CC BY
95ЭОЖ 902.904 https://doi.org/10.52967/akz2019.2.4.146.152
¥СТАЗ, ГАЛЫ1М ДвКЕЙ ЭБД1КЭР1М¥ЛЫ ТЭЛЕЕВКЕ 60 ЖЫЛ ©2019 ж. М. Елеуов
Макалада Декей Эбд1кэр1м^лы Талеевтiн вмiр жолы, ^стаз, галым бо-лып калыптасу кезендерi жайлы жазылган. Декей Эбд1кэр1м^лы студент кезiнде КазМУ-дщ археологиялык экспедициясы к¥рамында Жамбыл, ОнтYCтiк Казакстан, Кызылорда облыстарында жYргiзiлген археологиялык зерттеулерге катысты. Ол Шу, Талас, Келес вщрлершде, Алаквлдiн твнiрегiнде зерттеу ж^мыстарын жYргiзiп, б^рын есепке алынбаган ондаган ортагасырлык калаларды ашып, гылыми айналымга енпзген зерттеушi, Казак хандыгы т^сындагы калаларды зерттеп жYрген бiлiктi археологтардын бiрегейi. Декей Эбд1кэр1м^лы эл-Фараби атындагы Казак ^лттык университетiнде, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия университеттершщ тарих факультетiнде дэр1с окып, болашак археологтар мен тарихшыларды даярлауга елеулi Yлес коскан ^стаз.
ТYЙiн сездер: археология, Д. Талеев, экспедиция, университет, ортагасырлык кала, ^стаз, галым
Декей Эбд1кэр1м^лы 1969 жы-лы 20 мамырда каз1рг1 ТYркiстан облысыныц Казыг^рт ауданындагы Жацабазар ауылында кеп балалы от-басында дYниеге келген.
Мектептi туган ауылында бтрген оныц ецбек жолы да сол ау-ылда басталды. КСРО-ныц СолтYCтiк флотыныц жагалау бвлiмiнде эскери борышын етеп кайткан ол окуга тYCсем деген максатпен 1985 ж. Алматыга келедi. Жастайынан Келес вщршдеп сан тYрлi археологиялык ескерткiштердi кврiп, олар тура-лы атасынан ацыз эцгiмелердi естiп вскен оныц арманы болашакта сол ескерткiштердi зерттейтiн маман болу едь 1986 жылы эл-Фараби атындагы Каз¥У-дыц тарих факультетiне окуга тYCкен Декей Эбдiкэрiм¥лы Yшiн вмiрдiц жаца кезещ басталды. Мiне, сонан берi 33 жыл мен - ^стаз, ол - шэкiрт бо-лып бiрге, ж^бымыз жазылмай келе
жатырмыз. Оныц студент кез^ онан кейiнгi аспирантура, докторантура, Э.Х. Марг^лан атындагы Архео-
Сур. 1. Декей ЭбдiкэрiмYлы Талеев Fig. 1 DokeyЛ. Taleyev
логия институтында, Л.Н. Гумилёв атындагы Еуразия университетшде, эл-Фараби атындагы Каз¥У-да б1рге ж^мыс ютеген жылдары менщ кез алдымда етп жэне етш жатыр. Ол окуга тYCкен бетте факультеттщ археология жэне этнология кафедра-сын тацдады, осы кафедрада оган кафедраныц 1ргес1н калаган, казактыц т^щыш кэшби археологтардыц б1р1 Эбд1манап Медеу^лы Ораз-баев, профессор - окытушылар У.Х. Шэлекенов, Н.О. Алдаберге-нов, Э.Т. Телеубаев, М. Елеуов жэне баскалар дэрю окыды. 1987 жылгы шшде айында 1-курсты бтрген сту-денттер археологиялык практикага ету Yшiн Жамбыл облысыныц Шу ауданындагы ортагасырлык Актебе каласындагы археологиялык ба-засына барды. Сол уакытта осын-дай база тек МГУ-де гана болатын. Ортагасырлык Актебеде, бiрнеше жыл университет археологиялык экспедициясыныц (жетекшiсi
У.Х. Шэлекенов) ^рамында Жамбыл, Ощустш Казахстан, Кызылорда облысында болып барлау жэне казба ж^мыстарына катысканын ол езi окытушы болган кезде студенттерге Yлкен мактанышпен, тебiрене айтып отырганын талай рет естщм.
