Научная статья на тему 'ПАЛЕОЗООЛОГ БОЛАТ УАПИҰЛЫ БАЙШАШОВ – 75 жаста'

ПАЛЕОЗООЛОГ БОЛАТ УАПИҰЛЫ БАЙШАШОВ – 75 жаста Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
40
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
археология / Б.У. Байшашов / палеонтология / археозоология / экспедиция / остеология / ежелгі фауна / archaeology / B.U. Bayshashov / paleontology / archeozoology / expedition / osteology / ancient fauna

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Шагирбаев Мамбет Сапарбекович

Мақалада белгілі палеозоолог Болат Уапиұлы Байшашовтың өмір жолы, ғылыми қызметі және археозоологиялық зерттеулері қарастырылған. Болат Уапиұлы палеонтологиялық зерттеулермен қатар, археозоологиялық зерттеулермен де айналысқан ғалымдардың бірі. Археология ғылымында жануар сүйектерін зерттеу үшін арнайы мамандардың көмегіне сүйенеміз. Осы ретте Болат Уапиұлының отандық археологтармен тығыз байланыс орнатып, Қазақстан аумағындағы көптеген ежелгі ескерткіштерден табылған остеологиялық материалдарды жануар түріне қарай анықтауда көп еңбек сіңірген ғалымдардың бірі деп айта аламыз.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

75th ANNIVERSARY of the PALEOZOOLOGIST Bulat U. BAYSHASHOV

The article is dedicated to the anniversary of the famous Kazakh paleozoologist Bolat U. Baishashov. A brief description of the main milestones of his biography and scientific activity is given. The name of Bulat U. is known not only for his paleontological research, but also for his archeozoological research. B. U. Bayshashov analyzed osteological materials from various archaeological monuments dating from a wide chronological range. Bulat U. maintains scientific contacts with archeologists of Kazakhstan and is one of the few specialists of the republic on work with osteological collections.

Текст научной работы на тему «ПАЛЕОЗООЛОГ БОЛАТ УАПИҰЛЫ БАЙШАШОВ – 75 жаста»

АРХЕОЛОГИЯ КАЗАХСТАНА № 2 (8) 2020

ЭОЖ: 902.904(574.54) https://doi.org/10.52967/akz2020.2.8.145.149

ПАЛЕОЗООЛОГ БОЛАТ УАПИ¥ЛЫ БАЙШАШОВ - 75 ЖАСТА

© 2020 ж. М. С. ШаFырбаев

Макалада белгiлi палеозоолог Болат Уапи^лы Байшашовтын вмiр жолы, гылыми кызмеп жэне археозоологиялык зертгеулерi карастырылган. Болат Уапщлы палеонтологиялык зерттеулермен катар, археозоологияльщ зерттеулермен де айналыскан галымдардын бiрi. Археология гылымында жануар суйектерш зерттеу Yшiн арнайы мамандардын квмепне CYЙенемiз. Осы ретте Болат Уапщлынын отандык археологтармен тыгыз байланыс орнатып, Казахстан аумагындагы квптеген ежелгi ескертшштерден табылган остеологиялык материалдарды жануар тYрiне карай аныктауда квп енбек сщрген галымдардын бiрi деп айта аламыз.

ТYЙiн свздер: археология, Б. У Байшашов, палеонтология, археозоология, экспедиция, остеология, ежелп фауна

Археологиялык зерттеулерде, эаресе ежелп коныстар, т^рактар, ортагасырлык калалардагы казба ж^мыстары барысында тагам калдыгы болып табылатын жануар CYЙектерi вте квп табылатыны белгiлi. Архео-логтар квп жагдайда жануар тYрлерiн бYтiн канка CYЙектерiне жэне бYтiн канка элементтерiне карап ажырата алганымен, тагам калдыгы ретшде сакталган жэне бвлшектенш кеткен CYЙектердi аныктауда Yлкен кедерпге тап болады. вз кезегiнде м^ндай мате-риалдар кешенi назардан тыс калып, зерттеу нэтижелерi ретiнде гылыми айналымга енбей калып кояды. Мше осындай келенсiздiктердiн ор-нын толтыруда археологтар жануар CYЙектерiн зерттеумен айналысатын зерттеушiлердiн квмегiне CYЙенетiнi анык.

