде бip;aтap тaбысты нэтижелеp беpгенiмен, pеспyбликaныц eз шшде ^pa^ra тYPде оpнaлaсaтын FА-ныц жYЙесiндегi apнaйы Fылыми оpтaлы;тыц жокгы^ы aй;ын сезiлдi. Эйткенi 1932 жылFa дешн FА-ныц бapлы; мекемелеpi Мэскеу мен Ленингpaдтa Faнa шоFыpлaнFaнды;тaн KCPG-
ныц теppитоpиясындa Fылыми ж¥мыстapды жYpгiзy Yшiн aкaдемиялы; мекемелеpдiц
кецейтшген желiсiн ;aжеттiлiгi
тyындaды. GсыFaн оpaй, 1931 ж. 7 сэyipде eткен Кaзa; АKCP Yкiметiнiц мэжiлiсiнде Кaзa; АKCP MЖK тepaFaсыныц оpынбaсapы И. Maйминнiц Кaзa;стaндa FА-ныц бeлiмiн aшy жэне осыFaн бaйлaнысты тyындaп отыpFaн ¥Йымдaстыpy мэселелеpi тypaлы бaяндaмaсы тындaлды. Mэжiлiс екiншi бесжылдыкга pеспyбликaныц
Жушсбаев А.Э., Бурханов Б.Б. KasaKCTaHMH aкaдeмиялык Fылымыныц KaMmacy
тapиxы жaнe С. Аcфeндиapoвтыц Fылыми-¥Йымдacтыpyшылык; granen
pecypcтapы мeн eндipгiш кYштepiн зeprтey ж^ы^т кYшeйтy Kaжerтiлiгiн мoйындaй кeлe, 1932 ж. Алмaтыдa KСPО FА-ньщ бeлiмiн aшy тypaлы ^улы кaбылдaп, omirç yaкытшa epeжeciнiц жoбacын бeкiтeдi [ЦГА PK, ф. P-30, o^ 2, д. 693, л. 42].
1931 ж. мaмыpдa FА-ньщ бaзaлapы мeн cтaнциялapын aшy жocпapынк¥Pacтыpyмeнaйнaлыcaтын apнaйы Koмиccия к¥Pылды [АPАH, ф.2,oп.1-1931,д.31,119п.].1931жылы 27 мaycымдa FА-ньщ Macкeyдe eткeн Keшпeлi cecc^^i^iR мaжiлiciндe KСPО-ныц ipi opтaлыктapындa Акaдeмияньщ кeшeндi бaзaлapын K¥Py кaжerтiгi мoйындaлып, oлapдыц кaтapынaн 6acKa кaлaлapмeн 6ipre Алмaты дa opын aлды [АPАH, ф. 1, o^ 1-1931, д. 257, л. 44]. кeздeн бacтaп жepгiлiктi жepлepдe KСPО FА-ньщ жaцaдaн к¥Pылып oтыpFaн зeprтey opтaлыктapыныц бapыншa тиiмдi к¥Pылымдapын iздecтipy жaнe жaн-жaкты тaлкылay YДepici Kapern aлa бacтaды. Faлымдap ocы opтaлыктapдыц к¥Paмындa pecпyбликaлapдыц, eлкeлep мeн oблыcтapдьщ экoнoмикaлык
жaнe мaдeни к¥Pылыcынa тoлык жayaп 6epe aлaтын Fылыми бeлiмдepдi (инcтитyrтap, бeлiмдep, лaбopaтopиялap, ceктopлap) K^PyFa ^мтылды. О№1 бaFыrтa ¥лrтык aймaктapдa кaлыптacкaн Fылыми мeкeмeлep жeлiciнiц epeкшeлiктepi дe eceme aлынды.
1931 ж. 4-7 кaзaн apaлыFындa eткeн KСPО FА-ньщ ceccияcындa oдaктac жaнe aвтoнoмды pec-пyбликaлapдa филиaлдap мeн 6a-зaлapды K¥Py мaceлeci тaлкыFa caлынды [АPАH, ф. 1, o^ 1-1931, д. 257, л. 46 o6.]. СeccияFa Kaтыcyшылapдьщ шeшiмiмeн Бaзaлap бoйыншa кoмиccияньщ (мYшeлepi
-Л. Koмapoв, А. Аpxaнгeльcкий,
A. Иoффe, H. Mapp, А. Фepcмaн,
B. Kиcтякoвcкий) к¥Pылып, omirç мiндeтiнe ¥лrтык aймaктap мeн pecпyбликaлapдa FА-ныц бaзaлapын ¥Йымдacтыpy мYмкiндiктepiн Kapacraipy ^дь Б^л кoмиccия aвтoнoмды pecпyбликaлapдьщ Yкiмeт мYшeлepiмeн, Fылыми-зepттey ¥Йымдapы мeн мeкeмeлepдiц, ЖОО жeтeкшiлiктepiмeн бaйлaныcкa шыFып, oлapдaн жepгiлiктi жepлepдe FА бaзaлapы мeн бeлiмдepiн aшy кaжerтiлiгiн нeгiздey тypaлы бaяндaмaлapды aлдыpтaды.
1932 ж. 20-25 aкпaндa Лeнингpaдтa Kaзaкcтaнныц eндipгiш кYштepiн зeprтey мaceлeciнe apнaлFaн кoнфepeнция e^, oFaH Kaзaк АKСP Yкiмeтi тepaFacыньщ opынбacapы И. Maймин бacтaFaн кaзaк дeлeгaцияcы жaнe Лeнингpaдтa o^iFaH eKi жac кaзaк Faлымы -K. Ж¥бaнoв пeн Э. MapF^aH ^тысты [Peзoлюции, 1932, c. 3-4, 82, 86]. Koнфepeнцияньщ то^ы мaжiлiciндe KСPО FА тepaлкacы Kaзaк;cтaндык бaзaны K^Py тypaлы ь^улы кaбылдaды. Ондa Kaзaкcтaндык бaзaны FА-тщ бaзaлapын miFarny жocпapынa Kocy жaнe oны ¥Йымдacтыpyдьщ мepзiмi мeн тapтiбiн ami^ray, 1932 ж. KaзaкcтaндaFы экcпeдициялык
ж¥мыcтapды кYшeйтy, бoлaшaк бaзaньщ жaнe Kaзaкcтaнныц Fылыми мeкeмeлepiнiц кaжerтiлiктepiн
ecKepe oтыpып, Kaдpлap бoйыншa Koмитeткe Kaзaкcтaнньщ eтiнiмiн ^был aлy, FА-ньщ жaнындaFы Fылыми кызмeткepлepдщ ceкцияcынa KaзaкcтaнFa ^тысты мaceлeлep бoйыншa apнaйы жинaлыc eткiзy, KСPО вндipгiш кYштepдi зeprтey бoйыншa KeqecKe Kaзaкcтaн бoйыншa «Eцбeктepдi» жaнe кoнфepeнцияньщ кapapлapын ш^ыл тYpдe жapыккa
шыгару кажеттiлiгi туралы айтылды [НА <^ылым ордасы», ф. 1, оп. 1, д. 16, лл. 1-1 об.].
Конференциядан кешн
Казакстанда FА-нын базасын к¥ру Yдерiсi взiнiн шешушi кезенiне аяк басты: 1932 ж. 28 акпанда FА-нын Жалпы жиналысы Казакстанда базаны ^йымдастыру туралы каулыны бекiтсе, 11 наурызда Базалар бойынша комиссия болашак Казакстандык базанын к¥рылымы туралы жобаны жэне оны ^йымдастыру жоспарын КСРО FА твралкасынын карауына ^сынып, 29 наурызда олар FА-нын Жалпы жиналысымен бекiтiлдi. Жобага сэйкес база биологиялык, к^м-швл жэне геофизикалык бвлiмдерден т^рды. Бiркатар талкылаулардан кейiн, 4 мамырда Базанын тврагалыгына бiрауыздан Казакстаннын жагдайымен
жаксы таныс тYркiтанушы академик А. Самойлович, онын орынбасарлыгына экономист
М. Твлепов, твралка мYшелiгiне биолог жэне геоботаник академик Б. Келлер, тарихшы профессор С. Асфендиаров, ал гылыми хатшы ретiнде физиолог профессор И. Барышников тагайындалды [НА <^ылым ордасы», ф. 1, оп. 1, д. 16, л. 6]. Кешннен КБ-нын твралка к^рамын химик академик Э. Брицке толыктырды.
КБ твралкасынын, ен ал-дымен жергiлiктi мYшелерi С. Асфендиаровтын жэне М. Твлеповтын ^ш салуымен кыска уакыт iшiнде болашак базанын каржы сметасы, 1932-1933 жылдарга арналган ныгайту жоспары, уакытша ережес мен жаргысы к¥растырылды. Олар 1932 ж. 7 сэуiрде вткен Казак АКСР Yкiметiнiн мэжiлiсiнде бекiтiлiп, Ленинградта кызмет еткен
базанын тврагасы А. Самойлович б^л к¥жаттарды FА-нын Жалпы жиналысынын талкылауынан вткiздi.