1991 жылы университтетi археолог мамандыгы бойынша бiтiрген жас маман бiрден Э.Х. Марг^лан атындагы Археология институтына аспирантурага тYC-тi, оган жетекшi болып белгiлi археолог, профессор, академик Карл Молдахмет^лы бекiтiлдi. Ол езшщ археолог болып калыптасуына CYбелi Yлес коскан, кемек берген ^стаздарын ерекше к¥рметтейд^ эсiресе, езшщ гылыми жетекшiсi Карл Молдахмет^лы Байпаковка деген алгысы шексiз екенiн Yнемi айтып отырады. Аспирант Декей
Эбдiкэрiм¥лы езi туып ескен Келес ещршде 1991-1994 жылдар аралыгында археологиялык барлау жYргiзiп,жалпысаны 63 ортагасырлык калалар мен елдiмекендердi ашып, олардыц бiркатарында каз-ба ж^мыстарын жYргiзiп, осы ещрдеп калалык мэдениеттщ даму кезецдерше катысты тыц деректердi гылыми айналымга енгiздi. Оныц жYргiзген зерттеулершщ барысында Келес ещршщ ортагасырлар кезшде-ак калалык еркениеттщ ошагы болгандыгы дэлелдендi. 1995 жылы ол "Келес ещршщ ортагасырлык ескерткiштерi (У1-ХУШ гг.)" атты такырыпта кандидаттык диссертация коргады. 1994-1999 жылдар аралыгында ол Э.Х. Марг^лан атындагы Археология институтында кiшi гылыми кызметкер болып кызмет аткарып, Келес ещршде зерттеу ж^мыстарын жалгастырды, сонымен катар Алматы каласындагы университеттерде археология, Казак-стан археологиясы, Казакстан тарих пэндершен, дэрiс окып ^стаздык жолын бастады.
1999 ж. шiлде айында меш Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия университетшщ ректоры агамыз (ол университета менен 5 жыл б^рын бтрген болатын, сондыктан оны ага деп отырмын) жацадан ашылган археология жэне элем тарихы кафедрасыныц мецгерушiсi кызметше ж^мыска шакырды, эцпме барысында гылыми атагы бар бiр шэкiртiмдi ерте келуге болатынын айтты. Алматыга келген бойда Декей Эбдiкэрiм¥лына осы ^сынысты айтып, Еуразия университетiне бiрге баруга шакырдым. Ол бiрден келiстi. Сол жылгы тамыз айыныц сощы ^ндершщ бiрiнде екеумiз Астанага барып, ж^мыска кiрiсiп кеттiк.
Сур. 2. Еуразия университеттде, 2001 ж. Фото М. Хабдулинаныц жеке архивгнен алынды
Fig. 2. At the L.N. Gumilyov Eurasian National University, 2001. Photo from the M. Khabdulina S archive
1999-2012 жылдар аралыгында Еуразия университеттде ага окытушы, доцент кызметш аткарган ол кафедраныц калыптасуына елеулi Yлес косты. Археология, Шетел археологиясы, Орталык Азия археологиясы, Батыс Азия археологиясы пэндершен студенттерге жэне Казакстанныц ортагасырлык кала мэдениетi, археологияныц iргелi мэселелерi, ¥лы Жiбек жолыныц калалары, Казахстан археологиясыныц тарихы мен тарихнамасы курстары бойынша магистранттарга дэрiс окыды. Сол жылдарда ол университет сту-денттершщ археологиялык прак-тикасын, жаз айларында Акмола облысыныц аудандарында, ортагасырлык Отырар, ТYркiстан, Сыганак, калаларында, Сырдария-ныц орта, твменгi агысындагы, Каратаудыц СолтYCтiк беткейiндегi, Шу мен Талас влкелершдеп тарихи
мэдени ескерткiштердi зерттеумен втюзш жYредi. Бул сол жылдарда археологиялык практика вткiзетiн елiмiздегi жогары оку орындарыныц колынан келе бермейтiн (каржылык, квлiк жагынан) iс болатын.