Э. Х. Марг^лан атындагы Археология институтынын тарихын-да бiрнеше палеозоологтар кызмет аткарганын бiлемiз. Солардын катарында Болат Уэпи^лы Байша-

шовты да ерекше к¥рметпен атай аламыз (сур. 1).

Болат Уэпи^лы Байшашов 1945жылы 1 сэуiрде ШыгысКазакстан облысы Аягвз ауданы Актогай ауылында дртиеге келген. 1962 жылы орта мектепт бiтiрiп, Алматы каласындагы Абай атындагы Казак Мемлекетпк педагогика институтына (казiргi Абай атындагы Казак ¥лттык педагогикалык университетi) окуга тYседi. 1965-1967 жылдары Кенес Армиясы катарында эскери борышын втеп келгеннен кейiн, Зоология институтында енбек жолын бастаган. Институт кабыргасында палеобиология лабораториясында лаборанттан бастап, барлык гылыми баспалдактардан втiп, жетекшi гылыми кызметкер дэрежесше дейiн квтерiледi. 2014 жылдан бастап палеозоология зертханасынын

жетекшю болып кызмет аткарган.

1983 жылы Украинанын Киев каласында орналаскан Шмальгаузен атындагы Зоология институтында

Сур. 1. Болат Уапиулы Байшашов. Фото Б. У. Байшашовтыц жеке архивтен алынды Fig. 1. Bolat и. Baishashov Photoр"от Ле В. и. Baishashov реп'опа1 аг^^е

«Каза^станныц неогендш мYЙiз-т^мсыщтары» атты кандидаттыщ дис-сертациясын ^оргайды. Б. У. Байшашов ерте кайнозойлыщ т^н-баларда сак;талган Rhinocerotoidea т^ымдастырыныц ^¥рамындагы екi жаца тYрiн аныщтап жэне 11 бас^а да да та^т^я^ты жануарлардыц гылыми сипаттамасын жасап шывдан. Б. У. Байшашов 20-дан астам халыщаралыщ конференцияларда, симпозиумдарда баяндама жасап, ез зерттеулерiн жариялаумен ^атар, Ресей, Украина, Грузия, Молдавия, Кытай жэне АКШ секiлдi жа^ын жэне алыс шет елдердегi ежелгi мYЙiзт¥мсьщтарды да зерттеумен айналыс^ан. 2015-2016 жыдары Шыгыс Казахстан облысындагы Зайсан ^азанш^вдырында жYр-гiзiлген палеонтологиялыщ ^азба

ж^мыстарына ^атысып, б.д.д. млн жылдыщпен мерзiмделетiн жануар CYЙектерiн тауып, нэтижелерiн гылыми айналымга енгiздi. Fа-лымныц зерттеулерi ар^ылы бiз бYгiнде жойылып кеткен гиппарион жыл^ысы (жыл^ы т^ымдастарыныц аргы тектершщ бiрi), керiк (жираф), мYЙiзт¥мсьщтар, б^гылар мен ^ы-лыш тют жолбарыстыц Казахстан территориясында мекендегенiн бше аламыз.

1990 жылдардан бастап Б. У. Байшашов отандыщ архео-логтардыц зерттеулерше араласып, остеологиялыщ материалдардан

жануар тYрлерiн аныщтауга кемектесе бастады. Менщ палеозоолог Болат Уапи^лымен алгаш танысуым 2018 жылдыц кектемi болатын. Археолог Е. Ш. А^ымбек Археология