1932 ж. мамырда М. Твлепов пен С. Асфендиаров базанын алдагы ею жылга арналган штат к¥рамын к¥растырып шыгады. Ол бойынша базанын твралкасы 5 адамнан, iс баскармасында - 14, геофизикалык бвлiмде - 42, к¥м-швл бвлiмiнде
- 11, биологиялык бвлiмде - 30, Казакстаннын экономикасы бвлiмiнде
- 7, тарих пен эдебиет бвлiмiнде - 5, редакциялык-баспа бюросында - 3, кiтапханада - 7, бухгалтерияда - 5, барлыгы 120-дан астам кызметкерден к¥ралуы ^йгарылып, олардын жартысынан астамын сол жылы ж^мыска тарту квзделдi [ЦГА РК, ф. Р-30, оп. 2, д. 1003, лл. 2-4]. вкшшке орай, б^л штат к¥рамы кешннен 4 есеге кыскартылды.
1932 ж. 22 мамырда М. Орынбаевтын, М. Твлеповтын, И. Майминнщ, С. Асфендиаровтын, С. Садуакасовтын жэне Е. Федоров-тын катысуымен Казакстанда FА-нын базасын ^йымдастыру бойынша арнайы кенес втедi. Б^л кенесте келесiдей бабтардан т^рган каулы кабылданды: 1) И. Барыш-никовтын келуше дейiн М. Твлепов пен С. Асфендиаровка Казакстандагы FА-нын базасын ныгайту туралы накты ^сыныстарды даярлап шыгып, оларды БК(б)П Казвлкеком хатшылыгынын назарына ^сыну;
2) Базанын к¥рылуы Yшiн Казакстаннын жергiлiктi бюджетiнен 150 мын сом каражатты бвлу;
3) Базаны каржыландыруга салалык комиссариаттарды тарту, олардын гылыми-зерттеу iстерiне бвлшген каражатты Базанын ^йымдастыруына ж^мсау; 4) 1932 жылдан калдырмай FА-нын Казакстандагы вз гылыми-
Жушсбаев А.Э., Бурханов Б.Б. KasaKCTaHMH aкaдeмиялык; Fылымыныц ^лык^у
тapиxы жaнe С. Аcфeндиapoвтыц Fылыми-¥Йымдacтыpyшылык; granen
тexникaлык бaзacын K¥Py кaжeт дeп тaбy. Бaзaныц лaбopaтopиялapы жaбдыктaлFaнFa дeйiн, omirç Fылыми Kызмeткepлepiнe АлмaтыдaFы
ЖОО жaнe ЖТОО Fылыми кaбинerтepi мeн лaбopaтopиялapын epKiH кoлдaнyын кaмтaмacыз eтy. С. Аcфeндиapoвкa, M. Тeлeпoвк;a, И. Maймингe жaнe С. Сaдyaкacoвкa ЖОО лaбopaтopиялapын yaкытшa KOлдaнy тapтiбiн, coH4a^aK oлapдыц жaбдыктapы мeн мYлiктepiнiц 6íp бeлiгiн бaзaньщ к¥Pылып oтыpFaн лaбopaтopиялapынa бepy мYмкiндiгi тypaлы ш^ты ¥cыныcтapды K¥Pacтыpып шыFapy; 5) Kaзaкcтaндык бaзaFa 15-20 бeлмeдeн т¥paтын Fимapaт бepy кaжeт дeп тaбy, б^л мaceлeнiц жaкын apaдa шeшiлyiн кaмтaмacыз eтy Yшiн О. Иcaeвкa eтiнiш бiлдipy жaнe т.б. [ЦГА PK, ф. P-30, o^ 2, д. 1003, лл. 13-14].
1932 ж. мaмыpдa БKП (б) Kaзeлкeкoм Kaзaкcтaндык бaзaныц aлдaFы yaкыттaFы ныFaйтy жocпapынa caйкec omirç xимиялык жaнe энepгeтикaлык ceктopлapын к¥PУДы KOЛFa aлy жaнe ocы жaйындa FА-ньщ тepaлкacынa eтiнiш бiлдipy, Kaзaк АKСP Жep шapyaшылыFы xaлык кoмиccapиaты бaзaFa Бoтaникaлык бaкты ¥Йымдacтыpy Yшiн Алмaты кaлacыныц ayмaFынaн тыc жepдe raicri api кoлaйлы opынды бeлiп бepy, 1933 ж. бaзa Yшiн apHarni Fимaparты т¥pFызy, omirç кapayынa АлмaтыдaFы Агpoтoпыpaк инcтитyтын, влкeтaнy мyзeйiн, Аpaл тeцiзiнiц Гидpoмeтpия инcтитyтын жaнe Путивдш cтaнцияcын тaпcыpy, 1 кыpкYЙeккe дeйiн Fылыми кызмeткepлep Yшiн 15 пaтep Yлecтipiп бepy тypaлы шeшiмдepдi кaбылдaды [АП PK, ф. 141, o^ 1, д. 5155, лл. 284284 o6.].
Бapлык кaжerтi ¥Йымдacтыpy шapaлapы aяктaлFaн cor, 1932 ж. шiлдeciндe FА Kaзaкcтaндык бaзaньщ Алмaтыдa aшылy paciмi eтeдi. Бacтaпкы кeзeндe бaзa кeптeгeн KmiH^iKrapFa тaп бoлды. Kaзaк АKСP-ныц Yкiмeтi жaнe бaзa бacшылыFыньщ тapaпынaн жacaлFaн бapлык тaлпыныcтapFa кapaмacтaн omirç ж^мы^ бaяy кapкынмeн жYPдi. ЭpтYPлi Fимapaттapдa opнaлacкaн бaзaдa нeбapi20Faлыммeн12 штaтrык Kызмeткep FaHa e^eK eтiп, ж^мысты ныFaйтyFa мaтepиaлдык бaзaныц тapлыFы, Fылыми кaдpлap мeн кapжы тaпшылыFы eз ыкпaлын тигiздi.
Базанын ныгаюы жэне алFашк;ы жeтiстiктeр. С. Аcфeн-диapoв тaжipибeлi ¥Йымдacтыpyшы api бш^т мaмaн peтiндe бaзaньщ ipгeтacын кaлaп, omirç кaлыпты ж^мыгс жacayынa eзiнiц бap кYш-кaйpaтын ж¥мcaды. Отщ M. Тeлeпoвпeн жaнe И. Бapыш-никoвпeн бipлece oтыpып a^apFaH ayкымды ж^мыстыц apKa^i^^ 1932 ж. aяFынa кapaй Kaзaкcтaндык бaзa тeмeндeгiдeй жeтicтiктepгe нрл жeткiздi: 1) Зooлoгиялык ceктopмeн 8 экcпeдиция ¥Йымдacтыpылып, oлap Kaзaкcтaнныц фayнacын жaнe ayыл шapyaшылык зиянкecтepiн ami^ray бaFытындa зeprтey ж¥мыcтapын жYpгiзiп, бacпaFa бipнeшe Fылыми e^eK дaяpлaнды; 2) Бoтaникaлык ceктop aныктaмaлык гepбapийдi K^pacrapyFa жaнe бoтaникaлык бaктьщ к¥Pылыcынa кipicтi; 3) Kaзaкcтaнныц бYкiл ceйcмикaлык жeлiciн бipiктipгeн Сeйcмикaлык бeлiмнiц к¥Paмындa Гeoфизикaлык ceктop eз ж^ы^т бacтaды; 4) Fылыми Kerçec бюpocы Kaзaк;cтaнньщ Fылыми кызмeткepлepi, шapyaшылык ¥Йымдapы, мeктeп
м¥Fалiмдерi Yшiн бiрнеше арнайы акыл-кенес мэжiлiстерiн вткiзiп, внертапкыштармен байланыс ор-натты; 5) Казакстаннын вндiргiш ^штерш зерттеу бойынша бюро к¥рылып, онын ^йымдастыруымен FА-нын бiркатар экспедицияларынын аралык есептерiн, КСРО вндiргiш кYштердi зерттеу бойынша кенестщ 2-шi бесжылдыкта Казакстаннын вндiргiш кYштерiн экспедициялык т¥рFыдан зерттеуге арналFан 5-жылдык жоспарын талкылады;
6) КСРО FА басылымдарынын негiзiнде Fылыми кiтапхананы к¥-ру ж^мыстары колFа алынды;
7) Химиялык, топырак, зооло-гиялык лабораториялары жэне Геофизикалык сектор Yшiн кажеттi к¥рал-жабдыктар сатып алынды;
8) Fылыми кызметкерлердiн саны 20^а жетiп, КБ Кенесiнiн мYшелерi ретшде академиктер И. Бардин мен И. Александров ж^мыска тартылды;
9) База секторларынын 1933 ж. арналFан жоспарлары к¥растырылды;
10) Базанын Fылыми кызметкерлерi профессорлар ретiнде Казакстаннын ЖОО непзп пэндер бойынша дэрiс окуFа шакырылды; 11) ЖОО бiтiрген казактарды FА-нын аспирантурасына iрiктеу ж^мыстары жYргiзiлдi [ЦГА РК, ф. Р-5, оп. 13, д. 115, лл. 230230 об.].
