CC BY
12УДК 902.904 https://doi.org/10.52967/akz2020.4.10.125.132
МРНТИ 03.41.91
ТАГЛЫМЫ МОЛ ¥СТАЗ-ГАЛЫМ -УАХИТ ХАМЗА¥ЛЫ ШЭЛЕКЕНОВ (1924-2020)
© 2020 ж. Ералы Шардарбекулы Акымбек1
'доктор PhD, жетекшi гылыми кызметкер, Э.Х. Марг^лан атындагы Археология институты. Алматы к., Казакстан. E-mail: [email protected]
Аннотация. 2020 жылдын 18 караша KYHi казак елi бiртуар азаматын -Шэлекенов Уахит Хамза^лын актык сапарга шыгарып салды. Уахит Хамза^лы бар саналы г^мырын отандык археология мен этнография гылымынын дамуына арнаган галым. 1973 ж. вмiрiнiн сонына дешн кызмет еткен эл-Фараби ат. К¥У-де Актебе калашыгында (Жамбыл обл., Шу ауданы) узак жылдар зерттеу журпзш, оны студенттер тэж1рибеден втетiн базага айналдыруы болашак археологтарды дайындаудагы Yлкен Yлесi жэне 2014 ж. Актебе калашыгынын ЮНЕСКО-нын элемдiк м^ра тiзiмiне енгiзiлуiне де ыкпал етгi. У Х. Шэлекеновтын гылыми м^расы к¥ВДы енбектерiмен багаланады.
ТYЙiн сездер: археология, У Х. Шэлекенов, этнография, экспедиция, зерттеу, Актебе каласы, гылыми м^ра
ШАЛЕКЕНОВ УАХИТ ХАМЗИНОВИЧ -ПРЕПОДАВАТЕЛЬ-УЧЁНЫЙ (1924-2020)
Ералы Шардарбекович Акымбек1
'PhD доктор, ведущий научный сотрудник, Институт археологии им. А.Х. Маргулана, Алматы, Казахстан. E-mail: [email protected]
Аннотация. 18 ноября 2020 г. ушел из жизни Уахит Хамзинович Шалекенов -ученый, посвятивший свою жизнь развитию отечественной археологии и этнографии. Начиная с 1973 г. и до конца жизни он проработал в КазНУ им. аль-Фараби, внес большой вклад в подготовку будущих археологов, превратив городище Актобе (Жамбылская обл., Шуский р-н) в базу полевых стажировок, где он долгие годы проводил исследования. В 2014 г. Уахит Хамзинович поспособствовал включению городища Актобе в Список всемирного наследия ЮНЕСКО. Научное наследие У Х. Шалекенова очень ценно.
Ключевые слова: археология, У Х. Шалекенов, этнография, экспедиция, исследования, Актобе, научное наследие
OUTSTANDING SCIENTIST and GREAT TEACHER -UAKHIT Kh. SHALEKENOV (1924-2020)
Yeraly Sh. Akymbek1
'PhD, Leading researcher, A.Kh. Margulan Archeology Institute, Almaty, Kazakhstan. E-mail: [email protected]
Abstract. On November 18, 2020, Uakhit Shalekenov, a scientist who devoted his life to the development of national archaeology and ethnography, passed away. From 1973 until the end of his life, he worked at Al-Farabi KazNU, made a great contribution to the training of future archaeologists, turning the settlement of Aktobe (Jambyl region, Shu district) into
a base of field internships, where he spent many years conducting research. In 2014, Uakhit Shalekenov contributed to the inclusion of the Aktobe settlement in the UNESCO World Heritage List. The scientific heritage of U. Shalekenov is very valuable.
Keywords: archaeology, U. Shalekenov, ethnography, expedition, research, Aktobe,
scientific heritage
2020 жылдьщ 18 параша ^аза^ елi бiртуар азаматын - ¥лы Отан согысыныц ардагер^ тарих гылымдарыныц докторы, профессор Шэлекенов Уахит Хамза^лын актык сапарга шыгарып салды.
