Научная статья на тему 'СІБІР ҒАЛЫМДАРЫНЫҢ ЭПИСТОЛЯРЛЫҚ МҰРАЛАРЫ: А.П. ОКЛАДНИКОВ, В.Э. ЛАРИЧЕВ, А.Ф. ПАЛАШЕНКОВТЫҢ ЖАРИЯЛАНБАҒАН ХАТТАРЫ'

СІБІР ҒАЛЫМДАРЫНЫҢ ЭПИСТОЛЯРЛЫҚ МҰРАЛАРЫ: А.П. ОКЛАДНИКОВ, В.Э. ЛАРИЧЕВ, А.Ф. ПАЛАШЕНКОВТЫҢ ЖАРИЯЛАНБАҒАН ХАТТАРЫ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
43
42
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ә.Х. МАРғұЛАН / ХАТ / қАЗАқ ТАРИХЫ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Махат Данагүл Ахметкәрімқызы

Мақалада қазақстандық энциклопедист-ғалым академик Әлкей Хақанұлы Марғұланның отбасы архивінен алынған, бұрын еш жерде жарық көрмеген Сібір ғалымдарының хаттары зерттеліп, ХХ ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстан және Ресей ғалымдары арасындағы ғылыми байланыс, Қазақ тарихындағы іргелі зерттеулер мен ашылған жаңалықтар жүйеленіп жазылған. Сібір, Қиыр Шығыс, Орта Азия далаларындағы палеолит, неолит, қола және темір дәуірлерінің жергілікті мәдениетін анықтаған, осы аймақтардағы алғашқы қауымдық құрылыс мәдениеті жөнінде көптеген зерттеу еңбектер жазған академик, тарих ғылымдарының докторы, профессор Алексей Павлович Окладниковтың 6 хаты және 1 ашықхаты, Ресейдің Қиыр Шығысындағы және көршілес Маньчжурия мен Моңғолияның ежелгі халықтарының археологиясы мен тарихындағы жетекші мамандардың бірі, археолог-шығыстанушы, антрополог, тарих ғылымдарының докторы Виталий Эпифанович Ларичевтің 3 хаты, өлкетанушы, этнограф, Омбы өлкетану мұражайының 1943-1957 жылдардағы директоры Андрей Федорович Палашенковтың 6 хаты ғылыми айналымға қосылған. Академик Ә.Х. Марғұланға жазылған бұл хаттардың барлығы бұрын жарық көрмеген тың деректер. Сонымен қатар, зерттеуде Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік архивіндегі академик Ә. Марғұланның жеке қоры материалдары, естеліктер мен зерттеулер пайдаланылған.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EPISTOLARY HERITAGE OF SIBERIAN SCIENTISTS: UNPUBLISHED LETTERS OF A. P. OKLADNIKOV, V. E. LARICHEV, AND A. F. PALASHENKOV

The article examines previously unpublished letters of Siberian scientists from the family archive of the Kazakh scientist-encyclopedist academician Alkei Khakanovich Margulan. The scientific relations between scientists of Kazakhstan and Russia of the second half of the XX century, fundamental research and discoveries in the history of Kazakhstan are systematized. Introduced into scientific turnover 6 letters and 1 postcard from Academician, Doctor of Historical Sciences, Professor Alexei Pavlovich Okladnikov, who identified the local culture of the Paleolithic, Neolithic, Bronze and Iron Age in the steppes of Siberia, the Far East and Central Asia, who wrote many scientific papers on the culture of the first communal structure in these regions, And also 3 letters from Vitaly Epifanovich Larichev, archeologist, anthropologist, doctor of historical sciences, one of the leading specialists in archeology and history of ancient peoples of the Russian Far East and neighboring Manchuria and Mongolia, and 6 letters from Andrey Fedorovich Palashenkov, ethnographer, director of Omsk local history museum in 1943-1957. All these letters addressed to the academician A. Kh. Margulan are new data not published anywhere before. In addition, the study uses materials, memoirs and research from the personal fund of Academician A. Margulan in the Central State Archive of the Republic of Kazakhstan.

Текст научной работы на тему «СІБІР ҒАЛЫМДАРЫНЫҢ ЭПИСТОЛЯРЛЫҚ МҰРАЛАРЫ: А.П. ОКЛАДНИКОВ, В.Э. ЛАРИЧЕВ, А.Ф. ПАЛАШЕНКОВТЫҢ ЖАРИЯЛАНБАҒАН ХАТТАРЫ»

ИСТОРИЧЕСКИЕ НАУКИ

UDC 929 ГРНТИ 03.20

С1Б1Р ГАЛЫМДАРЫНЫЦ ЭПИСТОЛЯРЛЬЩ М¥РАЛАРЫ: А.П. ОКЛАДНИКОВ, В.Э. ЛАРИЧЕВ, А.Ф. ПАЛАШЕНКОВТЬЩ ЖАРИЯЛАНБАГАН ХАТТАРЫ

DOI: 10.31618/ESU.2413-9335.2021.3.83.1259 Махат ДанагYл Ахметкэрмцызы

«Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттыц университетi» Ке АЦ, Ц.Сатпаева квшес 2, 010008, Нур-Султан цаласы, Цазацстан Республикасы

Тарих зылымдарыныц докторы, профессор.

ORCID: 0000-0002-8038-2680

EPISTOLARY HERITAGE OF SIBERIAN SCIENTISTS: UNPUBLISHED LETTERS OF A. P. OKLADNIKOV, V. E. LARICHEV, AND A. F. PALASHENKOV

Makhat Danagul Akhmetkarimkyzy

«L.N. Gumilyov Eurasian National University» NPJSC, Satpayev Str. 2, 010008 Nur-Sultan, Kazakhstan Republic Doctor of Historical Sciences, Professor ORCID: 0000-0002-8038-2680

ЭПИСТОЛЯРНОЕ НАСЛЕДИЕ СИБИРСКИХ УЧЕНЫХ: НЕОПУБЛИКОВАННЫЕ ПИСЬМА А. П. ОКЛАДНИКОВА, В. Э. ЛАРИЧЕВА И А. Ф. ПАЛАШЕНКОВА

Махат Данагул Ахметкаримкызы

НАО «Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, ул. Сатпаева 2, 010008 г. Нур-Султан, Республика Казахстан Доктор исторических наук, Профессор.

ORCID: 0000-0002-8038-2680

АННОТАЦИЯ

Макалада казакстандык энциклопедист-галым академик Элкей Хакан^лы Марг^ланньщ отбасы архившен алынган, б^рын еш жерде жарьщ кермеген Ci6ip галымдарыньщ хаттары зерттелш, ХХ гасырдьщ екiншi жартысындагы Казакстан жэне Ресей галымдары арасындагы гылыми байланыс, Казак тарихындагы iргелi зерттеулер мен ашылган жаналыктар жYЙеленiп жазылган. Сiбiр, Киыр Шыгыс, Орта Азия далаларындагы палеолит, неолит, кола жэне темiр дэуiрлерiнiн жергшкп мэдениетiн аньщтаган, осы аймактардагы алгашкы кауымдык к¥рылыс мэдениетi женiнде кептеген зерттеу ецбектер жазган академик, тарих гылымдарыньщ докторы, профессор Алексей Павлович Окладниковтьщ 6 хаты жэне 1 ашьщхаты, Ресейдiн Киыр Шыгысындагы жэне кершшес Маньчжурия мен Мощолияньщ ежелп хальщтарыньщ археологиясы мен тарихындагы жетекшi мамандардын бiрi, археолог-шыгыстанушы, антрополог, тарих гылымдарыньщ докторы Виталий Эпифанович Ларичевтщ 3 хаты, елкетанушы, этнограф, Омбы елкетану м^ражайыньщ 1943-1957 жылдардагы директоры Андрей Федорович Палашенковтын 6 хаты гылыми айналымга косылган. Академик Э.Х. Марг^ланга жазылган б^л хаттардын барлыгы б^рын жарык кермеген тын деректер. Сонымен катар, зерттеуде Казакстан Республикасы Орталык Мемлекеттiк архивiндегi академик Э. Марг^ланньщ жеке коры материалдары, естелжтер мен зерттеулер пайдаланылган.

ANNOTATION

The article examines previously unpublished letters of Siberian scientists from the family archive of the Kazakh scientist-encyclopedist academician Alkei Khakanovich Margulan. The scientific relations between scientists of Kazakhstan and Russia of the second half of the XX century, fundamental research and discoveries in the history of Kazakhstan are systematized. Introduced into scientific turnover 6 letters and 1 postcard from Academician, Doctor of Historical Sciences, Professor Alexei Pavlovich Okladnikov, who identified the local culture of the Paleolithic, Neolithic, Bronze and Iron Age in the steppes of Siberia, the Far East and Central Asia, who wrote many scientific papers on the culture of the first communal structure in these regions, And also 3 letters from Vitaly Epifanovich Larichev, archeologist, anthropologist, doctor of historical sciences, one of the leading specialists in archeology and history of ancient peoples of the Russian Far East and neighboring Manchuria and Mongolia, and 6 letters from Andrey Fedorovich Palashenkov, ethnographer, director of Omsk local history museum in 1943-1957. All these letters addressed to the academician A. Kh. Margulan are new data not published

anywhere before. In addition, the study uses materials, memoirs and research from the personal fund of Academician A. Margulan in the Central State Archive of the Republic of Kazakhstan.