ШагырбаевМ.С. Пaлеозоолог Болaт Уaпиyлы Бaйшaшов - 75 жacтa

институтыныц к¥paмындa «Ap-xеологияльщ теxнологиялap» зеpт-xa^^^iR мещ^ушю болып тaFaйындaлFaннaн кейiн, зеpтxaнa rçypaмындa «apxеозоология» бе-лiмiн aшy мэcелеciн rçолFa aлды. Экiнiшке оpaй инетитуттыц зеpттеyшi-Faлымдap тобындa apнaйы apxеозоолог мaмaн дaйындaлмaFaны 6УЛ icке бipшaмa кедеpгi келтipгенi pac. Apxеологияльщ зеpттеyлеpмен aйнaлыcып жYpген менi жaнyap CYЙектеpiн зеpттеyге бейiмдеy Yшiн, зеpтxaнa кypaмынa Б. У. Бaйшaшов шarçыpылды. Нэтижеешде Болaт Уэпиулымен бipге Институт rçоpындa caкгaлFaн остеологиялыщ мaтеpиaлдapды тaлдaп, бiprçaтap нэтижелеpге ^ол жеткiзе aлдьщ. AлFaшындa зеpтxaнaдa apнaйы жa-нyap ^a^acbrnbiR жеке элементтеpi-нен кypaлFaн этaлондapдьщ болмayы жэне менщ де мундай зеpттеyлеpмен бypын aйнaлыcпayым, бул бaFыттaFы зеpтеy жyмыcтapымызFa aйтapльщ-тaй эcеp еттi. Дегенмен Болaт Уэпиулы e3i эpтYpлi еcкеpткiштеpден тaбылFaн жaнyap CYЙектеpiнщ бYтiн элементтеpiн жинaп, олapды этaлон pетiн ca^ray тэciлдеpiн YЙpеттi. Жaлпы жaнyap CYЙектеpiн зеpттеy Yлкен тэжipибемен Faнa icке acaды. Ооы мэоелеш дypыc шешу Yшiн Болaт Уэпиулы остеологиялыщ мaтеpиaлдapмен жиi жумыо жacayды кaдaFaлayFa тыpыcaтын.

Зеpтxaнaдa Болaт Уэпиулымен 6ÍPTO Шipiк Paбaд apxеологияльщ кешеншен то^ы оншa^ты жыл кeлемiнде жинaлFaн остеологиялыщ мaтеpиaлдapды зеpттеyмен aйнa-лыоып, 10-нaн acтaм жaнyap тYpлеpiн aньщтaдьщ. Сыpдapияныц кене apнaлaлapындaFы aнтикaльщ кезецмен меpзiмделетiн бipнеше еcкеpткiштеpде ^тан CYЙектеpiнщ кеп кездеcетiнi aньщтaлды. Бул

мэлiмет aлдaFы ya^in-a жaнyapлap cиcтемaтикacындa оpтaFacыpлapдaFы жaнyap тYpлеpiнiц мекендеу apеaлын ami^rayFa Yлкен кeмегi болapы ce3ci3. Жетюу eщpiндегi rçолa дэyipiмен меpзiмделетiн Сеpектac II rçоpымы-нaн тaбылFaн жaнyap CYЙектеpiн тaлдayдa, ежелгi тypFындapдыц тaFaм paционындa тacбarçaныц дa болFaны еpекше ^ызы^ушылыщ тyдыpды. Myндaй мэлiметтi 6Í3 ЖетicyдaFы оpтaFacыpльщ Шецгелдi тepткYлiнiц мaтеpиaлдapын зеpт-теуде де кездеcтipдiк. Б. У. Бaй-шaшовпен Apxеологияльщ теxно-логиялap зеpтxaнacындa жумыо icтеген ею жыл кeлемiнде Ka3arç-cтaн теppитоpияcындaFы ондaFaн еcкеpткiштен тaбылFaн остео-логиялыщ мaтеpиaлдap capaптayдaн erri.

Б. У. Бaйшaшов Fылыми-зеpттеy жyмыcтapынaн бeлек, мектеп оrçyшылapы жэне cтyденттеpдщ де Fылыми зеpттеyлеpiне apaлacып келедi. Болaт Уэпиулыныц жетек-шiлiгiмен оpындaлFaн Fылыми жyмыcтap «Дapын» Fылыми-пpaк-ти^лы^ конфеpенцияcындa жэне 2019 жылы Реаей Федеpaцияcы Сaнкт-Петеpбypг rçaлacындa eткен xaльщapaльщ ra^ypOTa жещмтаз aтaнды. Болaт Уэпиулы Реаей Fылым Aкaдемияcыньщ теpиология ^OFaмы жэне Aмеpикa Kypaмa ШтaттapындaFы омыpтrçaлылap

пaлеонтологияcы rçоFaмыньщ мYшеci болып тaбылaды.