Уахит Хамза^лы 1924 жылы 12 мамырда Батыс Казахстан об-лысы Орда ауданы Нарынк¥мныц солтYCтiгiндегi Акбврш ауылында орта шаруа отбасында дYниеге кел-ген. Экес Хамза Шэлекещлы (18901942) мен анасы Хафиза Шэлекенова (1895-1937) ею кыз, бiр ^л тэрбиелеп варген. Уахит Хамза^лыныц Кабира (1918-1989) есiмдi эпкесi мен На-
бира (1927-1974) есiмдi к;арындасы болган.
1938 жылы Уахит Хамза^лыныц жан^ясы отбасылыщ жагдайларга байланысты Кара^алпа^станныц Мойная ауданыныц Ypre ауылына квшiп келедi. Осы ауылдагы орта мектептщ соцгы сыныбында о^ып жYрген Уахит Хамза^лы 1942 жылы тамызда армия ^атарына алынып, 1943 жылдыц а^панына дейiн Наманган ^аласындагы эскери училищеде о^ып майданга аттанады. ¥лы Отан согысында 53-Дала армиясы, 299-ащыштар дивизиясы, 960-ащыштар полкiнде взвод командирi ретшде
У.Х. Шэлекенов ортагасырлыц Ацтвбе цаласында. 2015 ж. U. Shalekenov in the medieval city of Aktobe. 2015.
жауга карсы согыста б1ркатар калаларды азат етуге катысады. Согыстан ауыр жараланган Уа-хит Хамза^лы Фрунзе (каз1рг1 Бшкек) каласындагы эскери
госпитальда емделш, Каракалпакстандагы отба-сына оралады. Жерп-л1кт1 мектепте эскери жаттыгудан сабак береди
Эскери атагы к1ш1 лейтенанггыктан полков-никке дешн кетершсе де Уахит Хамза^лы эскери кызметп каламады. Онын алдында елшщ тарихы мен мэдениетш окып б1лу жэне оган терещрек Yнiлу максаты т^рды. Осы арман-дарын жYзеге асыру Yшiн 1944жылы Каракалпакстан мемлекеггiк педа-
гогикалык институтынын Тарих факультетiне окуга тYседi. 1948 жылы окуды бiтiргеннен кейiн, ею жылдай облыстык партия комитетiнде лектор болып кызмет етедi. Дегенмен, тарихымызга теренiрек енiп, оны зерделеу керектш онын алга койган максаттарынын бiрi болып, 1951-1953 жылдар аралыгында КСРО Fылым академиясынын Н. Н. Миклухо-Маклай атындагы Этнография институтынын аспиранту-расында окиды.
Уахит Хамза^лы ¥лы Отан согысынан кейiн бар емiрiн бiлiм беру мен гылымга арнайды. Бiлiм беруi мектепте окушыларга эскери жаттыгудан беруден басталып, жогаргы оку орында жалгасын тапкан. Fылыми-педагогикалык кызметi Мэскеуде окып жYргенде басталады.
У. X Шэлекенов эл-Фараби атындагы Цаз¥У-д1ц Наурыз мейрамында. 2019 ж.
U. Shalekenov at the Nauryz holiday of Al-Farabi Kazakh National University. 2019
Аспирантурада окып жYрiп, езi т^рып жаткан внiр халыктарынын т^рмысы мен мэдениетiн зерттеумен айналысып, кандидаттык диссерта-циясын «Социалистическое преобразование быта каракалпакского колхозного крестьянства» деген такырыпта алып, оны сэггi коргап шыгады.
1953-1970 жылдары Уахит Хамза^лы Эзбекстан КСР-i Fылым академиясынын Каракалпакстан филиалынын Археология жэне этнология секторынын менгерушiсi болды. Осы жылдар аралыгында У. Шэлекенов академик С. П. Толстов,
профессор Т. А. Жданко бас^арган Хорезм кешендi археологиялык жэне этнографиялык экспедицияларыныц зерттеу ж^мыстарына ^зак жылдар катысып, Каракалпакстан халкыныц тарихын, олардыц т^рмысы мен мэдениетiн зерттеуге атсалысады. Хорезм жерiндегi археологиялык ескерткiштердегi казба жрмыстарына катысса, этнографиялык мэлiметтер жинау ж^мыстарына белсене катысады. Зерттеу жрмыстарыныц нэтижелерiнде Каракалпакстан тари-хы мен мэдениет бойынша кептеген ецбектер мен гылыми есептер жазыл-ды.