АННОТАЦИЯ

В статье изучены ранее нигде не опубликованные письма сибирских ученых из семейного архива казахстанского ученого-энциклопедиста академика Алькея Хакановича Маргулана. Систематизированы научные связи между учеными Казахстана и России второй половины XX века, фундаментальные исследования и открытия в истории Казахстана. Введены в научный оборот 6 писем и 1 открытка от академика, доктора исторических наук, профессора Алексея Павловича Окладникова, определившего местную культуру палеолита, неолита, бронзового и железного веков в степях Сибири, Дальнего Востока и Средней Азии, написавшего множество научных работ о культуре первого общинного строя в этих регионах, а также 3 письма Виталия Епифановича Ларичева, археолога-востоковеда, антрополога, доктора исторических наук, одного из ведущих специалистов по археологии и истории древних народов Дальнего Востока России и соседних Маньчжурии и Монголии, и 6 писем Андрея Федоровича Палашенкова, краеведа, этнографа, директора Омского краеведческого музея в 1943-1957 гг. Все эти письма, адресованные академику А.Х. Маргулану, являются ранее нигде неопубликоваными новыми данными. Кроме того, в исследовании использованы материалы, воспоминания и исследования из личного фонда академика А. Маргулана в Центральном государственном архиве Республики Казахстан.

Кшт сездер: эпистоляр, Э.Х. Маргулан, А.П. Окладников, В.Э. Ларичев, А.Ф. Палашенков, хат, казак тарихы.

Keywords: epistolary, A. Kh. Margulan, A. P. Okladnikov, V. E. Larichev, A. F. Palashenkov, letter, Kazakh history.

Ключевые слова: эпистоляр, А.Х. Маргулан, А.П. Окладников, В.Э. Ларичев, А.Ф. Палашенков, письмо, казахская история.

АлFыс: Зерттеу Казакстан Республикасы Бшм жэне гылым министрлтнщ AP08956066 «Академик Элкей Маргуланныц гылыми-эпистолярлык мураларын жинактау, жуйелеу жэне зерттеу (пшрлер (отзывы), рецензиялар, хаттар, ашык хаттар (открыткалар)» гылыми жобасы аясында орындалды.

Acknowledgements: The research was carried out within the scientific project of the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan AP08956066 "Collection, systematization and study of scientific-epistolary heritage of Academician Alkei Margulan (comments, reviews, letters, postcards)".

Благодарности: Исследование выполнено в рамках научного проекта Министерства образования и науки Республики Казахстан AP08956066 «Сбор, систематизация и изучение научно-эпистолярного наследия академика Алькея Маргулана (отзывы, рецензии, письма, открытки)»

Шркпе.

Элкей Хаканулы Маргулан - кернекп галым, Казак КСР Fылым академиясыньщ академии, Казак КСР-ныц ецбек сщрген гылым кайраткер^ галым-археолог, этнограф, шыгыстанушы, тарихшы, филолог, когам кайраткерг Казак халкыныц мандайына бггкен бiртуар улы, кезi прганде анызга айналып, гулама атанган [1, 7 б.]. Энциклопедист-галым Элкей Маргуланнын жеке енбектерi [2; 3; 4; 5; 6; 7; 8; 9; 10] жэне галым туралы зерттеулер [11; 12; 13; 14; 15; 16] басылып шыкканымен, бугшп кунге дейiн бiр жуйеге туйршп, арнайы зерттелiп, жарияланбаганы -галымнын отбасы архивiндегi эпистолярлык муралар. Академиктщ жеке корында езiнiн, агайын-туыстарынын, Казакстандык мектеп окушыларынан бастап галымдар, архитектура жэне енер саласы мамандары, когам кайраткерлерi жолдаган хаттардан баска, Англия, Германия, Жапония, Ресей, Туркия, Украина, взбекстан, Монголия, Кыргызстан жэне баска шетелдж галымдардан келген хаттар, телеграммалар,

ашыкхаттар, пiкiрлер бар. Олардын басым кепшiлiгi Ленинград (Санкт-Петербург)1, Мэскеу2, Новосiбiр3, Омбы4 калаларынан жолданган хаттар.

Элкей Маргулан Ресей галымдарымен жастык шагынан жаксы араласты. 1925 жылы Семей каласындагы педтехникумды ойдагыдай бiтiрiп, М.О. Эуезовтын акыл-кенесi бойынша Ленинградтагы Шыгыс институтынын туркология белiмiне окуга тусед^ сонымен бiрге тарих-филология факультеттершде катар окиды. 1928 жылдан бастап Э.Х. Маргулан енер институтына жазылады. Э.Х. Маргулан устаздарынын катарында кептеген белгш галымдар болды. Онын шщде Орта Азия тарихы мен археологиясы жайында В.В. Бартольдтын, Индия фольклоры мен енерi туралы академик С.Ф. Ольденбургтщ, араб тарихы мен теориясы туралы Н.Я. Маррдын, Орта Азиядагы тYркi халыктарынын эдебиетi жайында А.Н. Самойловичтщ лекциялары, сонымен катар академиктер В.В. Струве, Б.Я. Владимирцов, И.И. Мещанинов, В.Л. Щерба жэне Е.Э. Бертельс, С.Е. Малов, Б.М. Эйхенбаум [1, 8 б.] сиякты белгш

1 Николай Васильевич Кюнер, Колоколов Всеволод

Сергеевич, Вольф Вениаминович Гинзбург, Кононов Андрей Николаевич, Зоя Алекторова

(Александр Ефимович Алекторовтын кызы), Галина Григорьевна Бабанская, Абрамзон Саул Матвеевич, Татьяна Николаевна Вагнер

(Заднепровская) Берштамнын шэшрп жэне т.б.

2 Игорь Самойлович Лисевич, Сергей Павлович Толстов, Борис Васильевич Андрианов, Леонид Романович Кызласов, Сергей Николаевич Марков жэне т.б.

3 Алексей Павлович Окладников, Эпифанович Ларичев

4 Андрей Фёдорович Палашенков

Виталий

галымдардын лекциялары Э.Х. Марг^ланнын жан-жакты, терен бiлiм алуына KeMeKTecin, гылымга деген eлшeуciз к¥штарлыгын оятты. Элкей Марг^ланды зeрттeушiлiк жумыска баулыган адамдардын 6ipi - 1950 жылдары таулы Алтайдагы сактардын Пазырак коргандарын казып, дYниeжYзiлiк жаналык ашкан атакты галым С.И. Руденко. 1926-1928 жылдары Э.Х. Марг^лан Ленинградтагы Мемлекетпк материалдык мэдениет тарихы академиясынын аспиранты кезшде КСРО Fылым академиясынын одактас жэне автономиялык республикаларды зерттеу жешндеп Ерекше комитет мYшeci, академик А.Е. Ферсман жэне профессор С.И. Руденконын басшылыгымен ^йымдастырылган гылыми экспедициясына катысты. Сондай-ак, кeрнeктi археолог галымдар С.И. Руденко, М.П. Грязнов, А.А. Миллер, Н.И. Репниковтар баскарган бiрнeшe археологиялык экспедициясы к¥рамында болып, тэж1рибе жинактады. Сeйтiп, Казакстан археология мeктeбiнiн непзш салушы, гылымнын кептеген салалары: этнография, тарих, шыгыстану, эдебитетану, енертану бойынша кeрнeктi кайраткер-галым болып калыптасты. Элкей Маг^лан филология гылымдарынын докторы (1945), БYкiлодактык География когамынын толык мYшeci, Казак КСР FA акадeмигi (1958), профессор (1960), Казак КСР гылымынын енбек ciнiргeн кызмeткeрi (1961) атагына ие болды. Fалымнын кeзi прганде 400-ден аса эртYрлi гылыми енбектер^ тек Шокан Уэлиханов туралы 50-ден аса макаласы [1, 16-17 б.]. жарык кeргeн.

Мэселеш шешеу эдктемесь

Академик Элкей Хакан^лы Марг^ланнын Казакстандагы архивтер мен сирек колжазбалар корларынан, галымнын отбасы архивiнeн 200-ге тарта хат табылып, жYЙeлeу жэне зерттеу ж^мыстары жасалды. Бiз макаламызга сол хаттардын Сiбiр галымдарынын гылыми-эпистолярлык м^раларын (хат, ашыкхат (открытка) зерттеу нысаны eтiп алдык. Максат: Сiбiр галымдарынын гылыми-эпистолярлык м^раларын (хат, ашыкхат (открытка) тарих гылымы т^ргысынан зерттеу.