1932ж.20карашадаКазакАКСР Yкiметi твраFасы О. Исаевтын жэне онын орынбасарларынын кенесiнде академик А. Самойлович КБ-нын кызметi туралы квлемдi баяндама жасады. Онын алFашкы бвлiмiнде ол базаны ^йымдастырудын кыскаша тарихы шолу жасап, аткарылып жаткан iс-шаралардын кешенi туралы есеп бердь А. Самойлович негiзiнен жергiлiктi Fалымдардан к¥PалFан Казакстандык базанын твралкасы
мен Кенесшщ ^йымдастырушылык ж^мысын жеке атап втш, С. Асфендиаровтын, М. Твлеповтын жэне И. Барышниковтын базаны K¥PУFа сiнiрген енбегiн жоFары баFалады [ЦГА РК, ф. Р-30, оп. 2, д. 1003, лл. 39-40]. Казакстандык базанын твраFасы вз баяндамасында жарты жылдын iшiнде эрбiр сектордын аткарFан ж^мыстарын талдай келш, алдаFы екi жылFа белгiленген мiндеттер жайында токталып вттi. Онын мэлiмдеуiнше, 1934 ж. базаны FА-нын бюджетше толыктай квшiру жоспарланып, осы себептен онын к¥рылымына келесiдей взгерiстердi енпзу ¥ЙFарылды: 1933 ж. зоологиялык жэне ботаникалык секторлар ортак биология институтына бiрiктiрiледi; геофизикалык сектор вз ж^мысын жалFастырып, арнайы химиялык лаборатория жасакталады,
осы лабораториянын негiзiнде Казакстаннын внеркэсiбi мен ауыл шаруашылыFы Yшiн аса манызды химиялык сектор к¥рылады; 1933 ж. алдымен энергетикалык сектор ^йымдастырылып, ол болашакта жеке институт болып ашылады. Казакстаннын казба байлыктарын зерттеу Yшiн базанын к¥рамында жеке геологиялык секторды ашу мшдет белгiлендi.
Баяндаманын сонында
А. Самойлович базаны каржы-ландыру жэне онын материалдык базасын к¥ру мэселесiн талкы^а ^сынды. А. Самойлович базада лабораторияларды жасактау мYмкiн-дiктерiнiн болмауы салдарынан Fылыми кызметкерлер кыс уакы-тында Орталыкка кайта оралуFа ерiк танып, б^л жаFдай базанын толыкканды ж^мыс жасауына кедергi келтiрiп жаткандыFын вюшшпен
айтты. Дегенмен базанын Fылыми кызметкерлерi, эсiресе «100» тобына кiргендердiн барлыFы пэтерлермен толык камтамасыз етiлдi. Сонымен катар, А. Самойловичтщ мэлiмдеуiнше, 1932 ж. база Fылыми кадрларды даярлауFа элi юрюш Yлгермегендiгiне карамастан,
Ленинградка окуFа жiберiлетiн ЖОО тYлектерiн iрiктеуге атсалысты. Сонын нэтижесiнде 11 Yмiткер iрiктелiп алынып, олардын жетеуi ЛенинградтаFы институттардын аспирантураларына окуFа
аттандырылды [ЦГА РК, ф. Р-30, оп. 2, д. 1003, л. 47].
1932 ж. 27 карашада Казак АКСР-нын Yкiметi А. Самойловичтщ, М. Твлеповтын, И. Барышниковтын жасаFан баяндамаларынын корытын-дысында 3 тараудан т^ратын «О состоянии и перспективах работы филиала АН в Казахстане» каулы кабылдап, КБ-нын 1933 ж. арналFан ж^мыс жоспарын жэне жана к¥рылымынын жобасын беютп [ЦГАРК, ф. Р-5, оп. 13, д. 115, лл. 230 об. - 231 об]. Сонымен катар, осы Казак АКСР-нын Yкiметi республикада В.И. Ленин ат. Ауыл шаруашылык академиянын филиалын ашу туралы каулыны жариялап, онын басшылы^ына Х. Н^рм^хамедовты таFайындайды [ЦГА РК, ф. Р-5, оп. 13, д. 115, лл. 240-240 об.].
Базанын бастапкы жоспарында KOFамтану Fылымдарымен жYЙелi тYрде айналысу кврсетiлмегенiне карамастан, OFан жетекшiлiк еткен тарихшылар А. Самойлович пен С. Асфендиаров онын к¥рамында тарихи жэне тштану бвлiмшелердi ашуFа ^мтылды. Олардын жоспарына сэйкес тарихи бвлiмше XVII F. 2-жартысынан бастап Казакстан тарихына катысты материалдарды
жинастыруды колFа алуы кажет едь Эйткенi FА-нын Тарихи-археографикалык институты
4 томнан т^ратын Казакстан тарихын жазу Yшiн арнайы комиссия к¥рып, онын твраFасынын (профессор С. Томсинский) орынбасарлыFына профессор С. Асфендиаровты таFайындады. ОсыFан орай, 1933 ж. базада тарихи-археографиялык комиссия к¥рылып, OFан патшалык Ресейдiн Казакстанда жYргiзген отарлык саясатына катысты материалдар жинаFын шыFару мiндетi жYктелдi [НА <^ылым ордасы», ф. 1, оп. 1, д. 53, лл. 2-2]. Ал екiншi бвлiмшеН. Маррдынжетекшiлiгiндегi Тiл жэне ойлау институтына казак тiлiнiн Yлкен академиялык свздiгiн K¥растыруFа колFабыс кврсетедi деп ¥ЙFарылды [ЦГА РК, ф. Р-30, оп. 2, д. 1003, л. 45].
1933 ж. 28 кантарда И. Барышников КСРО FА-нын филиалдар мен базалар бойынша комиссиянын мэжiлiсiнде Казак-стандык базанын 1933 ж. арналFан ж^мыс жоспарын ^сынып, онын бекiтiлуiне кол жеткiзгенiне карамастан, сол кезде базанын ны^аюына тшст каражатты бвлуге ынта танытпаган Yкiметтiн бiркатар вкiлдерi оны тарату кажетпп туралы мэселе квтердi. Осы себептен И. Барышников 24 акпанда Казак АКСР Yкiметiнiн твраFасы О. Исаевтын жэне БКП (б) Казвлкекомнын 1-шi хатшысы Л. Мирзояннын атына хат жолдайды. Онда ол базанын калыпты ж^мысы Yшiн 430 мын сом кажет болып отырFандыFы жэне б^л соманын тек 75 мын сомы Fана FА-нын бюджетiнен бвлшетшдт, сондай-ак жергiлiктi бюджеттен тиесш 350 мын сомнын орнына тек 150 мын сом каражат карастырылFандыFы
тypaлы xaбapлaйды. Kaзaкcтaндык бaзaFa pecпyбликa бacшылыFыньщ нeмк¥paйлы кeзкapacы И. Бapыш-никoвтьщ eкiнiшiн тyдыpып, oл м^ц^й кeлeмдeгi мapдымcыз a^ami бeлгeншe, oлapды бeлмeй, бaзaны жayып тacтayды ^^ады. вйткeнi oлap ^^дай дa нaтижeгe ^л жeткiзyгe eш мYмкiндiк бepмec eдi. Сoнымeн кaтap, oл бaзaныц ceccияcынa дaйындык жYpгiзy Yшiн С. Аcфeндиapoвты Kaзaк АKСP Дeнcayлык ca^ray xaлык кoмиccapы кызмeтiнeн aлып, omi тoлыкraй бaзaFa K^^icrça ayыcтыpyды атщда [ЦГА PK, ф. P-30, o^ 2, д. 1480, лл. 9-10].