У. Х. Шэлекеновтыц езi Каракалпакстанда т^рып жаткан халыктардыц этнографиясын зерттеу Yшiн экспедициялар ^йымдастырып, кептеген материалдар жинайды. Со-нымен бiрге, сонда т^рып жаткан казактардыц емiр-тiршiлiгi туралы да деректердi жинастырган. Жинал-ган келемдi мэлiметтерi бойынша 1967 жылы «Казахи низовьев Аму-дарьи (к истории взаимоотношении народов Каракалпакстана в XVII-XX вв.)» деген такырыпта докторлык диссертациясын коргайды.
взКСР-i FА Каракалпакстан филиалында кызмет етiп жYрiп, доцент (1959 ж.), профессор (1972 ж.) атактарын да алады. взi ^йымдастырган экспедицияларыныц аркасында жиналган материалдар-дыц непзшде жазылган гылыми макалалары эртYрлi жинактар мен Fылыми-кепшiлiк басылымдарда жэне монографиялары сол кездегi бедел-дi баспалардан жарык керсе, том-том болып жазылFан Fылыми есептерi сонда, езi кызмет еткен мекеменщ кiтапханасында сактаулы т^р.
Каракалпакстан жерiнде кан-шама жылдар беделдi кызмет етiп, Fылыми-педагогикалык жолда атак-
дацктарга ие болганымен, Уахит Хамза^лыныц квкiрегiнде туган же-ршщ, казак халкыныц тарихы мен мэдениетш зерттеу мшдет т^рды. Осы максатпен 1970 жылы Шымкент каласындагы эл-Фараби атындагы Мемлекеттiк мэдениет институтына кызметке кабылданады. М^нда тарих кафедрасыныц мецгерушю болып, оку-тэрбие iсiне белсене араласады.
1973 жылы вмiрiнiц соцына дейiн кызмет еткен эл-Фараби атындагы Казак улттык университетше (б^рынгы С. М. Киров атындагы МУ) профессор болып кабылданып, 1974— 1988 жылдар аралыгында археология жэне этнография кафедрасыныц мецгерушю, 1977-1985 жылдар аралыгында тарих факультетшщ деканы кызметтерш аткарады.
Уахит Хамза^лыныц эл-Фараби атындагы Каз¥У-деп кызмет оку-бшм, шэюрт тэрбиелеу жэне гылым салаларынан тирады. Осы багыттардыц барлыгында да вте мыкты ^йымдастырушы бола бiлдi. ¥йымдастырушылык кабшетш жай гана свзбен айтып жеткiзу киын. 1974 жылы археология жэне этнография кафедрасыныц мецгерушю болып т^рганда кафедраны окытушы-профессор к¥рамымен жасактап, факультеттегi беделдi кафедралардыц бiрiне айналдырады. Келе салысымен, тарих факультетшщ 1-курс студент-терi археологиялык-этнографиялык тэжiрибелерiн эртYрлi археологиялык нысандарда еттазш келсе, сол кездегi университет ректоры, академик Э. А. Жолдасбеков жэне факультет деканы, профессор Д. И. Дулатовамен кецесе отырып, 1974 жылы бiркатар ортагасырлык калаларды аралап кв-редi. Солардыц шшен келешегi бар, гылыми жацалыктарга толы, алып жаткан квлемi Yлкен, квптеген твбелер кушнде Yйiлiп жаткан Жамбыл облы-
сы Шу ауданы Аксу ауылы аумагында орналаскан Актвбе каласын тацдап, студенттер тэжiрибеден втетiн базага айналдырады. Артынша осы жерге Уахит Хамза^лыныц тiкелей ара-ласуымен 100 студентке арналган жатакхана салынады. БYгiнде гылыми ортада елiмiзге белгiлi тарихшылар, археологтар жэне этнологтардыц квбiсi осы Актвбе каласында вткен археологиялык-этнографиялык тэж> рибеде алган теориялык бiлiмдерiн тэж1рибе жYзiнде iске асырган. М^нда бYгiнгi кYнге дейiн студенттер археологиялык-этнологиялык тэжь рибеден втiп келедi.