Fылыми зeрттeудiн методологиясы. Зерттеу нысаны етш алынган Сiбiр галымдарынын б^рын жарык кeрмeгeн эпистолярлык мщалары деректану жэне тарихнамалык жагынан зeрттeлдi. Хаттардын басым кeпшiлiгi колжазба тYрiндe болгандыктан, оны окудын eзiндiк киындыктары да болды. Fылыми-зeрттeудe деректану жэне тарихты объeктивтi зeрттeудiн методологиясы мен методтары нeгiзгe алынып, тарихи жэне мэпндж салыстырмалы зерттеу, шолу, индукция, дедукция, корыту эдicтeрi пайдаланылды. Сондай-ак, хаттарды зерттеуде сандык талдау, жYЙeлeу, жинактау эдici, контент-анализ, элeумeттiк библиометрикалык талдау тYрлeрi пайдаланылады.

Heräri бвлiм.

ХХ гасырда хат адамдар вмiрiне катынас к¥ралы гана емес, эрi мэдениет Yлгiсi ретiнде ене бастады. Хаттар - тарих гылымы Yшiн к¥ВДы дерек, оларды адресант пен адресатына, мамандыкка, элеуметгiк ортасына, такырыбына, тарихи кезещне карай ж1ктеп, тарихи процесс динамикасын, элеуметгiк жэне мэдени ортаньщ ерекшелiктерiн, элеуметгiк психологиянын ерекшелiктерiн, когамдык ахуал мен кYнделiктi вмiрдi талдауга болады. Хаттардын квптеген коллекцияларынын шшде кенестiк кезенде вмiр сYрген галымдар хаттары деректiк ^ВДылыны жагынан ерекше. Fалымдардын хаттары сауатты жазылуымен катар, гылыми-шыгармашылык интеллигенция

арасындагы карым-катынас, Fылым-бiлiмдi ^йымдастыру, Fылыми жаналыктар туралы дерек беруiмен де к¥ВДы. Сондыктан да бiз вз зертгеуiмiзге нысана етш казак мэдениет тарихы мен эдебиеттану, археология Fылымдарынын дамуына взiндiк Yлкен Yлесiн коскан энциклопедист Fалым Элкей МарF¥ланнын Сiбiр Fалымдарымен жазыскан хаттарын (эпистоляр) алдык.

Академик Элкей Хакан^лы МарF¥ланнын жеке корындагы хаттардын адресанты, мазм^ны, жазылFан орны, тiлi эр турлг Хаттар ресми мекемелерден, талымдардан, эр тYрлi сала мамандарынан, атайын-туыстарынан, мектеп окушыларынан келген. Казак, аFылшын, орыс, татар, тYрiк тiлдерiнде жазылтан хаттарда: ресми мэлiмет, амандык-саулык, карым-катынас, т^рмыс мэселесi, кенес с^рау, втшш айтау, куттыктау, адресанттын взi туралы жэне баска мэлiметтер бар. Хаттар ресми жэне еркш стильде жазылFан.

Э.Х. МарF¥лан Fылыми-зертгеу, Fылыми-^йымдастыру ж^мыстары барысында шетелдiк шыFыстанушы, археолог жэне этнограф талымдармен, квптеген тылыми мекемелермен байланыс орнатып, взiнiн ой-пiкiрiмен, зерттеу енбектерiмен бвлiсiп, Fалым кадрлар дайындау ж^мыстарына катысып отырFан. Fалымнын Мэскеу, Ленинград (Санкт-Петербург), Новосiбiр, Ташкент, Фрунзе (Бшкек) жэне Душанбе калаларында корFалган диссертациялык ж¥мыстарFа оппонент болганын Э.Х. МарF¥ланнын жеке архивiндегi хаттар, шакыртулар, Fалымнын Fылыми ж¥мыстарFа жазFан пiкiрлерi дэлелдейдi. Э.Х. МарF¥ланнын эпистолярлык м^раларынын арасында квп сандысы Ресейдщ Ленинград (Санкт-Петербург), Мэскеу, Новосiбiр, Омбы калаларындаFы Fалымдардан, мэдени-аFарту мекемелершен жолданFан хаттар.

Сiбiр археологиялык мектебшщ негiзiн калаушы, Сiбiр, К^ыр ШыFыс, Орта Азия даласындаFы палеолит,

неолит, кола жэне темiр дэуiрлерiнiн мэдениетш аныктаFан, осы аймактардаFы алFашкы кауымдык к^рылыс мэдениетi жвнiнде квптеген зерттеу енбектер жазFан Yлкен Fалым Алексей Павлович Окладниковтын5 академик Элкей Хакащлы

5 Окладников Алексей Павлович (3.10.1908, Ресей, Иркутск облысы Жигалов ауданы Константиновка

ауылы - 17. 11.1981, Ресей, Новосибирск каласы) -галым, тарих гылымдарынын докторы (1947),

Маргуланга жазган хаттарынан бастасад. А.П. Окладниковтын бiрiншi хаты 1951 жылдын 2 адпанында Элкей Маргуланга жазылган. Ад парадка машинкамен басылган хаттын дагазы саргая бастаган. Адресант Элкей Маргуланнын втiнiшi бойынша А.А. Формозовтын6 «Казадстандагы Андроновда дешнп жерлеу рэамЬ> («Доандроновские погребения в Казахстане») мадаласын одып шыгып, шшрш бiлдiрген. Хатта есiмi аталган Александр Александрович Формозов ресейлш археолог, внертанушы жэне тарихшы, тас жэне дола дэуiрi археологиясынын iрi мамандарынын бiрi, орыс археологиясынын тарихнамасынын негiзiн далаушы, «Совет археологиясы» («Орыс археологиясы») журналы редакциясынын мYшесi. А.П. Окладников вз хатында: «автор цызыцты мэселе квтерген, б1рац онъщ барлъщ тужырымдары толыц дэлелдг емес. Алайда, мэселенщ мацыздылыгын жэне талцылау ретгмен бершгендтн ескере отырып, «Хабаршы» («Известия») редакторлары мацаланы жариялау цажет деп санады» [17] дей келе редакциянын ескертуiмен Казадстандыд «Хабаршы» журналына басуга усыныс жасаган.

Алексей Павлович Окладниковтын екiншi хаты 1953 жылдын 26 желтодсанында Ленинград даласынан жазылган. Хаттын дагазы саргая бастаганымен, жазуы аныд. Ад парадтын терт бетiне кек даламмен жазылган достыд хат. Элкей Маргуланды алда келе жатдан 1954 жана жылмен дуттыдттап, взiнiн жасап жатдан гылыми-зерттеу жумыстарына тодталган. Хатта палеонтолог жэне стратиграф, тврттiк кезеннiн iрi CYтдоректiлерiн зерттеушi, геология-минералогия гылымдарынын докторы В.И. Громовтын7 есiмi аталган.

А.П. Окладников Казадстанда палеолит пен неолит дэуiрi мэдениетiн iздестiру бойынша арнайы жумыстарды уйымдастыру

перспективалары туралы В.И. Громовтан хат алып,

онда кетершген мэселлер туралы ез ойын айтып В.И. Громовка жауап хат жолдайды. А.П. Окладниковтын хатында археологиялык жумыстарды уйымдастыруды Казакстандык археолог, Казак FА корреспондент-мYшесi Элкей Хаканулы Маргуланга тапсыру туралы уйгарымын айткан. Ак парадка машинкамен басылган, кагазы саргайып, жазуы кемеск1лене бастаган хатта: «Оны (Э.Маргуланды - Д.М.) ежелгг Бетпац дала ескертк1штер1 бурыннан цызыцтырып келед1. Ол сол жерде жумыс Iстеген, енд1 осы ауданда жумысын цайтадан жалгастыруы керек. ... ол вз1 палеолит жэне неолит ескертюштергмен айналысцанды цалайды. Сондыцтан ол с1здщ палеолит жэне неолит кезецтщ археологиялыц Iздеу жумыстарын ЖYргiзуге,

тапсырмаларыцызды орындауга дайын екетн бiлдiрдi, менщ ойымша, бул MYмкiндiктi пайдалану керек, оган нацты усыныстармен шыццан жвн, ал цызметкерлердi ол взi тацдап алады» [18] деп жазып, сонына А. Окладников деп колын койган. Осы хаттын бiр данасы Э.Маргуланга да жолданган. Хаттын жазылган уакыты 1953 жылдын 26 желтоксаны.