Kaзaк АKСP-ньщ Yкiмeтiнiц бacшыcы pe^H4e бaзaныц к¥Pылyынa eзiнiц кoмaкты Yлeciн rçocrçaH О. Иcaeв пpoфeccop И. Бapышникoвтьщ xa-тынa YH Karam, 1933 ж. 8 мaмыpдa FА-ньщ мiндerтi xaтшыcы aкaдeмик
B. Boлгингe кeлeciдeй мaзм¥ндaFы жeдeлxaт жoлдaйды: «Ввиду пepexoдa зaмecтитeля пpeдceдaтeля Kaзaxcтaнcкoй бaзы Тyлeпoвa Ha дpyгyю paбoтy, Ha ero мecтo зaмecтитeля пpeдceдaтeля бaзы, выдвигaeмпpoфeccopaАcфeндиapoвa. Пoдpoбныe дaнныe o жм He cooбщaю, нaдeюcь, вы ero знaeтe. Пpocим yтвepдить, тeлeгpaфьтe» [ЦГА PK, ф. P-30, o^ 2, д. 1003, л. 34]. 1933 ж. 11 мaмыpдa eraeH FА тepaлкacы мaжiлiciнiц шeшiмiмeн
C. Аcфeндиapoв 15 мaмыpдaн бacтaп КБ тepaFacыныц opынбacapы Kызмeтiнe бeкiтiлeдi [АPАH, ф. 188, o^ 2, д. 147, л. 8].
1933 ж. шiлдeciндe С. Аcфeн-диapoв Kaзaк АKСP-ныц Дeнcayлык ca^ray xaлкoмы кызмeтiнeн бocaтылып, тoлыктaй бaзaFa K^^icrça ayыcты. ОFaн дeйiн дeнcayлык ca^ray caлacынa жeтeкшiлiк eткeн С. Аcфeндиapoв eзiнiц бap ^ш-
Kaйpaтын 1931-1933 жж. кaзaк дaлacындaFыc¥paпылaшapшылыкпeн жaнe comiR caлдapынaн xaлык apacындa KeR тapaFaн тYpлi шдeттepмeнжaнeж¥Kпaлыaypyлapмeн KYpecKe ж¥мcaды. Ол ocы кызмeтiндe pecпyбликaдa дeнcayлык ca^ray жaнe мeдицинa caлaлapындa бipкaтap т¥ЦFыш FЗИ-лepдi ¥ЙымдacтыpyFa eз Yлeciн Kocra. Mыcaлы, 1931 ж. Kaзaк тepi жaнe ík^ihhc aypyлapы инcтитyты K¥Pылca, aл 1932 ж. вкпe aypyлapыныц KaHe Анaлap мeн бaлaлapды KopFay инcтитyттapы aшылды. 1932 ж. жeлтoкcaндa Kaзaк АKСP Yкiмeтiнiц aтынa С. Аcфeндиapoвтыц жoлдaFaн бaяндaмa-xaтыньщ нeгiзiндe
АлмaтыдaFы ^з aypyлapыньщ eмxaнacын Kaïïra K¥Pып, o^ir бaзacындa Дeнcayлык ca^ray xaлык кoмиccapиaтыныц кapayындaFы
влкeлiк oфтaльмoлoгиялык инcти-тутты ¥Йымдacтыpy тypaлы шeшiм шыFapды [ЦГА PK, ф. P-30, o^ 2, д. 1463, лл. 58-61]. 1933 ж. кaзaндa б^л инcтитyт тaжipибeлiк-Fылыми opтaлык peтiндe eз к^мы^ш бacтaп кeткeн бoлaтын.
1933 ж. А. Сaмoйлoвичтщ KСPО FА-Fa eтiнiш бiлдipyi нaтижeciндe бaзaFa K^^icrça KaзaкcтaнFa тYpлi caяcи ceбeптepмeн Kep ayдapылFaн opыc Faлымдapы тapтылды. Mы-caлы, oлapдыц кaтapынa 1930 ж. «aкaдeмиялык ic» бoйыншa 3 жылFa coттaлFaн Зooлoгиялык мyзeйдщ бдоыеты диpeктopы, FА мYшe-кoppecпoндeнтi, зooлoг А. Бялыницкий-Биpyля, 1933 ж. aHra-KeRecriK кызмeтi Yшiн amirn^FaH бoтaник M. Пoпoв (кeйiннeн Бaлкaш бoтaникaлык бaFыныR диpeктopы), 5 жылFa Kapлaгкa corтaлFaн eciмдiктep физиoлoгы, пpoфeccop Е. Жeмчyжникoв cынды тaнымaл Faлымдap кipдi [HА «Fылым opдacы», ф. 1, o^ 1-л, д. 4, лл. 42-44].
Базаныц республикадаFы академиялык гылыми орталыкка айналуы. Казакстандык базанын iлгерiдамуына 1933ж.21 казандавткен онын I сессиясы взiнiн айтарлыктай ыкпалын тигiздi. С. Асфендиаровпен жэне И. Барышниковпен ^йым-дастырылFан б^л сессияFа Мэскеу мен Ленинградтын белдi Fалымдары, внеркэсiп пен ауыл шаруашылык салаларынын кызметкерлерi катысты. Сессиянын корытындыларын талкы^а салFан Казак АКСР-нын Yкiметi 5 карашада КазакстандаFы Fылыми-зерттеу ж^мысынын орталыFына айналып келе жаткан FА-нын базасын сактап калу жэне одан ары ны^айту туралы шешiм шы^арды. Yкiмет каулысына сэйкес базанын кажеттшктерше республикалык бюджеттен 300 мын сом квлемшде каражат бвлiп беру жоспарланып, онын Твралкасына ш^ыл тYPде Мемлекетпк жоспарлау комитетiмен бiрлесе отырып, Акмола-Маг-нитогорск жэне КараFанды-Балкаш темiр жол к¥рылыстарынын бойын-даFы аудандардын внеркэсштш игеруiн зерттеу жоспарын к¥руды, Казакстан Yшiн КСРО FА Fалымдарын шаруашылыктын манызды салалары бойынша (геология, геохимия, энергетика, екпiндi к¥рылыс жэне т.б.) кенес беруiн ^йымдастыруды, ^лттык Fылыми кадрларды даярлау Yшiн FА-нын институттарына 5 казак Fылыми кызметкерiн аспирантураFа окуFа жiберудi тапсырды [АРАН, ф. 188, оп. 1, д. 1251, л. 18].
1933 ж. карашада С. Асфен-диаров Казакстандык база твраF-асынын орынбасары жэне Казак АКСР АFарту халык комиссары Т. ЖYргеновтын орынбасары
ретiнде Казаткомнын Fылым ко-митетiнiн жанынан ¥лттык
мэдениет институтынын (Каз¥МИ) к^рылуына атсалысады. Б^л Fылыми-зерттеу институтына мэдениет саласындаFы барлык Fылыми-зерттеу ж^мыстарына жетекшiлiк жасау, ^лттык-мэдени к¥рылыс мэселелерш маркстiк-лениндiк теориянын негiзде Fылыми т¥рFыдан зерттеу мiндетi жYктелiндi. Онын к¥рамында тарихи-археологиялык, эдебиет пенфольклор, тш к¥рылысы, бейнелеу внерi мен музыка-хореографиялык секторлар ашылды [НА <^ылым ордасы», ф. 1, оп. 1, д. 12, л. 51]. Институттын алFашкы директоры Б. Алмановтын втш^мен С. Асфендиаров Каз¥МИ-дiн тарихи-археологиялык секторын баскаруFа кiрiсiп, осы кызметвде ол Мэскеуде, Ташкентте, Омбыда, Орынборда жэне Казанда орналаскан архивтерден Казакстан тарихына катысты материалдар мен деректердi жинау iсiне, Алматынын твнiрегiндегi археологиялык казба жэне барлау ж^мыстарына жетекшiлiк жYргiздi.
Кейiнгi жылдары база вз ныFайтуын жалFастыра тYсiп, онын Fылыми Кенесiнiн ^йымдастыруымен 1934 ж. 10-15 карашада ЖезказFан мен Ертю-Алтай аудандарынын казба байлыктарын, 1935 ж. 15-20 карашада Жайык-Жем ауданынын м^найы мен минералды т^здарын зерттеу мэселелерше арналFан сессиялар вттi. ОларFа КСРО FА-нын академиктерi Н. Курнаков, А. Байков, П. Маслов, А. Архангельский, Б. Веденеев, И. Губкин катысты [НА <^ылым ордасы», ф. 1, оп. 1, д. 105, л. 7]. Сессияларда кабылданган карарларFа орай базада геология секторы, Балкаш пен Лениногорскта ботаникалык бактар, Алтай Fылыми-зерттеу базасы к¥рылды. Сонымен катар осы баFыттардаFы зерттеу ж^мыстарын жYргiзу, жоFары бiлiмдi мамандар
мeн Fылыми кaдpлapды дaяpлay Yшiн Kaзaкcтaндa Тay-мeтaллypгия инcтитyты (кaзipгi К. Сaтпaeв aт. ^зУЗТУ) KaHe В. Bильямc aт. Kaзaк Kep шapyaшылыFыньщ инcтитyrтapы aшылды.