Бiрнеше жылдык археологиялык жэне этнографиялык зерттеулердщ нэтижесшде жинастырылган мате-риалдардыц негiзiнде факультет кабыргасынан екi бiрдей музей к¥руга да м^рындык болган да Уахит Хамза^лы. Музей факультет, оныц швде кафедра мYшелершщ жинаган материалдары бойынша бiрi археологиялык, бiрi этнографиялык болып ашылады. КYнi бYгiнге дейiн кафедра окытушылары мамандыктар бойынша каншама студенттерге осы музейлердщ iшiнде тэжiрибелiк сабактарын еттазш келедi.
Оку-бiлiм саласында да айтарлыктай ецбектер аткарган. Кафедра мецгерушю жэне факультет деканы болып т^рган уакыттарда тарих факультетiнде окитын сту-денттердщ саныныц айтарлыктай артуына сешггш тигiзген. Тiптi, университет жаца гимаратка квшкен кезде де Тарих факультетшщ казiргi твртiншi кабаттагы оку корпусын Уахит Хамза^лы тандагандыгын вз аузынан талай естiгенбiз. Тарих факультетше тYCкен студенттердщ белгiлi бiр тобын археология жэне этнография мамандыктары бойын-ша мамандандыруга да атсалыскан.
Нэтижесiнде бYгiнде елiмiзге белгш археологтар мен этнографтардыц бiркатары дэл осы кафедрадан бiлiм алган тYлектер.
Студенттерге 1-курста окы-тылуы мiндеттi болып табылатын пэн - «Этнография» сабагынан кешегi кYнге дейiн дэрютш сабагын Уахит Хамза^лы окыганын, одан сабак алган студенттердщ барлыгы бшедь Арнайы мамандандырылган пэндер-дщ басым бвлшнщ дэрiс сабактарын да берген. Археологияга катысты квптеген пэндерден де лекциялар окыган. Оныц iшiнде Казакстанныц ортагасырлык калалык мэдениетiне катысты жэне тYрiктердiц ежелгi жэне орта гасырлардагы мэдениетi туралы дэрiстерiн жогаргы дэрежеде еттазгендтн шэкiрттерi Yнемi айтып жYредi.
Шэкiрт тэрбиелеуде, жалпы студенттердi жаксы маман, тiптi жаксы адам болып калыптасуына Yлкен Yлес коскан ^стаз болгандыгында ешкан-дай кYмэн жок. взшщ сырт келбетшщ, жYрiс-т¥рысыныц, свйлеген свзь нщ взi Yлкен мэдениеттшк пен тэрбиенщ кайнар квзi едь взшщ кейбiр эцпмелервде декан болып т^рганда факультеттен ешкандай студенттi окудан шыгарып жiберген жокпын деп айтатын. Yлгерiмi твмен студенттермен взi тшелей тэрбие ж^мыстарын жYргiзiп, катарынан калмауларына барынша квмектескенiн талай айткан. Студенттерше елшщ, жершщ тарихы мен мэдениетше кызыгушылыктарын арттырып, оны ары карай терещрек зерттеп, зерделе-уге дешн тэрбие бергендiгiн бYгiнде шэкiрттерiнен квруге болады.
Уахит Хамза^лы университет кабыргасында студенттерге бiлiм берумен катар тарих гылымдарыныц бiркатар салаларымен айналыскан галым екендiгiн артында жазып
калдырган ецбектерi дэлелдейдi. Тарих гылымдарыныц квптеген салаларымен айналысатын галымдар бYгiнде вте аз. Бiрнеше гылым саласыныц басын алып жYPу вте кажырлы ецбек пен бiлiмдiлiктi кажет етедь Бiрнеше гылым салаларына деген табандылык пен ецбек корлык-ты галымныц бойынан табуга болады. Казак тарихын, кала бердi тYркi халыктарыныц тарихымен бiрге, казак археологиясы мен этнологиясын бiрге катар алып журген галым болды.