А.П. Окладниковтын Э. Маргуланга жазган хатында казакстандык жас археологттар Хасан Алпысбаев, Кемал Акышев есiмдерi де аталган. Х. Алпысбаев туралы: «... ол взi Бетпац далага баруга дайын жэне азге пайдалы болады; мен оган жауап беремт, ол шне бершген, адал» [18], К. Акышев жешнде: «Айтпацшы, Ацышев бул жерде бэрiмiздi, мет де тац цалдырды; аз жацсы археолог, жацсы адам тэрбиеледiцiз. Солай емес пе?» [18] деп жазып, езшщ колтанбасын койган. Жогарыда есiмдерi аталган археолог галымдар Хасан Алпысбаев пен Кемал Акишев кешн ез саласынын жетекш галымдары болып калыптасты. Хасан Алпысбаев Ташкенттеп Орта Азия мемлекетпк университетшщ тYлегi, емiрiнiн сонына дешн

профессор (1962), КСРО Fылым академиясынын академигi (1968). «Неолит и бронзовый век Прибайкалья», ч. 1-3. - М.- Л., 1950 - 55; «Якутия до присоединения к Русскому государству». - М.-Л., 1955; «Олень золотые рога». - М.-Л., 1964; «Центр.-Азиатский очаг первобытного искусства». - Новосиб., 1972; «Петроглифы Байкала». -Новосиб., 1974; «По Аляске и Алеутским островам». - Новосибирск, 1976; «Петроглифы Монголии». - Л., 1981. Якут АКСР^ (1956), Ресей (1957), Бурят АКСР^ (1970) елдершщ енбек сщрген гылым кайраткерг Иркутск педагогика институтын бiтiрген (1934). КСРО гылым

академиясынын Ленинград белiмшесi тарих инсти тутынын ага гылыми кызметкер^ менгерушiсi (1938 - 1952), Археология институтынын полеолит секторынын менгерушiсi (1952 - 1961). КСРО гылым академиясынын Сiбiр белiмшесiнде

гуманитарлык зерттеу белiмiнiн менгерушiсi, осындагы

тарих, филология жэне философия институтынын директоры (1961 - 1966) кызметтерш аткарган.

КСРО Мемлекет сыйлыгы лауреаты (1950, 1973). Кептеген орден, медальдармен марапатталган

6 Александр Александрович Формозов (30

желтоксан 1928, Мэскеу - 31 кантар 2009 ж., Мэскеу) - кенеспк жэне ресейлж археолог, енертанушы жэне тарихшы, тас жэне кола дэуiрi археологиясынын iрi мамандарынын бiрi, орыс археологиясы тарихнамасынын непзш калаушы. «Совет археологиясы» («Орыс археологиясы») журналы редакциясынын мYшесi.

7 Валериан Иннокентьевич Громов - тертпк кезен геологиясынын кернектi кенестж зерттеушiсi, палеонтолог жэне стратиграф, тертпк кезеннiн iрi CYткоректiлерiн зерттеушi, геология-минералогия гылымдарынын докторы. 1896 жылы 1 (13) наурызда Забайкалье облысы, Троицкосавск каласында (Казiргi Кяхта каласы) Орыс-Кытай Банк1 кызметiн аткаратын эскери жаяу эскер корынын прапорщигiнiн отбасында дYниеге келген. Ол 30 жылы 1978 мамырда Мэскеуде кайтыс болды.

Казахстан Fылым академиясы Ш.Уэлиханов атындаFы Тарих, археология жэне этнология институтында кызмет аткарды. 1957-1960 жылы Каратау палеолит тобын, 1974 жылы Оцтустш Казахстан кешендi археологиялык

экспедициясынын тас дэуiрiн зерттеумен шрылданатын топты баскарды. Каратау внiрiнен 200-ден аса тас дэуiрi т^рактарын тауып, Fылыми айналымга енгiздi.

Кемал Акышев Казак Мемлекетпк университетiнiн тарих факультетiн бтрген сон, КСРО FА Археология институтынын Ленинград бвлiмiне аспирантурага тYсiп, 1953 жылы Мемлекетпк Эрмитаждын Fылыми кенеинде кандидаттык диссертациясын корFаган. Студентгiк жылдардан-ак FылымFа ден койып, археологиялык казба ж^мыстарына катыскан. 1950 жылдардын сонында К.Акышевтiн казба ж^мыстары кезiнде табылFан сак дэуiрiне жататын Бесшатыр корымы онын гылыми вмiрбаянынан ерекше орын алады. Квне жэне орта FасырлардаFы Казакстан ескерткiштерiнiн элемдiк манызы зор Еак обасынан табылFан «Алтын адам» (б.з.б. V-IV гасырлар), Бесшатыр (б.з.б. У1-У гасырлар), Отырар жэдiгерлерiн ашып зертгедi. 1955 жылы КСРО FА Казак тарих, археология, этнография институтынын археология бвлiмiнiн менгерушiсi, содан кешн Элкей Марг^лан атындаFы КР ¥ГА Археология институтынын бас (негiзгi) Fылыми кызметкерi болады. 2000 жылы Казакстаннын казiргi астанасына квшiп келiп, Лев Гумилев атындаFы Еуразия ¥лтгык университепнде археологиялык реконструкция лабораториясын к¥рды.

Алексей Павлович Окладниковтын Yшiншi хаты Элкей Марг^ланга Новосiбiр каласынан жазылFан. Хатта жазылFан уакыты койылмаFан, алайда конвертгiн сыртындагы мврден 16.12.63 деген хаттын шыккан мерзiмiн окуFа болады. Ак паракка машинкамен басылган достык хатта: «С1здщ мет жылы еске алатындыгыцызды бшгетме вте цуаныштымын! Мен де, эрине, с1зд1 ешцашан умытцан емеспгн жэне эрдайым жылы еске аламын! Мен цаз1р де Ленинградпен байланыстамын...» [19] деп жазып, сонына эдеттегвдей квк тусп сиямен А. Окладников деп колтанбасын коЙFан.

Алексей Павлович Окладниковтын твртiншi хаты 1968 жылдын 30 желтоксанында Новосiбiр каласынан жазылыпты. Ак паракка квк сиямен жазылFан, вте жаксы сакталFан, жазуы анык. Хатта Элкей Марг^ланнын взше жолдаган мерекелiк куггыктауына квп рахмет айтып, Элкей Марг^лан бастаган галымдар шыгарган «Шокан Уэлихановтын тандамалы шыгармалар жинагына» жогары бага берген. А.П. Окладников: «Мен Yшiн бага жетпес сый: Ш.Уэлихановтыц шыгармалары. Мен «сусындап» цайта-цайта оцимын: оларда дала рухы мен Шоцан бейнеС бар! Жэне, эрине, Уэлиханов туралы аздщ тамаша очерющзден бастадым» [20] деп жазган. Хатта есiмi аталган Шокан Шынгыс^лы Уэлиханов казак халкынын ^лы галымы, XIX гасырдын екiншi

жартысында Казакстанда туган демократтык, агартушылык мэдениеттщ т^нгыш вкiлдерiнiн бiрi, шыгыстанушы, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, агартушы.

Ш.Ш. Уэлихановтын вмiрi мен шыгармашылыгын гылыми т^ргыда зертгеу Казак КСР Fылым академиясы Президиумынын 1956 жылдардын 19 желтоксанындагы «Ш. Уэлиханов енбектерiн баспага дайындау туралы» каулысынан [21, 6 п] кешн жYЙелi тYPде жолга койылды. Каулыда Ш.Уэлиханов енбегiн к¥растыру ж^мыс тобы жетекшiлiгiне Казак КСР Fылым академиясынын корреспондент-мYшесi Э.Х. Марг^ланды, мYшелiкке профессор С.Я. Булатов, гылыми кызметкер П.Г. Глаузо, М.С. Турсынова, тарих гылымдарынын кандидаты Т.Ж. Шойынбаевты [21, 7 п] бек1ткен. Э.Марг^лан вз естелiктерiнде сол бiр гылыми iзденiске толы жылдарды жиi есше алады. вмiрiнiн сонгы жылдары жазган естелшнде: «Жалпы айтцанда, аяулы галым Шоцанныц алтын ецбектерт баспадан шыгару совет журтшылыгына цадiрлi ю. Бес томдыц шыгарманыц жарыц дуниеш квргенте 20 жылдан асты» [22, 86 п] дейдi Ш. Уэлиханов шыгармаларынын манызы жайлы. Элкей Марг^лан шокантану гылымына айтарлыктай Yлесiн косып, Ш.Ш. Уэлиханов туралы 50 ден аса зертгеу макала [22, 87 п] мен монография жазып жариялады. Шокан Уэлиханов шыгармалары жинагынын редакторы эрi к¥растырушысы болды.