1934 ж. Kaзaкcтaнньщ Fылыми мeкeмeлep жeлici aйтapлыктaй KeRem^ pecпyбликaдa 15 Fылыми-зeprтey инcтитyты, 16 тaжipибeлiк cтaнциялap, 60 лaбopaтopия мeн тipeк пyнкrтepi ж^мые к^ады. Fылыми мeкeмeлep мeн opтaлыктapдa 844 Fылыми кызмeткep жçмые жacaп, oлapдыR % бeлiгiн кaзaктap к¥Paды. Fылыми-зepттey мeкeмeлepiнe KaHe жaлпы FылымFa бюджeттeн бeлiнeтiн Kapжы кeлeмi дe apram, 1934 жылы oл 11 миллиoннaн acтaм coмды к¥Paды [Сyлeймeнoв, 1961].
О^ кeзeRдe Kaзaкcтaндык бaзaныR бacшылык к¥Paмындa дa бipкaтap eзгepicтep opын aлды. Kaзaкcтaндa aкaдeмиялык Fылым KaHe Fылыми-зepттey ж¥мыcтapы нeгiзiнeн тaбиFи-кoлдaнбaлы бa-Fыrтa дaми бacтaFaндыктaн aкaдeмик А. Сaмoйлoвич FА тepaлкacынaн oны Kaзaкcтaндык бaзaныR тe-paFacы кызмeтiнeн бocaтyды eтiнiп, eз opнынa aкaдeмик А. Аpxaнгeльcкийдi ^^гады. Алaйдa coл кeздe FА Гeoлoгия инcтитyты-ныR бacкapFaн А. Аpxaнгeльcкий 6í-paз у^ыта^ дeйiн eз кeлiciмiн бepyгe acыкпaды. M¥ндaй жaFдaйдa бaзaFa жaлпы жeтeкшiлiктi пpoфeccop С. Аcфeндиapoв жYpгiздi. 1935 ж. oFaH кeмeккe Тapиxи-apxeoгpaфиялык инcтитyттыR б^ыеты диpeктopы KaHe «тpoцкиcтepдiR ici» бoйыншa aйыптaлып, KaзaкcтaнFa Kep ayдapылFaн тapиxшы, KСPО FА-ныR мYшe-кoppecпoндeнтi
С. Там^ж^й жiбepiлдi. Сoл жылы С. Аcфeндиapoв пeн С. Тoмcинcкий
бipiгiп, бaзaныR к¥PaмындaFы тapиxи-apxeoгpaфиялык кoмиccияны тapиxи ceктop peтiндe Kaïïra K¥Py iciHe кipiceдi. 1936 ж. 15 мaмыpынa дeйiн б^л ceктopFa С. ^м^ж^й бacшылык жYpгiзгeн бoлca, apтынaн omi ocы кызмeтiндe С. Аcфeндиapoв aлмacтыpды [АPАH, ф. 188, oп. 2, д. 147, л. 9].
1936 ж. cayipдe KСPО FА тepaлкacы А. Аpxaнгeльcкийдi бa-зaныR KaHe FА-ныR вндipгiш кYштepдi зeprтey бoйыншa кeRecтiR Kaзaк ceкцияcыныR тepaFacы eтiп бeкiтeдi. Kaзaкcтaндык бaзaныR мYДдeciн FА-ныR aлдындa Лe-нингpaдтa кopFayмeн aйнaлыcкaн А. Аpxaнгeльcкий 1936 ж. мaмыpдa eзiнiR opынбacapы С. Аcфeндиapoвк;a ceнiмxaтты тaпcыpып, филиaлды бacкapy ícíh kyktc^í. E^Ka^a caйкec С. Аcфeндиapoв филиaлFa Fылыми Kызмeткepлepдi K^^icrça кaбылдay KaHe кызмeттeн бocaтyFa, Kep y4ac-кeлepiн мeн Fимapaттapды жaлFa KaHe мeмлeкeттiк кaciпopындapдaн, KOFaмдык ¥Йымдapдaн KaKeni зaттapды caтып aлyFa, жoFapыдa aтaлFaнoпepaциялapбoйыншaeceптep KacayFa, бaзaныR бYкiл кapжыcынa жayaп бepyгe, жYктepдi тacымaлдayFa кeлiciм KacacyFa, пoштa-тeлeгpaф мeкeмeлepiнe филиaлдыR aтынa кeлiп тYCкeн бapлык xarтapды, a^a мeн opaмaxaттapды aлyFa, бapлык coт, apбитpaж KaHe aкiмшiлiк мeкeмeлepдe филиaлдыR мYДдeciн KopFayFa н^ылы бoлды [АPАH, ф. 188, o^ 2, д. 147, л. 10].
1936 ж. 27 мaycымдa eraeH Kaзaк АKСP YкiмeтiнiR мaжiлiciндe С. Аcфeндиapoв Kaзaкcтaндык бa-зacыныR ж^мыcы тypaлы кeлeмдi бaяндaмa жacaйды. Yкiмeт мYшeлepi КБ кызмeтiнiR жaкcapyын, oныR мaтepиaлдык KaHe Fылыми-кocaлкы
базасынын вскецщгш жеке атап втш, жоспар бойынша аFымдаFы жылы барлык геологиялык ж^мыстарды орындауды жэне олар бойынша аралык есептi 1 карашаFа дейiн жасауды; 1 казанFа дейiн базанын барлык секторларынын Fылыми-зерттеу ж^мыстарынын элеуетпк жоспарын эзiрлеудi аяктауды; базаны мал шаруашылыFынын мэселелерiн шешуге белсендi тYPде катыстыруды жэне ол Yшiн А. Архангельскийдi зоологиялык секторFа жоFары бшкп мамандарды тартуды ^сынуды; Fылыми комитетпен бiрлесiп, Алматыда базанын зоологиялык секторынын ж^мысы Yшiн тылыми база ретiнде зоологиялык бакты к¥руды; казак халкынын тарихын зерттеу баFытында тарихи сектордын ж^мысын жаксарту Yшiн бiр ай мерзiмде аталFан сектордын жоспарын к¥рып, манызды зерттеу такырыптарын белгiлеудi; КСРО FА-нын твралкасын жэне Академиянын орталык институттарын базанын тиiстi секторларына жYЙелi эрi накты жетекшiлiк жасауFа мiндеттеудi; 1937 ж. геология, химия, зоология, ботаника институттарын к¥ру туралы мэселенi КСРО Yкiметiнiн алдына коюды; базанын кызметiне белдi Fалымдарды тартуды жэне жергшкп Fылыми кадрларды даярлау ж^мысын кYшейтудi тапсырды [ЦГА РК, ф. Р-5, оп. 17, д. 258, лл. 32-35].
1936 ж. 25 тамызда БКП (б) Казвлкекомы Казак базасынын к¥рамында жылдын басынан бастап ж^мыс ютеп жаткан тарихи сектормен бiрге казак тш мен эдебиетi секторын к¥ру туралы шешiмiне сэйкес, сондай-ак осы баFыттаFы Fылыми-зерттеу ж^мыстарын шейту, Fалымдар мен мамандарды бiр мекемеде бiрiктiру максатында
Казатком твралкасы 8 кыр^йекте Каз¥МИ-дi Казак базасына косу туралы каулы шыFарады [ЦГА РК, ф. Р-5, оп. 16, д. 129, л. 198 об.]. Каз¥МИ^ базаFа бiрiктiру ж^мысы Казатком Fылыми комитеттiн твраFасы С. Мендешевке жэне С. Асфендиаровка жэне жYктелiнiп, тарихи сектордын менгерушшгше - профессор С. Асфендиаров, ал жанадан ¥ЙымдастырылFан казак тЫ жэне эдебиет секторына - профессор К. Ж^банов таFайындалады [АП РК, ф. 141, оп. 1, д. 10606, л. 72].
1936 ж. 18 карашада БКП (б) Казвлкекомнын кабылдаFан каулысына сэйкес жергшкп ^лт вкiлдерiнен Fылыми кадрларды даярлау максатында базада ж^мыс жасап жаткан секторлардын негiзiнде зоология, ботаника, геология, тарих жэне эдебиеттану пэндерi бойынша аспирантура ашылды. Сонымен катар, осы жылдан бастап Казакстаннын ЖОО жэне Fылыми-зерттеу мекемелерiнде
аспирантураFа бвлiнетiн орындарды квбейту, Мэскеу жэне ЛенинградтаFы FА-нын институттарына жас казак Fалымдарын окуFа жiберу жоспарланды. 1936/1937 оку жылында филиалдын аспирантурасына
зоология бойынша 3, ботаника - 3, геология - 4, Казакстан тарихы мен эдебиетi - 5, барлы^ы 15 жас казак зерттеушiлерi окуFа кабылданды [АП РК, ф. 141, оп. 1, д. 10607, л. 59].