Елге оралганнан кейiнгi алгашкы жылдары ецбектерiнiц бiркатары Каракалпакстан, нактырак айтсак Амудария бойында вмiр CY-рiп жаткан казак халкыныц та-рихы мен мэдениетiне, жалпы этнографиясына арналды.
Бастапкы жылдары университетте студенттерге окытылуы мiндеттi болып табылатын пэндердщ бiрi «Этнография», кейiнгi уакыттары «Этнологиядан» дэрiс бергендiктен, зерттеу ж^мыстарыныц бiразы тiкелей этнология негiздерi мен элем халыктарыныц этнографиясына арналды. Университетте этнологияга катысты пэндердiц басым бвлшнщ эдiстемелiк эзiрлемелерiн дайындап, ^сынганын жазып калдырган ж^-мыстарынан квруге болады. Квп жылдык ецбектерiнiц аркасында, университет кабыргасында этно-логтар мен археологтар мектебш калыптастырганын кафедрадан 6î-лiм алган Казакстанныц барлык влкесiнде кызмет аткарып жYрген этнолог жэне археолог-галымдар мойындайды.
Археология саласында аткар-ган ж^мыстары вте Yлкен деп айта аламыз. Жогарыда айтып вткенiмiз-дей, 1974 жылы Уахит Хамза^лы тацдаган Шу вцiрiндегi ортагасырлык Актвбе каласы тек факультеттiц
1-курс студенттерiнiц археология-лык-этнографиялык тэж1рибе
втетiн орны гана емес, кафедра окытушылары мен аспиранттарыныц гылыми ж^мыстарыныц негiзгi ортасына айналды. Сонымен катар, болашак квптеген беделдi археолог-галымдардыц гылыми ж^мыстары-ныц бастауы да болды.
1974 жылдан бастап У. Х. Шэлекеновтыц жетекшшшмен Университет археологиялык экспе-дициясы (УАЭ) бYгiнгi кYнге дейiн осы ортагасырлык Актвбе каласында далалык зерттеу ж^мыстарын жYргiзiп келдi. Экспедицияныц квп жылдык зерттеулершщ нэтижесiнде Актвбе каласынан квптеген ны-сандар ашылып, бай деректер кордаланды. Каланыц Yш бвлштен: цитадель, шахристан, шаруашылык аймагынан т^ратындыгы жэне цитадель мен шахристанга салынган стратиграфиялык кесiк казба нэтижесшде VI f. - XIII f. басы аралыгында вмiр CYргендiгi анык-талады. Сонымен катар каланы коршап жаткан корганыс жYЙесiн-дегi бiрнеше ^зын коргандар желiсi зерттеледi. Жалпы алганда каланыц топографиялык к¥рылымы, корганыс жэне суландыру жYЙелерi, т^ргын YЙ мен Yй-жай орындары жэне к¥рылы-сы, шаруашылыгы мен колвнерi зерттелш, кала вмiрi туралы мэлiмет-тер жиналады. Осы алынган деректер-дщ барлыгын Уахит Хамза^лы жеке жэне бiрлескен авторлыкта гылыми жэне гылыми-квпшшш макалалар мен монографиялар кYЙiнде жарыкка шыгарып отырды. Зерттеу ж^мыстары бойынша жазылган гылыми есептер бYгiнде том-том болып Археология институтыныц архивiнде сактаулы т^р.
Ортагасырлык Актвбе кала-сынан ашылган нысандар мен табыл-
ган материалдардыц нэтижесiнде ;ордаланган мэлiметтердi саралай келе Уахит Хамза^лы жазбаша де-ректерде кездесетiн «Баласаг^н» ;аласымен баламалайды. Актвбе ;аласыныц ;иранды орны орта гасырлардагы Баласаг^н ;аласыныц ;алдыгы екендiгiне бiрнеше гылыми ецбектерш арнаган. Экспедиция зерттеу ж^мыстарын бастаганнан кешегi кYнге дейiн негiзгi ецбектерш ортагасырлы; Актвбе ;аласына, жалпы орта гасырлардагы ;алалы; мэдениетке арнап втп. Тiптi, 2014 жылы Актвбе ;аласы ЮНЕСКО-ныц элемдiк м^ра тiзiмiне енгiзiлуiне де тiкелеп себеп болган да Уахит Хамза^лы едi.