2005-2008 жылдар аралыгында Двкей Эбдшэр1м¥лы Э.Х. Маргулан атындагы Археология институтында докторантура да окыган кезде ортагасырлык Отырар, Тараз, Сауран, Бозок, Сарайшык калаларында казба жYргiздi, 2008-2012 жылдарда "Казак хандыгыныц калалары" такырыбы бойынша Арыс, Келес, Сырдария взендерi алкабында, Каратаудыц
кYнгей, терiскей беткейлерiндегi Казак хандыгы кезiндегi Караспантвбе, Созак, Сауран, Аккорган, Аркук калаларында археологиялык казба жумыстарын жYргiздi. ЖYргiзiлген зерттеулер жумыстарыныц нэти-жесшде Казак хандыгы кезiнде вмiр сурген калалар жайлы жаца деректер
алынып, олардьщ б1рк;атарыныц ем1р CYpreH уа;ыты, таршшк то;таган кез1 аны;талды. Ол Каза;станныц жогары о;у орыныныц студенттерше арнап алгаш;ы болып о;улы; жазган ^стаз. 2010 жылы Л.Н. Гумилев атындагы университеттщ баспасынан жары;;а шы;;ан "Археология" о;улыгы сту-денттерге, магистранттарга, докто-ранттарга, о;ытушыларга арналган.
2012-2018 жылдарда ол эл-Фараби атындагы Каза; ¥лтты; университетшщ археология, этнология жэне музеология кафедрасында доцент болып ж^мыс ютедь Осы жылдарда ол археология жэне этнология, музей id бойынша маманданып жYpгeн студенттер мен магистранттарга элемдш жэне Казахстан археологиясыныц езeктi мэсeлeлepiнeн лекция о;ып, студенттердщ ортагасырлы; А;тебе ;аласында етeтiн археологиялы;
практикасына жeтeкшiлiк жасады. Университетте ж^мыс ащарган жылдарда ол езiн ^лагатты ^стаз, бiлiктi маман peтiндe керсете бшдь Ол университет археологиялы; экспедициясы ;^рамында Шу, Талас ещршде орналас;ан ортагасырлы; А;тебе (Баласаг^н), Мepкi, Кы-сымшы, Тараз, ТYЙмeкeнт ;ала-ларында жYpгiзiлiп жат;ан ;азба ж^мыстарына ;атысты.
2012-2015 жылдарда Декей Эбдiкэpiм¥лы эл-Фараби атындагы ¥лтты; университеттщ профессоры Э. Телеубаев бас;арган экспедиция ;^рамында Алакелдщ тещрегшде жYpгiзiлгeн археологиялы; барлау ж^мыстарына ;атысты, ¥лы Жiбeк жолыныц бойында тiзбeктeлe орналас;ан 13 ортагасырлы; ;алалар мен eлдi мeкeндepдi ашып, олардыц бipнeшeуiндe жYpгiзiлгeн ;азбаларга басшылы; жасады.
Сур. 3. ¥стазы М. Елеуов, жетекшс К.М. Байпацов. Тараз, 2014. Суреттщ авторы А. Грищенко
Fig. 3 His teacher M. Yeleuov, his mentor K.M. Baipakov. Taraz, 2014. Photo by A. Grishchenko
Декей Эбдiкэрiмулы жалпы саны 160-тан аса гылыми макала, ею ужымдык монографияныц авторы. Оныц ецбектерiмен макалаларында Казахстан археологиясыныц, эртYрлi тарихи-географиялык аудандарда орналаскан ортагасырлык, Казак хандыгы кезшдеп калалардыц езектi мэселелерi карастырылган. Оныц казак тiлiнде жазган ортагасырлык калаларды есепке алу, барлау, казба жYргiзуге арналган макалалары жас зерттеушшер тарапынан сураныска
ие болып жYр. Ол тэрбиелеген шэкiрттер бYгiнгi ^нде елiмiздiц жогары оку орындарында устаздык етiп, бiркатары магистратурада, докторантурада окып жYр.
60-ка толып отырган Декей Эбдiкэрiмулы езi тацдаган археолог мамандыгын шексiз CYЙетiн устаз, галым, ете карапайым, достыкка адал азамат. Ол ул, кыз тэрбиелеп отырган эке, адал жар, береке дарыган, YЙлесiмi жараскан шацырактыц отагасы.
Декей Эбдiкерiмyлы Талеевтщ непзп Fылыми ецбектершщ тiзiмi
Автореферат:
Келес ещршщ ортагасырлык археологиялык ескертшштер1 (У1-ХУШ гг.): тарих гыл. канд. ... дис. автореф. Алматы: Э.Х. Маргулан атындагы Археология институты, 1995. 21 б.