2016 жылы 05 rçaзaндa KP Бшм жэне Fылым миниcтpлiгi тapaпынaн «Ецбек apдaгеpi» жэне «Kaзaк;cтaн Pеcпyбликacыньщ тэуелшздтне 25 жыл» медaльдapымен мapa-пaттaлды.

Б. У. Бaйшaшов Kaзarçcтaн ayмaFындa жэне шет елде жaлпы 180-ге жуыщ Fылыми мarçaлaлapдьщ,

оньщ iшiнде 5 монографияныц авторы. Fылыми зерттеулершщ 57-ci «Казахстан» энциклопедиясына енген. «Носорогообразные (Rhi-nocerotoidea) кайнозоя Казахстана» атты монографиясы Германиядагы "Lambert Academic Publishing" баспасында жарияланды. Жогары о^у орындарыныц студенттерi мен о^ушыларга арналган «Табигат тарихыныц беттерЬ> атты гылыми-

квпшiлiк ецбегш о^ырман ^ауыммен бвлiстi.

Б. У. Байшашов Казахстан аумагындагы мYЙiзт¥мсьщ тэрiздi жануарларды зерттеп, отандыщ палеонтология гылымына Yлкен ецбек ащрш ^ана поймай, отандыщ археологияныц бiр бвлшегi бо-лып табылатын археозоология гылымыныц дамуына да зор Yлесiн ^осты деп айта аламыз.

Болат Уапщлы Баишашовтмц Heräri Fылыми ецбектершщ räiMi

Автореферат:

Неогеновые носороги (Rhinocerotidae) Казахстана: дис. ... канд. биол. наук. Алма-Ата: Институт зоологии АН КазССР, 1983. 278 с

Монографиялар:

Неогеновые носороги Казахстана. Алматы: Гылым, 1993. 147 с.

Носорогообразные (Rhinocerotoidea) кайнозоя Казахстана. Саарбрюккен "Lambert Academic Publishing", 2013. 220 с.

Табигат тарихыныц беттерг Алматы: Нур-Принт, 2013. 97 c.

Биоразнообразия ископаемых позвоночных и биостратиграфия кайнозоя Зайсанской впадины. Алматы: Институт зоологии, 2017. 153 с. (в соавт. с Абдрахмановой Л.Т.).

Макалалары:

Первая находка болотного носорога (Amynodontidae) в Акеспе (Казахстан) // впадины // «Selevinia». Зоологический ежегодник Казахстана и Центральной Азии. 1994. № 1. С. 74-75.

Вымершие млекопитающие и эоценолигоценовая граница в Зайсанской впадине, Казахстан // «Selevinia». Зоологический ежегодник Казахстана и Центральной Азии. 1996-1997. № 1. С. 64-71. (в соавт. Лукас С.Д., Эмри Р.Д., Тютьковой Л.А.).

Филогенетические связи носорогообразных (Rhinocerotoidea, Periiodactyla) и их классификация // «Selevinia». Зоологический ежегодник Казахстана и Центральной Азии. 1998-1999. № 2. С. 9-14.

Раннеолигоценовая (индрикотериевая) фауна Центрального Казахстана // «Selevinia». Зоологический ежегодник Казахстана и Центральной Азии. 1998-1999. № 3. С. 122-134 (в соавт. с Тютьковой Л.А.).

Научное, культурно-воспитательное значение всемирно известного палеонтологического местонахождения «Гусиный перелет» и основные принципы его сохранения // Казадстанныц биологиялык; гылымдары. 2015. № 3-4. С. 65-73 (в соавт. с Ахмето-вым К.К., Алиясовой В.Н.).