Бесiншi к¥ттыктау ашыкхаты [23], оны Алексей Павлович Окладников 1969 жылдын 31 кантарында Элкей Марг^ланга Новосiбiр каласынан жолдаган. Fалымдардын ашыкхаты кутгыктаумен басталып, достык немесе кызмет бабындагы хатка ^ласып кететiн кезi жш байкалады. Б^л ашыкхатга да А.П. Окладников Э.Х. Марг^ланнын мерекелiк кугтыктауына жэне жана мекен-жай адресш жолдаганына рахмет айткан. Алексей Павлович Окладниковтын алтыншы хаты 1969 жылдын 20 акпанында [24] Новосiбiр каласынан сапалы ак кагазга машинкамен басылып жолданыпты. Хат кызмет бабында, жазуы анык, жаксы сакталган, сонына «Окладников» деп колын койган. Хатта, Владыкин Владимир деген взшщ тас гасырын зертгеушi шэкiртiн карсы алуын жэне казiр взiнде жYктеме жок болгандыктан оган кызмет карастыруын с^раган. Ал, А.П. Окладниковтын галымнын отбасы корынан табылган сонгы хаты 1980 жылдын 2 акпанында Новосiбiр каласынан жазылган. Хат сапалы ак кагазга машинкамен басылган, жазуы анык, жаксы сакталган, сонына эдеттепдей «Окладников» деп кол койган. Хатта «Бегазы -Дэндiбай мэдениетi» атты к1тапты алганын айта келе: «Ютап эдемi басылып шыццан... Ест жэне турацты достыц Yшiн, назарыцыз Yшiн рахмет. Ктапта Сiбiрге уцсайтын квп нэрсе бар. Атап айтцанда, плиткалы цабiрлер, кун семантикасы бар «оленные тастар». Оздерге денсаулыц, гылымда жаца табыстар тшеймт» [25] делшген. Атакты археолог галым, академик

А.П. Окладников 1981 жылдын 17 карашасында Ресейдщ Новосiбiр каласында дYниеден еттi.

Академик Элкей Маргуланнын архив корындагы келесi Yш хат - археолог-шыгыстанушы, антрополог, тарих гылымдарынын докторы Виталий Эпифанович Ларичевтiн8 хаттары. Юрчендер мен Ресейдщ Киыр Шыгыстагы жэне кершiлес Маньчжурия мен Монголиянын баска ежелгi халыктарынын археологиясы мен тарихындагы жетекшi мамандардын бiрi - В.Э. Ларичев гылымнын кернектi танымал тулгасы. Виталий Эпифанович Ларичевтын бiрiншi хаты 1971 жылдын 20 мамырында Новосiбiр каласынан жазылган. Хат ак паракка машинкамен басылган, жаксы сакталган, жазуы анык. Сонына кек каламмен В.Е. Ларичев деп колын койган, жазылган уакытын керсеткен. Хатта: «Диссертацияны цоргаудыц меш таццалдырганы жэне эдеттегi жагдайымнан шыгарганы соншалыц, Ыздщ диссертациямды царап птр бiлдiргенiцiз Yшiн с1зге алгыс айтуга уацыт болмады. Мен вз цателiгiмдi тYзетуге асыгамын жэне аз вз^здщ басца цызметкерлерiцiзбен бiрге мазан жасаган жацсы ющз Yшiн шын ЖYректен ризашылызымды бiлдiремiн жэне алгыс айтамын. Монголияга саяхат туралы эссемдi, Менен сый реттде цабыл алыцыз» [26] деп жазган. Ал, В.Э. Ларичевтын Э.Х. Маргуланга 1980 жылдын 2 акпанында Новосiбiр каласынан жолданган екiншi хатында.' «Сгзге керемет сыйлыц - «Бегазы...»9 ютабы Yшiн вте ризамын. Мен умытпаганыцыз Yшiн рахмет. ... Ендi Мен Озге царыздармын, шыгармаларым жазда немесе кузде жарыц кврген кезде «втеуге» тырысамын. Оган дешн газеттен Yзiндi жiберiп отырмын - вткен жылдыц жазында б1з цандай кереметке кездестж. Бiзбен бiрге цуаныцыз!» [27] деп жазып, хаттын сонына кек каламмен В.Е. Ларичев деп колын койган. В.Е. Ларичевтын айтып отырганы Э.Х. Маргуланнын ен Yлкен iрi гылыми жаналыгынын бiрi - Бегазы Дэндiбай мэдениетш зерттеудщ нэтижес болып табылатын «Бегазы-Дандыбаевская культура Центрального Казахстана» [28] деген монографиясы. Бул зерттеудi жазу Yшiн галым археологиялык казба жумыстарын, кYPделi гылыми зерттеу жумыстарын жYргiзген. Археологиялык зерттеу жумыстарына Элкей Маргуланнан [29, 20 п] баска П.С. Рыков, М.П. Грязнов жэне т.б. да галымдар катыскан. Сондай-ак, галымдар С.В. Киселев, М.П. Грязнов, С.П. Тостов, М.Е. Массон [29, 21 п] жэне баскалар

гылыми дызыгушылыд танытдан. Э.Х. Маргулан взiнiн осы iргелi зерттеуi туралы: «Орталыц Цазацстандагы цола дэу1р1нщ мэдениетг орасан бай. Олардыц жарцын мысалдары: «Бегазы», «Дэнд1бай», «Бугылы» (II-III), «Сангру» (Атасу), «Ацсу-Аюлы» (Нура взет), «Цызыларай», «Балацулболды», «Беласар» (Бетпацдала), «Квктас» (Мыцбулац) ескертк1штер1 Кусац взентщ бойында.

Осыларды тарих цойнауынан аршып алып, ецбек жасау жолында квп уацыт керек болды. Тарих саласынан взтщ шецберте жетт зерттелгеш - «Древняя культура Центрального Казахстан» (1966) жэне «Бегазы-Дандыбаевская культура Центрального Казахстана» деген Yлкен ецбектер (1978)» [1, 74-75 б.] деп жазды. Экспедиция жумыстары барысында алынган заттыд мэдениет буйымдары Казадстан жершен табылган квптеген басда да дунды жэдц-ерлер сынды элi де Эрмитаж дорында садталуда.

В.Э. Ларичевтын гылыми байланыс жвшндеп келеа хаты 1982 жылдын 19 сэуiрiнде Новосiбiр даласынан жолданган. Хат ад парадда машинкамен басылган, жазуы аныд, жадсы садталган. Элкей Маргулан взшщ iргелi енбегiне алгысвз жазуды В.И. Ларичевке сенiп тапсыратынын айтып, хат жолдаган болу керек, В.И. Ларичевтын соган жауап хаты. Адресант Э.Маргуланнын усынысына, взiне кврсеткен дурметше рахмет айтып, енбектiн дысдаша мазмунынынын взi датты эсер далдырганын атап вткен. «Бул сирек кездесетт нэрсе, оны эдетте «вмгр Ш» деп атайды жэне с1здщ тэжгрибещз бен шеберлтщздг бгле отырып, оныц ец жацсы жасалганына кумэн жоц» [30] деп, взшщ рецензия жазуга мумшндш маусым айында гана болатынын ескеркен, Э.Маргуланнан аталган зерттеуге пшр жазуга уадыт беруiн жэне зерттеудi одып, танысу Yшiн должазбаны жолдауын сураган.

Келесi хаттар топтамасы влкетанушы, этнограф жэне Омбы влкетану муражайынын директоры Андрей Федорович Палашенковтан10 келген. Ол -гылыми ортада да жадсы танымал болган адам. Казад КСР Fылым академиясынын Президентi КИ. Сэтбаевтын «Омбы облыстыд енбекшiлер депутаты кенесшщ тврагасына» жазган хатында А.Ф. Палашенковтын есiмi Ш.Ш. Уэлихановтын вмiрi мен дызметш жадсы бiлетiн адам [31] ретшде аталады. А.Ф. Палашенковтын 1947 жылдын 7 наурызында Омбы даласынан жолданган бiрiншi ресми хаты Элкей Маргуланнын 15/XI-1946 жылы жолдаган датынас дагазына орай

8 Виталий Эпифанович Ларичев (12 желтоксан 1932, Yлкен Лычак хуторы, Нижне-Волжский елкесi — 2 маусым 2014, Новосибирск) — кенестж

жэне ресейлж археолог-шыгыстанушы, антрополог, тарих гылымдарынын докторы (1971),

РЖFА мYшесi (1992). Юрчендер мен Ресейдiн Киыр Шыгыстагы жэне кершiлес Маньчжурия мен Монголиянын баска ежелгi халыктарынын археологиясы мен тарихындагы жетекш мамандардын бiрi. Жастарга арналган к1таптардын, онын iшiнде «Шыгыс шетелдiктер елiне саяхат»

(«Путешествие в страну восточных иноземцев») штабынын авторы (1983).

9 Э.Х. Маргуланнын «Бегазы-Дандыбаевская культура Центрального Казахстана» деген енбеп.

10 Андрей Федорович Палашенков (17 [29] казан 1886, Надва ауылы, Смоленск губерниясы — 30 сэуiр 1971, Омбы) — орыс жэне кенес галымы, елкетанушы, этнограф жэне муражай кызметкерi. Омбы елкетану муражайынын директоры (1943-1957).

жазылган. Хатта Омбы облыстык влкетану м^ражайынын жинактарында «скиф типп» Yш казандык сакталуда екенiн айтып: «Солардыц бiрi Есы округiне жацын Царагай ауылыныц мацында табылган. Цазандыцтыц тврт тутцасы бар, олардыц екеуi бYйiр жэне екеуi жогаргы жагында. Цазанныц шетi оюланган, квлемi: тYбiнiц диам. 18,3 см., цазанныц диам. 36 см, бшктШ 43 см. Басца цазандыцтыц табылган жерi белгк1з. Диаметрi 14 см болатын табаны бар цазандыцтыц диаметрi 37 см, бшктт 36 см., осы цазандыц бiрiншi сияцты» [32] деген акпарат берген. Хат ак паракка колмен жазылып, жогаргы жагына мекеменщ аты, мекен жайы, мерзiмi кврсетшген.