Монография, Fылыми-эдiстемелiк ецбек, телавторлыкта кiтаптар дайындауFа катысуы:
1. Археология (Жогары оку орындарыныц студенттерше арналган окулык). Астана: Л.Н. Гумилев атындагы Е¥У, 2010. 176 б.
2. Шу ещршщ ортагасырлык узын корганды калалары (телавт. М. Елеуов, С. Есенов). Алматы: Казак университет^ 2017. 114 б.
3. 2015 жылгы Хантауда жYргiзiлген археологияляк барлау жэне казба жумыстары // ¥лы кеш жолымен. Казак хандыгыныц курылуына катысты археологиялык казбалар, жазба деректер, шежiре-ацыздар мен жер-су атауларына байланысты гылыми зерттеулер. Тараз: Тараз университет^ 2015. 43-93-бб. (телавт. М. Елеуов, Е. Ацымбек, С. Есенов).
Макалалар:
1. Кене ескертшштер зерттеу кYтедi // Казак тарихы. 1994. № 1. 20-22-бб.
2. Келес ещрщдеп жаца ашылган калалар // Известия НАН РК. Сер. обществ. наук. 1995. № 4 (203). 34-39-бб.
3. Аязкала // «Казакстан» ¥лттык энциклопедия. 1998. Т. 1. 595-596-бб.
4. Сарайчик: проблемы исследования великого города // Проблемы изучения и сохранения исторического насладия. Алматы: КазНУ им. аль-Фараби, 1998. С. 240245 (в соавт. с Самашевым З., Кожаковым Д.).
5. Казахстан археологиясыныц атасы // Мобилизованный археологией. К 80-летию Акишева Кималя Акишевича (1924-2003 гг.). Астана: ЕНУ им. Л.Н. Гумилёва, 2004. С. 97-100.
6. Юго-Западные ворота тюркского мира // Мобилизованный археологией. К 80-летию Акишева Кималя Акишевича (1924-2003 гг.). Астана: ЕНУ им. Л.Н. Гумилёва, 2004. С. 114-121.
7. Науакент // «Казакстан» ¥лттык энциклопедия. Алматы, 2005. Т. 7. 23-24-бб.
8. СYткент // Казакстан» ¥лттык энциклопедия. Алматы, 2006. Т. 8. Б. 116.
9. Ортагасырлык Сауран шаhары («Мэдени мура» мемлекеттж багдарламасыныц зерттеулер^ // Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия ¥лттык Университет хабаршы. 2008. №3(64). 158-167-бб.
10. «Казак хандыгы калалары» археологиялык отрядынын 2009 жылы жYргiзген барлау ж^мыстарыныц корытындысы // Казактану. Халыкаралык гылыми журнал. 2010. №3-4 (16-17). 28-36-бб.
11. Сырдарияньщ сол жагалауында жYргiзiлген археологиялык барлау ж^мыстары // Отан тарихы. 2010. №4. 158-166-бб.
12. Келес ещршщ тарихи-географиялык очеркi // Казактану. Халыкаралык гылыми журнал. 2012. №2 (23). 22-33-бб.
13. Ацыз бен шындык. Думбай мен Шымбай батырлар жайлы аныз // Казакстан археологиясы мен этнологиясы бойынша материалдар мен зерттеулер: V шыгарылымы. Алматы: Казак университет^ 2014. 58-61-бб.
14. Асусай калашыгында жYргiзiлген археологиялык зерттеу ж^мыстарыныц кейбiр корытындылары // Казакстан археологиясы мен этнологиясы бойынша материалдар мен зерттеулер: V шыгарылымы. Алматы: Казак университет^ 2014. 37-52-бб. (телавт. Э.Т. Твлеубаев, Р.С. Жуматаев, М.С. Шагырбаев).
15. Созак Казак хандыгыныц прек каласы // Электронный научный журнал «edu.e-history.kz». №2. URL: http://edu.e-history.kz/ru/publications/view/253 Дата обращения: 24.05.2019 г.
16. Ежелп Тараз каласы мен оныц кала аймагыныц корганыс жYЙесiнiн зерттелу тарихы // А. К¥нанбаев атындагы Каз¥ПУ хабаршысы. 2015. №2 (45). 145-151-бб.
17. Актебе каласынын шаруашылык аймагында 2015 жылы жYргiзiлген археологиялык казба // Эл-Фараби атындагы К¥У хабаршысы. 2016. №1 (80). 212-218-бб. (телавт. М. Елеуов).