1936 ж. желтоксанда С. Асфен-диаров КСРО FА твралкасынын кенешнде Казак филиалынын ж^мысы туралы есептi баяндама жасау Yшiн Ленинградка iссапарFа аттанады. 8 желтоксанда вт-кен мэжiлiсте филиалдын бас-шылары А. Архангельский жэне С. Асфендиаров жасаFан баян-
дaмaныR нeгiзiндe KСPО FА тepaлкacы KaзaкcтaндaFы филиaлды caктayды, oFaH FА тapaпынaн Fылыми KaHe ¥Йымдacтыpyшылык жeтeкшiлiктi кYшeйтy кaжeт дeп тayып, omi б¥pынFыдaй eKi кeздeн -oдaктык KaHe жepгiлiктi бюджeттeн Kapжылaндыpyды жaлFacтыpyды мaк¥лдaFaн бoлaтын [ЦГА PK, ф. P-30, oп. 5, д. 808, л. 113].
1936 ж. opтacынaн бacтaп бipтiндeп кYш aлa бacтaFaн caяcи KyFын-CYpгiн HayKami Kaзaк фи-лиaлыныRЖ¥мыcынaeзiнiRкepiacepiн тигiздi. ФилиaлдыR тepaFacыныR opынбacapы С. Тoмcинcкий, Fa-лым xaтшылapы И. Бapышникoв, П. Сeливaнoв KaHe т.б. Faлымдap «тpoцкийшiлep ici» бoйыншa кaмayFa aлынып, ж¥мыcтaн бocaтылды. вз caлaлapыныR жeтeкшi мaмaндapы бoлFaн б^л FaлымдapдыR opнынa тиicтi Fылыми кызмeткepлepдi тaбy ^aKKa coзылды. 1936 ж. 25 кыpкYЙeктe eткeн БKП (б) KaзeлкeкoмныR мeктeп бeлiмiнiR кeReciндe Kaзaк филиaлы тepaFacыныR opынбacapы С. Аcфeндиapoв пapтия бacшылыFы тapaпынaн caяcи кyFындaлFaн Faлымдapды кызмeткe aлFaны Yшiн ^iHFa ¥шыpaды [АП PK, ф. 141, o^ 1,
д. 10620, лл. 62-77]. ^п кeшiкпeй, С. АcфeндиapoвтыR eзi дe cтaлиндiк caяcи кyFын cYpriHHiR жaзыкcыз жaпa шeккeн к¥Pбaнынa aйнaлды. 1937 ж. 22 тaмыздa т¥rкындaлFaн С. Аcфeндиapoвкa Kaзaк АKСP-ныR ayмaFындa кызмeт eткeн кoнтppeвoлюциялык бypжyaзиялык-^лтшыл ^ым^щ мYшeci, KaroH KaHe нeмic тыншыcы бoлFaны Yшiн нeгiзciз aйып тaFылып, «xaлык жayы» peтiндe 5 ^aH^ KСPО FА тepaлкacыныR шeшiмiмeн Kaзaк филиaлы тepaлкacыныR KaHe Fылыми KeReciHiR к¥Paмынaн шыFapылды [АPАН, ф. 188, oп. 2, д. 147, л. 1].
1938 ж. aKmH4a С. Аcфeндиapoв a^rnFaHHaH кeйiн, кeп ¥зaмaй oл бacкapFaн Kaзaкcтaндык бaзa K¥жaт жYзiндe pecми Kaзaк филиaлы бoлып Kaïïra K¥Pылып, 1942 ж. oныR бacшылыFынa дapынды Faлым api Kaбiлerтi ¥Йымдacтыpyшы К. Сaтбaeв кeлдi. 1946 ж. Kaзaк филиaлыныR KaHe oныR к¥PaмындaFы Fылыми-зeprтey мeкeмeлepiнiR нeгiзiндe Kaзaк KCT Fылым aкaдeмияcы бoй кeтepiп, oлжapты Facыpдaн acтaм ya^i^a eлiмiздiR бacты Fылыми opтaлыFынa aйнaлды.
ЭДЕБИЕТ
1. Акaдeмия HayK Kaзaxcкoй ССP. Алмaты: «Нayкa», 1978. 175 c.
2. Ахметова С.Ш. №TOpmecKoe кpaeвeдeниe в Kaзaxcтaнe. Алмa-Атa: «Kaзaxcтaн», 1982. 168 c.
3. Пpoтoкoл зaceдaния Пpeзидиyмa АН СССP o6 yтвepждeнии Пpeзидиyмa бaзы АН в Kaзaxcтaнe // НА <^ылым opдacы», ф. 1, o^ 1, д. 16.
4. Дoвepeннocть, выдaннaя пpeдceдaтeлeм Kaзaxcкoгo филиaлa aкaдeмикoм А. Аpxaнгeльcким cвoeмy зaмecтитeлю С. Аcфeндиapoвy Ha yпpaвлeниe филиaлoм // АPАН, ф. 188, o^ 2, д. 147.
5. Дoклaд пpeдceдaтeля Kaзaxcтaнcкoгo филиaлa aкaдeмикa А. Сaмoйлoвичa // ЦГА PK, ф. P-30, oп. 2, д. 1003.
6. Дoклaднaя зaпиcкa y4eHoro ceкpeтapя, пpoфeccopa И. Бapышникoвa пpeдceдaтeлю СЖ Kaзaxcкoй АССP У. Иcaeвy // ЦГА PK, ф. P-30, o^ 2, д. 1480.
7. Дoклaднaя зaпиcкa пpoфeccopa С. Тoмcинcкoгo в Пpeзидиyм АН СССP // НА «^ылым opдacы», ф. 1, o^ 1, д. 53.
8. Докладная записка сотрудника отдела культурной пропаганды Муравьева // ЦГА РК, ф. Р-30, оп. 1, д. 1205.
9. Есенов Ш.Е. Наука и ученые Советского Казахстана. Алма-Ата: «Наука», 1969. 113 с.
10. Из протокола заседания СНК Казахской АССР о реорганизации Комиссии содействия ученым // ЦГА РК, ф. Р-5, оп. 12, д. 173.
11. Из протокола заседания СНК Казахской АССР о созыве в г. Алма-Ата Всеказахского краеведческого съезда // ЦГА РК, ф. Р-30, оп. 1, д. 1033.
12. Из протокола заседания СНК Казахской АССР о состоянии научных учреждений и организаций // ЦГА РК, ф. Р-30, оп. 1, д. 679-б.
13. Из протокола заседания СНК Казахской АССР об организации КИМЛ // ЦГА РК, Р-ф. 5, оп. 12, д. 3.
14. Из протокола заседания СНК Казахской АССР об открытии в г. Алма-Ата отделения Академии наук СССР // ЦГА РК, ф. Р-30, оп. 2, д. 693.
15. Народное просвещение в РСФСР в цифрах за 15 лет Советской власти. М.; Л.: Министерство просвещения СССР, 1932. 44 с.
16. Научные кадры и научно-исследовательские учреждения СССР / Под ред. О.Ю. Шмидта, Б.Я. Смулевича. М.: Гос. планово-хозяйственное изд-во, 1930. 103 с.
17. Организация советской науки в 1926-1932 гг.: сб. документов. Л.: «Наука», 1974. 408 с.
18. Отчет о деятельности филиалов и баз АН СССР за 1932-1934 гг. // АРАН, ф. 188, оп. 1, д. 1251.
19. Положение о КИМЛ при КазЦИК // ЦГА РК, ф. Р-5, оп. 12, д. 3.
20. Постановление СНК Казахской АССР о работе Казахского филиала АН СССР) // ЦГА РК, ф. Р-5, оп. 17, д. 258.
21. Постановление СНК Казахской АССР о состоянии и перспективах Филиала АН в Казахстане // ЦГА РК, ф. Р-5, оп. 13, д. 115.
22. Постановление СНК Казахской АССР об организации в Казахстане филиала сельскохозяйственной академии им. Ленина // ЦГА РК, ф. Р-5, оп. 13, д. 115.
23. Постановление СНК Казахской АССР об организации НИИ Национальной культуры при КазЦИК // НА «^ылым ордасы», ф. 1, оп. 1, д. 12.
24. Постановление бюро Казкрайкома ВКП(б) об организации аспирантуры при Казахском филиале АН СССР // АП РК, ф. 141, оп. 1, д.10607.
25. Постановление выездной сессии АН СССР об утверждении состава Комиссии по базам // АРАН, ф. 1, оп. 1-1931, д. 257.
26. Постановление Казкрайкома ВКП(б) об организации в Казахском филиале АН СССР сектора истории и сектора казахского языка и литературы // АП РК, ф. 141, оп. 1, д. 10606.
27. Постановление Президиума АН СССР о реорганизации исследовательских комплексных баз и сети специальных исследовательских станций АН на местах // АРАН, ф. 2, оп. 1-1931, д. 31.