Андрей Фёдорович Палашенков м^ражай кызметкерi болгандыктан хаттардын мазм^ны негiзiнен тарихи жэдтерлер туралы болып келедi. 1959 жылдын 14 кыркуйепнде Омбы каласынан, окушысы дэптерiне квк сиямен жазылган хатта да Э.Марг^ланнын втiнiшiне орай мешгггщ фотосын iздеуде екенiн, эзiрге табылмаганын, колда бар 1854 жылгы Омбы суретш жэне т.б. фотоларды салганы [33] айтылган. Э.Марг^лан ол фотоларды тапсырып алганы туралы хабар берген болса керек, 1959 жылдын 20 карашасында Омбыдан жолдаган хатта Иркутсквден жолдаган фотоларды Элкей Марг^ланнын алганына куанышты екенiн, ендi жана фотолар iздеуге кiрiсетiнiн жетк1зген. 1959 жылдын 2 желтоксанында Элкей Марг^ланга торквздi окушы дэптерiне жазып жолдаган хатта, мешгггщ фотосын iздеп, тауып, жолдауга тырысканымен мумкш болмаганын айта келш, Х1Х гасырдын екiншi жартысында вмiр CYрген орыс жазушысы, мемуарист, эдебиетш^ суретшi, карикатурист, археолог, этнограф, влкетанушы. М.С. Знаменскийдiн 1872 жылы ТYмен каласынан шыккан «Менiн кымызга сапарым» («Моя поездка на кумыс») [34] деген штабы туралы айтады. А. Ф. Палашенковтын 6Гздщ колымыздагы тагы да екi хаты арага уакыт салып, 1965 жылы жазылган. Эрине, б^л уакыт аралыгында жазылган хаггар болуы да мYмкiн екенш жокка шыгармаймыз. 1965 жылдын 9 шшдеанде жолданган хат - КСРО Fылым Академиясы жанындагы жалпыодактык географиялык когамнын Омбы бвлiмшесiнiн ресми бланкасында, бiрак машинкада басылмаган, каламмен жазылган. Хатга Элкей Марг^ланга Шокан Уэлихановтын кабiрiнiн суретiн тYсiрiп жолдаганы Yшiн рахмет [35] айткан, Элкей Марг^ланга осы жылдын 9 карашасында Омбы каласынан жолдаган ашыкхатга Ш. Уэлихановтын 2-томын алганын айтып, к1таптын шыгуымен куттыктаган [36]. Жогарыда аталган хаггар академик Э.Х. Марг^ланнын 06гр галымдарымен, гылыми-шыгармашылык интеллигенция

вкiлдерiмен тыгыз байланыста болганын кврсетедi. Сонымен катар, казакстандык галымнын архив корынан Н.В. Кюнер, Г.Г. Бабанская, В.Т. Колоколов, В.В. Гинзбург, А.Н. Кононов, З.Алекторова (Александр Ефимович Алекторовтын кызы), С.М. Абрамзон, Т.Н. Вагнер (Заднепровская), И.С. Лисевич, С.П. Толстов, Б.В.

Андрианов, Л.Р. Кызласов, С.Н. Марков, М.Н. Комарова, М.П. Грязнов, Л.П. Потаповтын жазган хаттары, «Большая Советская энциклопедия», «Халыктар достыгы» журналдарынан жэне баска да мерзiмдi басылымдар редакцияларынан, музейлерден, оку орындарынан жазылган ресми хаггар да табылды. Ол хаттар алдагы ж^мыстарымыздын зерггеу нысаны болмак.

^орытынды.

Корыта келгенде, академик Элкей Марг^ланнын 06Гр галымдарымен жазыскан достык, сыйластык, ресми, шыгармашылык хаггары - галымдардын жеке т^лгасы мен шыгармашылык кырларын, гылыми зерггеу ж^мыстарынын багытгарын, квзкарастары мен жоспарларын ашатын к¥ВДы дерек. Б^рынгы КСРО к¥рамында болган одактас республикалардагы археология, шыгыстану, этнография, тарих, эдебиет салаларын зерггеген галымдардын эпистолярлык м^раларын алдагы уакытга да тауып, зертгеп, гылыми айналымга шыгару галымдардын жеке т^лгасын, гылыми жолынын калыптасуын, кенестiк кезендегi гылым, гылыми мектептердщ калыптасуын посткенестiк елдердегi казiргi гылыми ахуалмен салыстырмалы талдаулар жасауга мYмкiндiк бередi.

Косммша А. Алексей Павлович Окладниковтьщ хаттары

№ 1

Глубокоуважаемый Алкей Хаканович!

Просмотрев по Вашей просьбе статью

A.А.Формозова «Доандроновские погребения в Казахстане», я думаю, что ее можно поместить в Ваших Известиях с примечанием от редакции, где следует сказать, примерно следующее: автор ставит интересную проблему, но не все его выводы обоснованы в полной мере. Однако, учитывая важность вопроса, редакция Известий сочла необходимым опубликовать статью в таком виде, как она представлена в дискуссионном порядке.

Привет

Ваш (подпись)/А.Окладников/

2/П-51г.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

№ 2

Дорогой Алькей Хаканович!

Шлю Вам ответный и такой же дружеский привет!

Заодно - новогоднее поздравление и пожелание - от всего сердца - лучшего 1954 года, чем был 1953 год! В числе этих пожеланий есть и то, о чем Вы писали мне в Вашем письме от 22 декабря. Конечно, Ваши пожелания и мои совершенно совпадают. Меня прошу извинить, ибо я просто не был в состоянии иметь представление о Ваших планах и возможностях, а потому на смог сразу же предложить В.И. Громову самое верное решение вопроса. Не может быть никакого сомнения, что сектор единодушно одобрил бы это решение, если бы С.С. Черников предложил его.

Чтобы исправит упущение, я спешу написать

B.И. Громову, чтобы он обратился непосредственно к Вам. Надеюсь, что это он сделает. ... Прилагаю, поэтому, копию моего

письма В.И. Громову. Если понадобится, сошлитесь прямо на него.

О Хасане Алпысбаеве: ему просто не везет и помимо Казахстана. Киргизы сыграли злую шутку с ним, а заодно и со мной, выслав его с командировкой в Л-д, но без денег. Они не отвечают даже на 5-ю телеграмму о переводе ему хотя бы заработанных им фактически денег! В чем дело - не понимаю. Во всяком случае сам он готов ехать в Бетпак-дала и Вам будет полезен; за него я ручаюсь, он страстно предан делу. С Вами он тоже спишется. Еще и еще раз шлю Вам искренний привет из Ленинграда.

Кстати, Акишев всех здесь очаровал и меня тоже; вы воспитали дельного археолога и хорошего человека. Не так ли?

Ваш искренно А.Окладников 26Ш153

Приложение к письму Глубокоуважаемый Валериан Иннокентьевич После Вашего сообщения о перспективах организации специальных работ по поискам палеолита и неолита в Казахстане мы долго думали, кого именно рекомендовать Вам для организации таких работ и, наконец, нашли.

Дело в том, что в Казахстане работает хорошо известный нам археолог, член-корреспондент Казахской АН, Алкей Хаканович Маргулан. Его давно уже интересуют наиболее древние памятники Бетпак-дала. Он уже работал там и нынче должен снова продолжить свои работы в данном районе.

Однако, его хотят ограничить памятниками средневековья, хотя сам он желает заняться палеолитическими и неолитическими

памятниками. Поэтому он выразил готовность выполнить Ваши задания возглавить работу по поискам палеолита и неолита; я думаю, что надо этим воспользоваться и обратиться к нему с конкретными предложениями, а он подберет себе сотрудников.

Лучшего решения вопроса, столь важного и интересного для всех нас, я думаю, нам не найти.

Напишите мне, пожалуйста, о том, что Вы намерены сделать, чтобы я был в курсе дела.

Получили ли Вы мою статью о палеолите Средней Азии? И что Вы будете с ней делать далее?

Шлю Вам новогодние приветы и пожелания новых успехов, энергии и не иссякающей бодрости. С уважением Ваш (А.Окладников) Адрес: А.Х. Маргулана: Алма-Ата, Калинина 83, кв.33.

26Ш153.

№ ЗКуда: Алма-Ата, Академия наук Казахской ССР

Кому: действ. члену АН А.Х. Маргулану Адрес отправителя: (подпись А.Окладникова)

Дорогой Алкей Хаканович! Мне было очень приятно узнать, что Вы так тепло помните меня!

Я тоже, разумеется, никогда не забывал Вас и всегда вспоминал Вас добрым словом!

Фактически я сейчас сохраняю свою связь с Ленинградом и такой же ленинградец, как и новосибирец.