Новые находки Gazella (Vetagazella) dorcadoides из Зайсанской впадины (Казахстан) // «Selevinia». Зоологический ежегодник Казахстана и Центральной Азии. 2016. Т. 24. С. 112-117. (в соавт. с Абдрахмановой Л.Т.).

Представители ископаемых хищных (Сarnivora) кайнозоя Зайсанской впадины (Восточный Казахстан) и Павлодара // «Selevinia». Зоологический ежегодник Казахстана и Центральной Азии. 2016. Т. 24. С. 165-167 (в соавт. с Алиясовой В.Н., Касым-бековой Г.И.).

Находки костей пантодонта и диноцерата (Mammalia, Pantodonta, Dinocerata) из Зайсанской впадины // «Selevinia». Зоологический ежегодник Казахстана и Центральной Азии. 2016. Т. 24. С. 167-168.

ШагырбаевМ.С. Палеозоолог Болат Уапщлы Байшашов - 75 жаста

Кене дэуiрдеri мал шаруашылыгы мен ацшыльщтьщ манызы (остеологиялык материалдар негiзiнде) // «Ахынжанов окулары - 2019» атты кернекп археолог С.М. Ахынжановтын 80 жылдыгына арналган жас галымдардын халыкаралык археологиялык конференциясынын жинагы (Алматы к., 16-17 казан 2019). Алматы: Э.Х. Марг^лан ат. Археология институты, 2019. 100-107 бб. (телавт. Шагырбаев М.С.).

Археологиялык казбалардан жануарлар CYЙектерiн жинау, онын манызы жэне палеонтологиялык зерттеулермен байланысы // «Далалык археологиялык зерттеулердегi жаратылыстану гылымдарынын эдiстерi мен эдiснамасы» атты халыкаралык гылыми-тэжiрибелiк конференциянын материалдары (Алматы к. 18 кыр^йек 2019 ж.). Алматы: Казак университет^ 2019. 37-39 бб.

Автор туралы ма^меттер:

ШаFырбаев Мэмбет Сапарбек^лы - гылыми кызметкер^ Э. Х. Марг^лан атындагы Археология институты (Алматы, Казакстан); mambet_87@mail.ru

ПАЛЕОЗООЛОГУ Б.У БАЙШАШОВУ 75 лет М. С. Шагирбаев

Статья посвящена юбилею известного казахстанского палеозоолога Болата Уапиевича Байшашова. Дана краткая характеристика основным вехам биографии и научной деятельности юбиляра. Имя Булата Уапиевича известно благодаря не только его палеонтологическим исследованиям, но и археозоологическим. Б. У Байшашовым проанализированы остеологические материалы из различных археологических памятников, датирующихся широким хронологическим диапазоном. Булат Уапиевич поддерживает научные контакты с археологами Казахстана и является одним из немногих специалистов республики по работе с остеологическими коллекциями.

Ключевые слова: археология, Б. У Байшашов, палеонтология, археозоология, экспедиция, остеология, древняя фауна

75th ANNIVERSARY of the PALEOZOOLOGIST Bulat U. BAYSHASHOV

M. S. Shagirbayev

The article is dedicated to the anniversary of the famous Kazakh paleozoologist Bolat U. Baishashov. A brief description of the main milestones of his biography and scientific activity is given. The name of Bulat U. is known not only for his paleontological research, but also for his archeozoological research. B. U. Bayshashov analyzed osteological materials from various archaeological monuments dating from a wide chronological range. Bulat U. maintains scientific contacts with archeologists of Kazakhstan and is one of the few specialists of the republic on work with osteological collections.

Keywords: archaeology, B. U. Bayshashov, paleontology, archeozoology, expedition, osteology, ancient fauna

About the Author:

Shagirbayev Mambet S. Scientific researcher, A.Kh. Margulan Archeology Institute, Almaty, Kazakhstan; mambet_87@mail.ru

Ma^ajia Typaibi a^napaT / Hн^ормацпa o CTaTbe / Information about the article. ^apnaiayra ^aöbiigaHgbi / npHH^Ta k ny6.Iнкaцнн / Accepted for publication: 01.04.2020.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.