28. Постановление ПрезидиумаАНСССР обисключении С. Асфендиарова из состава Президиума и Ученого Совета КФАН // АРАН, ф. 188, оп. 2, д. 147.
29. Постановление Президиума АН СССР об организации Казахстанской базы // НА «^ылым ордасы», ф. 1, оп. 1, д. 16.
30. Постановление Президиума АН СССР об утверждении С. Асфендиарова заместителем председателя Казахстанской базы // АРАН, ф. 188, оп. 2, д. 147.
31. Пocтaнoвлeниe Пpeзидиyмa АН СССТ o6 yтвepждeнии С. Аcфeндиapoвa pyкoвoдитeлeм иcтopичecкoгo ceктopa Kaзaxcтaнcкoй бaзы // АPАН, ф. 188, oп. 2, д. 147.
32. Пocтaнoвлeниe ceкpeтapиaтa Kaзкpaйкoмa ВЕП(б) o Kaзaxcтaнcкoй бaзe АН СССP // АП PK, ф. 141, oп. 1, д. 5155.
33. Пocтaнoвлeниe KaзЦИK o6 Инcтитyтe Нaциoнaльнoй кyльтypы // ЦГА PK, ф. P-5, o^ 16, д. 129.
34. Пocтaнoвлeниe чpeзвычaйнoй выeзднoй ceccии АН СССP o coздaнии кoмплeкcныx бaз // АPАН, ф. 1, oп. 1-1931, д. 257.
35. ^raoKeH^ K дoклaдy в Нapкoмпpoc Kaзaxcкoй АССP peKrapa KaзГУ С. Аcфeндиapoвa o нayчнo-иccлeдoвaтeльcкoй accoциaции пpи KaзГУ // ЦГА PK, ф. P-81, o^ 1, д. 1493.
36. Пpoгpaммa I Kaзaxcтaнcкoгo нayчнo-иccлeдoвaтeльcкoгo cъeздa пo кpaeвeдeнию // ЦГА PK, ф. P-5, o^ 10, д. 28, л. 71.
37.ПpoeктпocтaнoвлeнияСНKKaзaxcкoйАССPпoдoклaдyoдeятeльнocти Общecтвa изyчeния Kaзaxcтaнa // ЦГА PK, ф. P-81, o^ 1, д. 1315.
38. ^oeKr peзoлюции СНK Kaзaxcкoй АССТ пo дoклaдy Нapкoм здpaвooxpaнeния С. Аcфeндиapoвa // ЦГА PK, ф. P-30, o^ 2, д. 1463.
39. Пpoтoкoл coвeщaния пo opгaнизaции Бaзы АН СССP в Kaзaxcтaнe // ЦГАPK, ф. P-30, o^ 2, д. 1003.
40. Пpoтoкoл coвeщaния члeнoв Пpeзидиyмa АН СССТ o paбoтe Kaзaxcкoгo филиaлa // ЦГА PK, ф. P-30, o^ 5, д. 808.
41. Peзoлюции кoнфepeнции пo изyчeнию пpoизвoдитeльныx №л Kaзaxcтaнa (г. Лeнингpaд, 20-25 фeвpaля 1932 г.). Л.: Изд-вo АН СССТ, 1932. 88 c.
42. ^^ия Kaзaxcкoгo филиaлa АН СССТ // НА «Fылым opдacы», ф. 1, o^ 1, д. 105.
43. coтpyдникoв Kaзaxcкoгo филиaлa АН СССP пo cocтoянию Ha 1 нoябpя 1934 г. // НА «^ылым opдacы», ф. 1, o^ 1-л, д. 4.
44. Стeнoгpaммa дoклaдa С. Аcфeндиapoвa «О paбoтe Kaзaxcкoгo филиaлa Акaдeмии ^yK» Ha coвeщaнии шкoльнoгo oтдeлa Kaзкpaйкoмa BKП (б) // АП PK, ф. 141, o^ 1, д. 10620.
45. Сулейменов Р.Б. Из иcтopии paзвития нayки в Kaзaxcтaнe (19331940 гг.) // Boпpocы иcтopии coциaлиcтичecкoгo и кoммyниcтичecкoгo c^orn^b^^a в Kaзaxcтaнe. Алмa-Атa: Изд-вo АН ^зССТ, 1961. С. 139165. 190 c.
46. Тeлeгpaммa пpeдceдaтeля СНK Kaзaxcкoй АССP У. Иcaeвa нeпpeмeннoмy aкaдeмикy-ceкpeтapю В. Boлгинy // ЦГА PK, ф. P-30, o^ 2, д.1003.
47. Уcтaв oбщecтвa изyчeния Kaзaxcтaнa // ЦГА PK, ф. P-5, o^ 9, д. 19.
48. Ферсман А.Е. Экcпeдициoннaя дeятeльнocть Акaдeмии HayK СССТ и ee зaдaчи. Л.: Изд^ АН СССP, 1929. 38 c.
49. Штaты Kaзaxcтaнcкoй бaзы АН СССТ // ЦГА PK, ф. P-30, o^ 2, д. 1003.
Aвторлар туралы мэлiметгер:
ЖYнiсбаев Aлмас ЭбдiFани¥лы - PhD дoктopaнт, Fылыми кызмeткep, KeRec дayipiндeгi Kaзaкcтaн тapиxы бeлiмi, Ш.Ш. Уaлиxaнoв aт. Tap^ KaHe этнoлoгия инcтитyты (Алмaты k., Kaзaкcтaн); aj013@mail.ru
Бурханов Бимурад Бадритдинулы - гылыми ^ызметкер, Тарихнама, деректану жэне заманауи методология бел1м1, Ш.Ш. Уэлиханов ат. Тарих жэне этнология институты (Алматы Казахстан); burkhanov.b@inbox.ru
история СТАНОВЛЕНИЯ АКАДЕМИЧЕСКОЙ НАУКИ КАЗАХСТАНА И НАУЧНО-ОРГАНИЗАТОРСКАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ
С. АСФЕНДИАРОВА
А.А. Джунисбаев, Б.Б. Бурханов
В статье на основе широкого круга архивных источников изучен процесс становления академической науки Казахстана, а также рассмотрена роль С. Асфендиарова в создании первых научно-исследовательских центров и учреждений в Казахской АССР. До настоящего времени обе эти проблемы в силу разных причин оставались вне поля зрения ученых и историков. В отечественной историографии отсутствуют специальные научные работы, посвященные истории создания и деятельности первого крупного центра научной мысли республики - Казахстанской базы Академии наук СССР. Ее открытию в июле 1932 г. предшествовала длительная и сложная организационная работа. Важным шагом на пути к созданию академической науки Казахстана стало открытие первых вузов страны - КазГУ, АЗВИ, КазМИ и НИИ при профильных ведомствах, привлечение к их работе известных ученых из России и Украины. На базе этих вузов и с привлечением сил местных научных кадров, активном содействии правительства Казахской АССР и помощи АН СССР была создана Казахстанская база, которой было поручено комплексное изучение производительных сил, природных ресурсов, истории и культуры Казахстана. Одним из руководителей работы по созданию первых вузов и Казахстанской базы был профессор С. Асфендиаров. При его деятельном участии в Казахстане были открыты свыше десятка научно-исследовательскихи образовательных учреждений, а в структуре базы созданы сектора истории, казахского языка и литературы, геофизики, почвоведения, ботаники, зоологии, энергетики и др., организована аспирантура и открыта научная библиотека. После реорганизации Казахстанской базы в Казахский филиал АН СССР в 1938 г., на базе этих секторов были созданы первые профильные НИИ, большинство из них успешно функционируют и в настоящее время.
Ключевые слова: С. Асфендиаров, Академия наук, Казахстанская база, Казахский филиал, академическая наука, научный центр, научно-исследовательский институт
HISTORY OF ACADEMIC SCIENCE FORMATION IN KAZAKHSTAN AND SCIENTIFIC-ORGANIZATIONAL ACTIVITIES OF S. ASFENDIAROV
A.A. Junisbayev, B.B. Burkhanov
In the article, based on a wide range of archival sources, the process of academic science formation in Kazakhstan was studied, and the role of S. Asfendiarov in the creation of the first research centers and institutions in the Kazakh Autonomous Soviet Socialist Republic was considered. Until now, both of these problems, for various reasons, have remained outside the purview of scientists and historians. In national historiography there are no special scientific works devoted to the history of the creation and activity of the first major center of scientific thought of the republic - the Kazakhstan base of the Academy of Sciences of the USSR. Its opening in July 1932 was preceded by a long and complex organizational work. An important step towards the creation of the academic science in Kazakhstan was the opening of the first higher educational institutions of the country -KazGU, AZVI, KazMI and research institutes at specialized departments, attracting famous scientists from Russia and Ukraine to their work. On the basis of these universities and with involvement of local scientific personnel forces, active assistance of the government of the
Kazakh Autonomous Soviet Socialist Republic and assistance of the Academy of Sciences of the USSR, the Kazakhstan base was created, which was entrusted with a comprehensive study of the productive forces, natural resources, history and culture of Kazakhstan. One of the leaders of the work on the creation of the first universities and the Kazakhstan base was Professor S. Asfendiarov. With his active participation, more than a dozen research and educational institutions were opened in Kazakhstan, sectors of history, Kazakh language and literature, geophysics, soil science, botany, zoology, energy, etc. were created at the base structure, post-graduate school was organized, an scientific library was opened. After the reorganization of the Kazakhstan base into the Kazakh branch of the Academy of Sciences of the USSR in 1938, the first specialized research institutes were established based on these sectors, most of which are successfully operating at the present time.