Что же касается конкретного вопроса о Т.М. Болдоновой, то при ближайшей встрече с товарищами из БУРКНИИ поговорю о ней (в Новосибирске, увы, нет свободных ставок). Прошу не забывать обо мне, как и я о Вас! Сердечно Ваш всегда и везде: (подпись А.Окладникова) Шлю Вам новогодний свой привет! № 4

Куда: Алма-Ата, Академия наук Кому: акад. Маргулану А.Х. Адрес отправителя: Новосибирск 90. Золотодолинская 32, А.Окладников

Дорогой Алькей Хаканович! Еще и еще: огромное спасибо за поздравление! И за бесценный для меня дар: сочинения Ч.Валиханова. Я «впился» в них и читаю снова и снова: в них дух степей и образ Чокана!

И, разумеется, начал с Вашего превосходного очерка о Валиханове.

Вспоминаю с удовольствием о совместном путешествии. 11

№ 5

Гор. Алма-Ата, 91 ул. К.Маркса 135, кв. 59 акад. А.Х. Маргулану А.П. Окладников

Сибирское отделение Академии наук СССР Отдел гуманитарных исследований г.Новосибирск - 90

Дорогой Алкей Хаканович, спасибо за хорошие теплые слова, а еще за адрес!

Ведь я писал Вам по старому адресу! -свидетельство - тому прилагаемое письмо! 31.1.69 (подпись А.Окладникова) № 6

Дорогой Алькей Хаканович, Прошу Вас тепло встретить моего питомца -бывшего студента НГУ, увлеченного страстно археологией. Особенно - каменным веком. Фамилия его - Владыкин. Имя - Владимир. У меня сейчас нет ставок. Он сам все расскажет о себе. Надеюсь, дорогой Алькей Хаканович, Вы сможете помочь ему устроиться на работу?!

Сделаете доброе дело. Не раскаетесь... И еще: получили ли Вы мое письмо, где я сообщал о том, что получил от Вас сочинения Чокана Валиханова?

Глубоко Вам благодарен и признателен. Ваш сердечно и всегда: (подпись А.Окладникова) 20.II.69.

Новосибирск, 90, Золотодолинская 32. Окладников А.

Кому: Алма-Ата, 21, ул. 8 марта 103, кв. 15

11 кажется, имеется обратная сторона письма.

Маргулану А.Х.

От кого: 630090, Новосибирск, Институт истории, А.П. Окладников № 7

академик Алексей Павлович Окладников 650402 (д) (Новосибирск) 777384 (д) (Ленинград)

Академику А.Х. Маргулану

1 «2» 1980г. Дорогой Алькей Хаканович, Сегодня я получил от Вас растрогавшую меня книжную посылку - «Бегазы-Дандыбаевская культура». Наконец-то Ваш долгий труд получил такое же фундаментальное воплощение!

Книга прекрасно издана, что делает честь и издевательству! Благодарю Вас за старую и постоянную дружбу, за Ваше внимание. В книге много такого, что напоминает и Сибирь. В частности - плиточные могилы, «оленные камни» с их солярной семантикой.

Желаю Вам здоровья, новых успехов в науке. Ваш искренно и всегда:

(подпись А.П. Окладникова) ^осымша Б. Виталий Эпифанович Ларичевтыц хаттары. №1

Глубокоуважаемый Алькей Хаканович! Защита диссертации настолько оглушила и вывела меня из нормального состояния, что я так и не успел поблагодарить Вас за отзыв о диссертации, который Вы подписали. Спешу исправить свою оплошность и приношу свою сердечную благодарность и признательность за то доброе дело, которое Вы, вместе с другими Вашими сотрудниками, сделали для меня.

Примите от меня, пожалуйста, в подарок мое сочинение, посвященное путешествиям по Монголии.

Искренне Ваш (подпись)(В.Е. Ларичев)

20/У-1971г.

Новосибирск

№2

Алма Ата-21

ул. 8 марта, 103, кв.15

академику А.Х. Маргулану

630090

Новосибирск-90 Морской пр. 42, кв. 32 В.Е.Ларичев

Дорогой Алькей Хаканович! Очень благодарен Вам за роскошный подарок - прекрасно изданную книгу «Бегазы...». Спасибо, что не забываете меня - я очень ценю это. Теперь я в долгу перед Вами, но постараюсь «оплатить» тем же летом или осенью, когда выйдут в свет мои сочинения. А пока посылаю вырезку из газеты - вот на какое чудо удалось набрести нам летом прошлого года. Порадуйтесь вместе с нами! Ваш (подпись) В.Е. Ларичев 29/П-80г.

г. Новосибирск №3

Дорогой Алькей Хаканович! Спасибо за честь, которую Вы оказываете мне, предлагая написать предисловие к Вашему монументальному труду. Даже предельно краткое изложение его содержания производит сильное впечатление. Это то редкое, что обычно называют «делом жизни» и, зная Ваш опыт и мастерство, не сомневаюсь, что сделано оно в лучшем виде.

Первое, что смущает меня в связи с этим -справлюсь ли я, учитывая широту и разнообразие проблем Вашей книги, с задачей, которую предстоит решить? Второе - не смущает ли Вас то обстоятельство, что как раз сейчас я подвергаюсь всяческим поношениям в связи с «делом» об искусстве Малой Сыи? Третьи - касается времени. Из-за того, что апрель-май у нас проходит оформление рукописей в редподготовку очередного года, мне не удастся приняться за дело ранее июня. И, наконец, можете ли Вы представить мне на время главные сочинения, которые помогли бы поработать над предисловием?

Вот таковы вопросы, глубокоуважаемый Алькей Хаканович, на которые я теперь буду ждать ответы.

Искренне Ваш (подпись) В.Е.Ларичев 19 апреля 1982г. г. Новосибирск

^осымша Б. Андрей Фёдорович Палашенковтыц хаттары №1

Куда: Алма-Ата, ул. К.-Маркса, д.135, кв.59 Кому: Маргулан Алькей Хаканович Адрес отправителя: г.Омск , ул.Ленина , 23. Палашенков А.Ф.

Члену корреспонденту АН КазССР тов. Маргулану

Алма-Ата, ул. Кирова 39. Академия Наук Институт Истории, Археологии и Этнографии

На Ваше отношение от 15/Х1-1946 г. сообщаю, что в собраниях Омского Областного Краеведческого музея хранятся три котла «скифского типа».

Один из них найден близ с. Карагай б. Ишимского округа. Котел с высоким поддоном и четырьмя ручками, из которых две боковые и две верхние. По краю котел орнаментирован тремя веревочными поясками. Размер: диам. поддона 18,3 см., диам. собств. котла 36 см., высота 43 см.

Место находки другого котла неизвестно. Котел с поддоном, диаметр которого 14 см., диаметр собств. котла 37 см., высота 36 см. Котел как и первый.

№2

Глубокоуважаемый Алькей Хаканович! Простите за задержку высылки фотографий. Искал вида мечети и пока безрезультатно. Найду -вышлю. Помимо обещанных фото высылаю вид Омска 1854 г. Может быть пригодится. Жалко, что репродукция неважная. Будьте здоровы. Больших красивых успехов.

Искренне уважающий Вас А.Палашенков

14 сентября 1959 г.

№3

Глубокоуважаемый Алькей Хаканович!

Мне очень неприятно, что письмо мое фотоснимками Вы не получили. Перед отъездом своим в Иркутск фотографии были высланы в Ваш адрес заказным письмом. Это было 14 сентября. Только недавно уничтожил квитанцию в сдаче письма на почту. Мне почему-то думается, что письмо затерялось где-нибудь в Академии, в противном случае оно было бы возвращено мне по обратному адресу. На днях займусь поиском новых фотографий.

Всего, всего Вам хорошего.

Искренно уважающий Вас (подпись А. Палашенкова)

20 ноября 1959.

Г. Омск

№4

Глубокоуважаемый Алькей Хаканович!

Очень извиняюсь за затяжку ответа. Хотелось достать снимок мечети. Мечеть была воспроизведена в одном из путеводителей по Цен. Сиб. пути. Искал - не нашел. Решил переснять из книги М.С. Знаменского «Моя поездка на кумыс», изд. 1872 г. в г.Тюмень. Левую часть (до ... ), мне думается, можно поместить. Самое характерное мечети и генер. губерн. дворца дано. Мечеть построена в 1829г. - мне передали, что нужные фотографии высланы Вам музеем. Тем не менее, решил послать свою книжонку (смоленский - мой псевдоним) с репродукциями старых зданий города на стр. 6-ой - главное Управ. Зап. Сибири. Здание построено в 1838г.

На стр. 15 -ой - старейшая часть кадетского корпуса (при надобности легко заштриховать фигуры).

На стр. 28 - генерал-губерн. дворец. Окончен постройкой в 1861-62 гг. (при Дюгамеле).

На память от Омска посылаю Вам, глубокоуважаемый Алькей Хаканович, две фотографии.

Всего, всего хорошего, а главное здоровья и успеха в работе.