А;твбе ;аласынан ашылган нысандарды ;алпына кел^ру ж^мыстарына да галым тiкелей ара-ласты. 2010 жылдардан берi Уахит Хамза^лыныц гылыми жетекшiлiк етуiмен ашылган непзп нысандарды «Каз;айта;алпынакелпру» мекемесi ;алпына келтiру ж^мыстарын ба-стап, бYгiнде бiр;атар нысандарды ;алпына келтiрдi. БYгiнде олар келер туристердiц кврнектi нысандардыц бiрiне айналды.
Уахит Хамза^лыныц Казахстан Республикасы тэуелсiздiк алып, жеке мемлекет болып ;^рылганнан кейiнгi бiр;атар ецбектерi ;аза; та-рихына, оныц квптеген ашылмаган ;ырларына ;атысты жазылган. Кецес Одагы т^сында ^лтты; мэселелердi квп ;озгауга р^;сат етiлмедi, оныц Yстiне тарихымыздыц кейбiр т^стары б^рмаланып жазылды. Эсiресе, ^лтымыздыц шаруашылыгы мен мэдениетше ;атысты дYниелер вз децгейiнде квршю таба алмады. Де-генмен, тэуелшздш вз тарихымызга ;айта ;арап, оныц а;танда; беттерiн ашуга жол ашты. Содан берi 30 жылга жуы; жыл втсе, осы жыл-
дар аралыгында Уахит Хамза^лы елiмiздiц тарихына ;атысты, оныц iшiнде тiлге, «;аза;» атауыныц шыгу твркiнiме, шаруашылыгы мен мэдениетше байланысты квптеген ецбектердi жазып ;алдырды.
Fалымныц квп квтерген мэ-селелерiнiц бiрi - квшпендiлiк. Б^л мэселе жвнiнде квптеген ма;алалары бар. Уахит Хамза^лыныц пiкiрiнше, квшпендiлiк вмiр салты емес, шаруашылы;. Каза; хал;ында отыры;шылы; мэдениеттiц кец етек алгандыгын, елiмiздiц барлы; вцiрлерiнен табылып, аны;талып жат;ан ;оныстар мен ;алалардыц орнымен тYсiндiредi. ЖYргiзiлген археологиялы; барлау жэне ;азба ж^мыстарынан аны;талган ;алалы; мэдениеттщ гажап ;^рылыстары мен квркем б^йымдарыныц барлыгы отыры;шылы; мэдениетiц негiзгi дэлелi бола алатындыгын галым алга таратады.
ТYркi халы;тарыныц мэде-ниетiн зерттеу де галымныц негiзгi мэселелерiнiц бiрiне айналып, ол жвнiнде ;^нды ецбектер жазып ;алдырды. Жалпы, Орталы; Азия аумагында вмiр CYрген халы;тардыц тарихы мен мэдениетi жвнiнде жаз-ган кейбiр ецбектерi гылыми ортада Yлкен ;ызыгушылы;тар тудырды. Осы алып кещстште вмiр CYрген халы;тар гана емес, тарихта Yлкен орын алатын ата;ты, беделдi тарихи т^лгалар туралы да жазган квптеген ецбектерi бар.
вмiрiшц соцына дейiн ;аламы ;олынан тYCпеген Уахит Хамза^лыныц артында ;алган гылыми жэне гылыми квпшшк ецбектерi 500-ден асады. Олардыц 30-га жуыгы жеке кiтаптар ретiнде о;ырмандарга ^сынылган. Fалым-¥стаз Уахит Хамза^лыныц ;аза; хал;ыныц тарихы мен мэдениетiн зерттеуде, о;у-бшм
беру саласында, шэкiрт тэрбилеуде аткарган ецбектерi орасан зор. Казакстанныц тарихы, археологиясы мен этнологиясыныц дамуына коскан Yлесi Yлкен деп айта аламыз. Артында калган ецбектерiн шэкiрттерi мен ке-
лешек ^рпак еш уакытта ^мытпайды. Кврсеткен тэрбиесi, берген бiлiмi мен Yйреткен гылымы шэкiрттерiнiц жадында сакталса, жазган ецбектерi халкымыздыц вшпес м^расы болып кала бередi.