18. Бузылып жаткан ортагасырлык калаларды зерттеудщ кейбiр эдiстерi // IX Оразбаев окулары: «Казакстан мен iргелес елдердщ тарихи-мэдени м^расын зерттеудегi заманауи эдктер мен т^ргылары» атты халкаралык гыл.-эдкт. конф. матер. / Жауапты ред. F.K Омаров. Алматы: Казак университет^ 2017. I-белiм. 435-440-бб. (телавт. М. Елеуов).
19. Тагдыры ж^мбак Кышкала // Казакстан археологиясы. 2018. №1-2. 259-272-бб. (телавт. М. Елеуов, С. Есенов).
20. К.А. Акышевтыц Казакстаннын ортагасыр археологиясын зерттеуге коскан Yлесi // Марг^лан окулары-2019: кернектi казакстандык археолог К.А. Акышевтщ 95 жылдыгына арналган Халыкар. археол. гыл.-тэж. конф. матер. (Н^р-С^лтан, 19-20 сэуiр). Н^р-С^лтан: Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия ¥лттык Университетi, 2019. 47-54-бб.
21. ¥лы Жiбек жолыныц 1ле ещрi аркылы еткен тармагы // XI Оразбаев окулары: «¥ла Даланыц жеп кыры жэне Еуразия археологиясыныц езекл мэселелерЬ) атты такырыппен ететiн дэстYрлi халыкар. Fыл.-эдiст. конф. матер. (Алматы, 26-27 сэуiр). Алматы: Казак университет^ 2019. 155-160-бб.
Автор туралы мэлiмет:
Елеуов Мадияр - тарих гылымдарыныц докторы, профессор, археология, этнология жэне музеология кафедрасы, эл Фараби атындагы Казак ¥лттык университетi (Алматы к., Казакстан); [email protected]
НАСТАВНИКУ, УЧЕНОМУ Д.А. ТАЛЕЕВУ 60 лет М. Елеуов
В статье охарактеризованы основные вехи научно-педагогической деятельности Д.А. Талеева. Будучи школьником, Д.А. Талеев мечтал о профессии археолога, затем, став студентом КазНУ им. аль Фараби, он в составе археологической экспедиции университета принимал активное участие в изучении памятников на территории Жамбылской, Южно-Казахстанской, Кызыл-Ординской областей. После окончания университета Д.А. Талеев занимался исследованием средневековых городов долины рек Шу, Талас, Келес, Западного Казахстана и
окрестностей Алаколя, открыл несколько десятков ранее неизвестных памятников средневековья. Сегодня Д.А. Талеев является одним из ведуших археологов по изучению городов периода Казахских ханств. В годы работы на исторических факультетах КазНУ им. аль Фараби и ЕНУ им. Л.Н. Гумилева юбиляр читал лекции по проблемам средневековой археологии Казахстана и внес значительный вклад в подготовку археологов и историков.
Ключевые слова: археология, Д.А. Талеев, экспедиция, средневековый город, университет, наставник, ученый
60 YEARS TO THE TEACHER AND SCIENTIST D.A. TALEYEV
M. Yeleuov
This article characterizes the milestones of scientific and teaching activities of D.A. Taleyev. Being a schoolboy, D.A. Taleyev dreamed of being an archaeologist, becoming a student of Al Farabi Kazakh National University, he as a member of the University's archaeological expedition actively participated in various works in Jambyl, South Kazakhstan, Kyzylorda regions. After graduation, D.A. Taleyev studied medieval towns of the Shu, Talas, Keles, West Kazakhstan and Alakol and discovered dozens of previously unknown medieval sites. He is one of the leading archaeologists on the study of the Kazakh Khanate period cities. During the work at the historical faculties of Al Farabi Kazakh National University and L.N. Gumilyov Eirasian National University, he lectured on the problems of medieval archeology of Kazakhstan and made a significant contribution to the training of archaeologists and historians.
Keywords: archaeology, D.A. Taleyev, expedition, medieval city, university, teacher, scientist
About the author:
Yeleuov Madiyar. Doctor of Historical Sciences, Professor, Archeology, Ethnology and Museology Department, Al Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan; [email protected]
Ma^ajia Typaibi a^napaT / Hн^ормацпa o CTaTbe / Information about the article. ^apnaiayra ^aöbiigaHgbi / npHH^Ta k ny6.Iнкaцнн / Accepted for publication: 22.05.2019.