Искренно уважающий Вас (подпись А. Палашенкова)

2 декабря 1959.

г. Омск

№5

ВСЕСОЮЗНОЕ ГЕОГРАФИЧЕСКОЕ ОБЩЕСТВО ПРИ АКАДЕМИИ НАУК СССР _ОМСКИЙ ОТДЕЛ

г.Омск ул. Республики, №1 Тел.

председателя 2-4056

Тел. уч. секретаря 3-03-91

Глубокоуважаемый и дорогой Алькей Хаканович!

Большое, большое Вам спасибо за фоторепродукцию с рисунка могилы Чокана Валиханова. Все, связанное с этим благороднейшим именем, меня весьма интересует. Удивлен, что 100-летие со дня смерти Чокана Чингисовича прошло незаметно. Впрочем, я, может быть, пропустил отклики: два месяца (апрель и май) путешествовал, был в Москве, Ленинграде, Смоленске. Осенью, полагаю, Омский Отдел Географич. Об-ва СССР отметит юбилейную дату, нам грешно не отметить.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Очень благодарен Анастасии Васильевне Галузо присылку за III тома соч. Ч.Ч. Валиханова. Пытаюсь достать II том (1-й удалось достать). Очень скромен тираж издательства - 7900 экз. Сергей Николаевич Марков выслал «Идущие к вершинам». Спасибо ему.

Искренно буду рад встрече с Вами в Омске.

Доброго здоровья, красивой радостной жизни от всего сердца желаю. Храни Вас Небо.

С глубоким уважением А. Палашенков

9 июля 1965

г.Омск

№6

Глубокоуважаемый и дорогой Алькей Хаканович!

Вчера получил дорогой Ваш подарок - II том Чокана Валиханова. Большое, большое Вам спасибо. Когда и чем отблагодарю - не знаю. Еще раз спасибо от всего сердца.

Долгих и красивых лет Вам.

Ваш А.Палашенков

9 ноября 1965

г.Омск

Эдебиеттер

[1] Маргулан, Д.Э. Э. Маргулан Шыгармалары. Т. 1. Алматы: Алатау; 2007.

[2] Маргулан А.Х. Мир казаха. Институт развития Казахстана, Международный фонд им. Академика Алькея Маргулана; 1997.

[3] Маргулан Э. Н.М. Пржевальский. Алматы: Оку куралдар баспасы; 1951.

[4] Маргулан А.Х. Извлечения из арабо-персидских и китайских источников (студенческие конспекты, 1927-1928). Павлодар; 2004.

[5] Маргулан А.Х.; Басенов Т.К.; Мендикулов М.М. Архитектура Казахстана; 1959.

[6] Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство: альбом. Алма-Ата: внер; 1986.

[7] Маргулан А.Х. Сочинения: в 14 т. Т. 1. Бегазы-дандыбаевская культура Центрального Казахстана. Алматы: Атамура; 1998.

[8] Маргулан А.Х. Шыгармалары = Сочинения. Т. 3-4: Петроглифы Сарыарки. Гравюры с изображением волчьего тотема. Каменные изваяния Улытау. Алматы; 2003.

[9] Маргулан А.Х. Труды по культуре письменности казахского народа. Астана: Алтын штап; 2007.

[10] Маргулан Э. Козы Керпеш - Баян сулу кешеш: Естияр балалар Yшiн. Алматы: внер; 1994.

№_

«_»_

196 г.

[11] Библиография ученых Казахстана. Алькей Хаканович Маргулан. Алма-Ата: Наука; 1984.

[12] Маргулан Э.Х. Казакстан галымдарынын библиографиясына мэлТметгер. Павлодар: ЭКО; 2004.

[13] Маргулан, Д.Э.; Маргулан, Д.А. Маргулан туралы естелiктер. Алматы: Бшм; 2004.

[14] F¥лама. Т^лга. Тагдыр. Тагылым. (Элкей Маргулан туралы естелж макалалар, деректi энгiмелер, очерктер, влен-арнаулар). Павлодар: ТОО НПФ ЭКО; 2004.

[15] Материалы международной научно-практической конференции, посвященной 110-летию академика А.Х. Маргулана. Алматы -Павлодар: ЭКО. 544; 2014.

[16] Казактар. Халыктын бет-бейнеа (на казахском, русском, английском языках). Алматы; 2015.

[17] А.П. Окладниковтын Э. Марг^ланга хаты. 02.02.1951. Академик Элкей Марг^ланнын отбасы архивiндегi коры.

[18] А.П. Окладниковтын Э. Марг^ланга хаты. 26.12.1953. Академик Элкей Марг^ланнын отбасы архивiндегi коры.

[19] А.П. Окладниковтын Э. Марг^ланга хаты. 16.12.1963. Академик Элкей Марг^ланнын отбасы архившдеп коры.

[20] А.П. Окладниковтын Э. Марг^ланга хаты. 30.12.1968. Академик Элкей Марг^ланнын отбасы архившдеп коры.

[21] Постановление. О подготовке к изданию трудов Ч. Валиханова КР ОМА. Кор 2415. №бе 1. 463 ю.

[22] Енбекпен вткен вмiрiм КР ОМА. Кор 2415. Пзбе 1. 503 к. 86 п.

[23] А.П. Окладниковтын Э. Марг^ланга ашыкхаты. 31.01.1969. Академик Элкей Марг^ланнын отбасы архивiндегi коры.

[24] А.П. Окладниковтын Э. Марг^ланга хаты. 20.02.1969. Академик Элкей Марг^ланнын отбасы архивiндегi коры.

[25] А.П. Окладниковтын Э. Марг^ланга хаты. 02.02.1980. Академик Элкей Марг^ланнын отбасы архившдеп коры.

[26] В.Э. Ларичевтщ Э. Марг^ланга хаты. 20.03.1971. Академик Элкей Марг^ланнын отбасы архивiндегi коры.

[27] В.Э. Ларичевтщ Э. Марг^ланга хаты. 02.02.1980. Академик Элкей Марг^ланнын отбасы архиввдеп коры.

[28] Маргулан А. Бегазы-Дандыбаевская культура Центрального Казахстана. Алма-Ата: Наука; 1979.

[29] Отчет о деятельности академика АН КазССР А.Х. Маргулана. КР ОМА. Кор 2415. Пзбе 1. 478 iс.

[30] В.Э. Ларичевтщ Э. Марг^ланга хаты. 19.04.1982. Академик Элкей Марг^ланнын отбасы архиввдеп коры.

[31] Сатпаев К.И. Председателю Омского областного Совета депутатов трудящихся. КР ОМА. К. 2415. Т. 463. 76 п.

[32] А.Ф. Палашенковтын Э. Марг^ланга хаты. 07.03.1947. Академик Элкей Марг^ланнын отбасы архившдеп коры.

[33] А.Ф. Палашенковтын Э. Марг^ланга хаты. 14.09.1959. Академик Элкей Марг^ланнын отбасы архившдеп коры.

[34] А.Ф. Палашенковтын Э. Марг^ланга хаты. 09.07.1965. Академик Элкей Марг^ланнын отбасы архившдеп коры.

[35] А.Ф. Палашенковтын Э. Марг^ланга хаты. 09.11.1965. Академик Элкей Марг^ланнын отбасы архившдеп коры.

[36] А.Ф. Палашенковтын Э. Марг^ланга хаты. 20.11.1959. Академик Элкей Марг^ланнын отбасы архившдеп коры.

УДК 930.2«Методология истории. Методы изучения, основанные на письменных источниках, записях, надписях»

ГРНТИ 03.01.07 «Методология и методы исследования исторической науки»

_ТЕОРИЯ ВОЛНОВОЙ ИСТОРИИ ЭТНОСОВ СЕВЕРНОГО ПОЛУШАРИЯ_

РР1: 10.31618^^2413-9335.2021.3.83.1258 Салтыков Алексей Васильевич

Санкт-Петербург.

АННОТАЦИЯ

Данная статья посвящена открытию длительных циклических психофизических маятниковых процессов в истории этносов северного полушария за период примерно от 5500 лет до н. э. до 21 века. Открытие сделано на основе анализа смежных дисциплин: ДНК-генеалогия, лингвистика, история, мифология, климатология. И, в частности, моих эмпирических умозаключений. «Теория волновой истории» (далее - ТВИ) актуальна для изучения глубинных и масштабных процессов истории в больших промежутках времени. ТВИ открывает циклический характер истории периодом примерно 1850 лет, в аналогичных фазах которого происходят схожие или подобные психофизические явления, которые и образуют общий вектор истории. На основании ТВИ возможны разрешения вопросов белых пятен истории. ТВИ опирается на психофизическую особенность человека творить в актуальных и востребованных обществом рамках, ибо сама история выдвигает на ристалище своих героев. В этом проявляется её имманентность и посюсторонность. ТВИ не ставит своей целью описание истории как совокупности накопленного прогресса, она не касается экономических и политических сфер. ТВИ - это метод исторического исследования.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.