Профессор У. Х. Шэлекеновтыц монографиялары, кпаитары, окулыктары мен оку куралдары
1. 30 лет Каракалпакской АССР. Нукус: ККГИЗ, 1950. 130 с.
2. Совет ешмет1 жылдарындагы Каракалпакстанныц социалиста мэдениетш НYкiс: ККГИЗ, 1957. 48 б.
3. Каракалпакская социалистическая культура за годы советской власти. Нукус: ККГИЗ, 1957. 48 с.
4. Быт каракалпакского крестьянства в Чимбайском районе в прошлом и настоящем // Труды Хорезмской археолого-этнографической экспедиции. Т. 3. Материалы и исследования по этнографии каракалпаков. М.: Изд-во АН СССР, 1958. С. 269-370.
5. Очерки истории культуры Советской Каракалпакии (1917-1940 гг.) Нукус: ККГИЗ, 1960. 119 с.
6. Казахи низовьев Амударьи: К истории взаимоотношений народов Каракалпакии в XVIII-XX вв. Ташкент: Фан, 1966. 335 с.
7. Этнографияньщ непздершен. Алматы: КазМУ, 1975. 140 б.
8. Этнография народов Средней Азии и Казахстана: программа спецкурса. Алма-Ата: КазГУ, 1979. 27 с.
9. Основы этнографии: методическая разработка. Алма-Ата: КазГУ, 1980. 47 с.
10. Этнографический очерк народов Ближнего Востока, Южной и Юго-Восточной Азии. Алма-Ата: КазГУ, 1980. 46 с.
11. Таяу Шыгыс, Оцгуспк жэне Оцгустж-Шыгыс Азия халыктарыныц этнографиялык очерктерг Алматы: КазМУ, 1980. 48 б.
12. ДYниежYзi этнографиясыныц непздерг Шыгыс жэне шетел Европа халыктары: оку к¥ралы. Алматы: КазМУ 1983. 62 б.
13. К¥м баскан кала. Алматы: Казак университет^ 1992. 119 б.
14. Элем халыктарыныц этнографиясы: жогары оку орындарына арналган окулык. Алматы: Казак университет^ 1994. 208 б.
15. ТYрiктердiц отырыкшы еркениеп. Алматы: Казак университет^ 2002. 202 б.
16. Элем халыктарыныц этнологиясы. Ек1нш1 басылым. Алматы: Алтын М^ра, 2002. 298 б. (М.У. Шэлекеновпен б1рге).
17. История и этнология народов Амударьи и Сырдарьи XVIII-XX вв. Алматы: Казак университет^ 2003. 315 с. (в соавт. сШалекеновымМ.У.).
18. Ортагасырлык Баласаг^н. Алматы: Казак университет^ 2003. 305 б.
19. V-XIII гасырлардагы Баласаг^н каласы. Алматы: Ж1бек жолы, 2006. 248 б.
20. Альбом. Ортагасырлык Актебе (Баласаг^н). Анкара: Türk Tarih Kurumu, 2006. 160 б. (Н.О. Алдабергеновпен б1рге).
21. Город Баласагун в VI-XIII вв. Алматы: Ж1бек жолы, 2009. 270 с.
22. Орталык Азиядагы арийлердщ еркениетг Алматы: Казак университет^ 2011.
260 б.
23. Цивилизация ариев Центральной Азии. Тараз: ТарГПИ, 2012. 220 с.
24. Шыцгысхан - моцгол жэне тYрiк этностарын б1р1кпруш1. Алматы: Казак университет^ 2013. 304 б.
Ma^a^a Typarni a^napaT / Hн^ормацпa o CTaTbe / Information about the article. ^apna^ayra ^aöbi^gaHgbi / npuH^Ta k пy6ïïнкaцнн / Accepted for publication: 30.11.2020.