Keywords: S. Asfendiarov, Academy of Sciences, Kazakhstan Base, Kazakh Branch, Academic Science, Research Centre, Research Institute
REFERENCES
1. Akademia nauk Kazakhskoi SSR (Academy of Sciences of Kazakh ASSR). 1978. Almaty: "Nauka" Publ. (in Russian).
2. Ahmetova, Sh. 1982. Istoricheskoe kraevedenie v Kazakhstane (Historical regional studies in Kazakhstan). Alma-Ata: "Kazakhstan" Publ. (in Russian).
3. In the Scientific archive «Gylym ordasy», 1-f. 1-c. 16-f. (in Russian).
4. In the archive of Russian Academic of Sciences, 188-f. 2-c. 147-f. (in Russian).
5. In the Central State archive of the Republic of Kazakhstan, R-30-f. 2-c. 1003-f. (in Russian).
6. In the Central State archive of the Republic of Kazakhstan, R-30-f. 2-c. 1480-f. (in Russian).
7. In the Scientific archive «Gylym ordasy», 1-f. 1-c. 53-f. (in Russian).
8. In the Central State archive of the Republic of Kazakhstan, R-30-f. 1-c. 1205-f. (in Russian).
9. Esenov, Sh. E. 1969. Nauka i uchenye Sovetskogo Kazakhstana (The science and scientists of the Soviet Kazakhstan). Alma-Ata: "Nauka" Publ. (in Russian).
10. In the Central State archive of the Republic of Kazakhstan, R-5-f. 12- -c
173-f. (in Russian).
11. In the Central State archive of the Republic of Kazakhstan, R-30-f. 1- -c
1033-f. (in Russian).
12. In the Central State archive of the Republic of Kazakhstan, R-30-f. 1- -c
679-b-f. (in Russian).
13. In the Central State archive of the Republic of Kazakhstan, R-5-f. 12- -c
3-f. (in Russian).
14. In the Central State archive of the Republic of Kazakhstan, R-30-f. 2 c
693-f. (in Russian).
15. Narodnoe prosvechshenie v RSFSR v tsifrah za 15 let Sovetskoi vlasti (Popular education in the RSFSR in numbers for 15 years of Soviet power). 1932.
Moscow-Leningrad (in Russian).
16. Nauchnye kadry i nauchno-issledovatelskie uchrezhdeniya SSSR (Scientific personnel and research institutions of the USSR). 1930. Moscow (in Russian).
17. Organizatsiya sovetskoi nauki v 1926-1932 gg. (Organization of Soviet science in 1926-1932). 1974. Leningrad: "Nauka" Publ. (in Russian).
18. In the archive of Russian Academic of Sciences, 188-f. 1-c. 1251-f. (in Russian).
19. In the Central State archive of the Republic of Kazakhstan, R-5-f. 12-c. 3-f. (in Russian).
20. In the Central State archive of the Republic of Kazakhstan, R-5-f. 17-c. 258-f. (in Russian).
21. In the Central State archive of the Republic of Kazakhstan, R-5-f. 13-c. 115-f. (in Russian).
22. In the Central State archive of the Republic of Kazakhstan, R-5-f. 13-c. 115-f. (in Russian).
23. In Scientific archive «Gylym ordasy», 1-f. 1-c. 12-f. (in Russian).
24. In the archive of President of the Republic of Kazakhstan, 141-f. 1-c. 10607-f. (in Russian).
25. In the Archive of Russian Academic of Sciences, 1-f. 1-1931-c. 257-f. (in Russian).
26. In the Archive of President of the Republic of Kazakhstan, 141-f. 1-c. 10606-f. (in Russian).
27. In the Archive of Russian Academic of Sciences, 2-f. 1-1931-c. 31-f. (in Russian).
28. In the Archive of Russian Academic of Sciences, 188-f. 2-c. 147-f. (in Russian).
29. In the Scientific archive «Gylym ordasy», 1-f. 1-c. 16-f. (in Russian).
30. In the Archive of Russian Academic of Sciences, 188-f. 2-c. 147-f. (in Russian).
31. In the Archive of Russian Academic of Sciences, 188-f. 2-c. 147-f. (in Russian).
32. In the Archive of President of the Republic of Kazakhstan, 141-f. 1-c. 5155-f. (in Russian).
33. In the Central State archive of the Republic of Kazakhstan, R-5-f. 16-c. 129-f. (in Russian).
34. In the Archive of Russian Academic of Sciences, 1-f. 1-1931-c. 257-f. (in Russian).
35. In the Central State archive of the Republic of Kazakhstan, R-81-f. 1-c. 1493-f. (in Russian).
36. In the Central State archive of the Republic of Kazakhstan, R-5-f. 10-c. 28-f. (in Russian).
37. In the Central State archive of the Republic of Kazakhstan, R-81-f. 1-c. 1315-f. (in Russian).
38. In the Central State archive of the Republic of Kazakhstan, R-30-f. 2-c. 1463-f. (in Russian).
39. In the Central State archive of the Republic of Kazakhstan, R-30-f. 2-c. 1003-f. (in Russian).
40. In the Central State archive of the Republic of Kazakhstan, R-30-f. 5-c. 808-f. (in Russian).
41. Rezoluytsii konferentsii po izucheniyu proizvoditelnyh sil Kazakhstana (Resolutions of the conference on the study of the productive forces of Kazakhstan). 1932. Leningrad (in Russian).
42. In the Scientific archive «Gylym ordasy», 1-f. 1-c. 105-f. (in Russian).
43. In the Scientific archive «Gylym ordasy», 1-f. 1-l-c. 4-f. (in Russian).
44. In the Archive of President of the Republic of Kazakhstan, 141-f. 1-c. 10620-f. (in Russian).
45. Suleimenov, R. B. 1961. In Voprosy istorii sotsialisticheskogo i kommunisticheskogo stroitelstva v Kazakhstane (Questions of the history of socialist
ЦАЗАЦстАН АРХЕологиясЫ
№ 2 (4) 2019
and communist construction in Kazakhstan). Alma-Ata: AS KazSSR Publ., 139-165 (in Russian).
46. In the Central State archive of the Republic of Kazakhstan, R-30-f. 2-c. 1003-f. (in Russian).
47. In the Central State archive of the Republic of Kazakhstan, R-5-f. 9-c. 19-f. (in Russian).
48. Fersman, A. E. 1929. Ekspeditsionnaya deyatelnost Akademii nauk SSSR i ee zadachi (Expeditionary activity of the USSR Academy of Sciences and its tasks). Leningrad: AS USSR (in Russian).
46. In the Central State archive of the Republic of Kazakhstan, R-30-f. 2-c. 1003-f. (in Russian).
About the Authors:
Junisbayev Almas A. Doctoral student, researcher, Department of the history Kazakhstan of the Soviet period, Ch.Ch. Valikhanov Institute of History and Ethnology, Almaty, Kazakhstan; aj013@mail.ru
Burkhanov Bimurad B. Researcher, Department of the historiography, source study and modern methodology, Ch.Ch. Valikhanov Institute of History and Ethnology, Almaty, Kazakhstan; burkhanov.b@inbox.ru
MYдделеp ^щъ^ысы lypami a^napanb! amy. Автоpлap мYдделеp кaктыFысыныц жощъ^ын мэлiмдейдi. / Pa^p^^ инфоpмaции о конфликте интеpесов. Авт^ы зиявляют об отсутствии конфликта иш^есов. / Disclosure of conflict of interest information. The authors claims no conflict of interest.
Maкaлa тypaлы aкпapaт / Инфоpмaция о стaтье / Information about the article. PедaкцияFa тYстi / Поступили в pедaкцию / Entered the editorial office: 29.04.2019. Pецензенттеp мик^^^ин / Одобpено pецензентaми / Approved by reviewers: 06.05.2019. ЖapиялayFa кибылдинды / ^иняти к публикиции / Accepted for publication: 13.05.2019.
