CC BY
14ЭОЖ 903/904(574)
https://do¡.org/10.52967/akz2019.1.3.128.133
АРХЕОЛОГ, ШЫГЫСТАНУШЫ ГАЛЫМ САГЫНТАЙ С¥ЦГАТАЙ
© 2019 г. М.Х. Эбусештова, Ж. Ошан
Археолог, шыгыстанушы Сагынтай С^нгатай 2019 жылы 9 акпанда кайтыс болды. Бiрнеше тiлде (казак, кытай, ^йгыр) ерк1н сейлеген зерттеушi артына комакты енбектерiн м^рага калдырды. Fылыми ж^мысын 1990 жылдары 1ле енiрiн ерте темiр дэуiрiнде коныстанган халыктардыц мэдениетш зерттеуден бастаган ол, Казакстан тэуелазд^е кол жетк1зген кезде, езiнiн тарихи Отанына оралуга атсалысты эрi гылыми ж^мысты ез елiнде жалгастырды. Ол Казакстан мен ^ытайда кеп жыл далалык ж^мыстармен шрылданды эрi Yлкен тэж1рибелер жинады. С. Сщгатай са-налы г^мырында кытай-америкалык, казак-француздык, казак-француз-италиялык жэне ресейлiк-казакстандык катарлы терт Yлкен халыкаралык экспедицияга катысуга мYмкiндiк алды. вмiрiнiн соцгы жылдарында С. С^цгатай КР БFМ Р.Б. СYлейменов атындагы Шыгыстану институтында ж^мыс iстедi. «Мэдени м^ра» багдарламасы бой-ынша жобаларды жYзеге асыруга белсене катысып, кытай, манжур, ойрат, шагатай тiлдерiнде жазылган Казак хандыгыныц тарихына катысты 3500-ден астам к¥жатты аньщтауга ез Yлесiн косты.
Тушн сездер: археология, С. С^цгатай, археолог, шыгыстанушы, экспедиция, аударма
Сагынтай С^цгатай^лы 1967 жылы 28 акпанда каз1рг1 КХР Ш¥АР Санжы облысы Фукац ауданын-да дYниеге келген. Ол 1989 жылы Шынжац университетшщ Тарих факультетш бтргеннен кешн ецбек жолын Шынжац Fылым академия-сы Археология институтында ба-стайды. 1990-1991 жылдары КХР Ш¥АР когамдык гылымдар ака-демиясы Археология институты ^йымдастырган ОцтYCтiк Шынжац археологиялык экспедициясыныц к¥рамында Кызылсу кыргыз облысы Акши, ¥лыкшат, Актау ау-дандарында археологиялык барлау жэне казба ж^мыстарын аткарады. Сол жылы профессор Ван Бин-хуа мен Роберт Нюман басшылык
еткен Кытай-Американ б1р1ккен археологиялык-этнографиялык экс-педицясы к¥рамында 1ле Казак авто-номиялы облысыныц 1ле, Тарбагатай, Алтай аймактарында жYргiзiлген археологиялык жэне этнографиялык барлау-тексеру ж^мыстарына
катысады. 1992-1993 жылдары аралыгында белгш археолог Люй Эньго мен Чжан Те-нань жетекшшк еткен экспедиция к¥рамында Т^рфан аймагындагы Субашы, Яцхай корымдарында жYргiзiлген «Субашы мэдениетше» жататын кене ж^ртарда казба ж^мыстарга катысады. 1994 жылы Го Цзяньго басшылыгындагы К^мыл (Хами) археологиялык экс-педициясы к¥рамында болады эрi К^мыл аймагына карасты Баркел
Эбусештова М.Х., Ошан Ж. Археолог, шыныстанушы галым Сагынтай С^щагай
Сагъттай Сунгатай (Фото А.Х. Маргулан атындагы Археология институты архивтен алынган)
Sagyntay Sungatay (Photo from the archives of the A.Kh. Margulan Archeology Institute)
ауданы мен аумагындагы Цзюньмачан дэуiрше жа-жYргiзiлген деп аталган
Казах автономиялы АратYрiк аудандары Ахтас, Ханьчигоу, хатарлы ерте темiр татын хорымдарда «Янбулах мэдениетЬ> кене мэдениет ж^ртында жYргiзiлген хазба ж^мыстарга хатысып, х¥ВДы кэсiптiк тэжiрибелер жинахтайды.
Сагынтай С^нгатай Казахстан егемендiгiн алган кезде алгаш^ылардьщ бiрi болып тарихи Отанына оралган хазахтын бiрi. Ол 1994 жылы Казахстана ат басын прегеннен кейiн, 19941997 жылдар аралыгында КР YFA Э.Х. Марг^лан атындагы археология институтында аспирантурада охыды. 1994 жылдын 10 хазанына бастап тарих гылымдарынын докторы А.Х. Марг^лан атындагы Археология
институтынын директоры КМ. Бай-паховтын б^йрыгымен С. С^н-гатайдын гылыми жетекшi болып К.А. Ахышев тагайындалды. Диссертация тахырыбы: «Ежелп Усуннын материалдых жэне рухани мэдениет (б.д.д. II f. - V f. )» деп белгiленiп, Э.Х. МарF¥лан атындаFы Археология институтынын 1994 ж. 16 харашада еткен Fылыми кенесiнiн отырысында мах¥лданды* [*Ред. ескертпеш]. 1998 жылдан бастап Э.Х. МарF¥лан атындаFы Археология институтында, кейiн Р.Б. СYлейменов атындаFы ШыFыстану институтында Fылыми ж^мыстармен ш^ылданды.
С. С^^атай езшщ тарихи Отанына оралFан алFашхы жылдардан бастап-ах Казахстаннын археология саласындаFы ез ж^мысын бастап кетп. 1994 жылы Б. Н^рм^ханбетовтщ жетекшiлiгiндегi экспедиция х¥ра-мында Алматы облысы аумаFында-Fы Шарын езенi бойында жэне КарFалы кентiнде жYргiзiлген хазба ж^мыстарына хатынасты. Келесi жылы, яFни 1995 жыл З. Самашев басшылыFындаFы Казах-Француз бiрiккен археологиялых экспедициясынын х¥рамында Жетюу Алатауы бектерiндегi БаянжYрек археологиялых кешеншдеп
экспедициялых ж¥мыстарFа, 1997 жылы Шы^ыс Казахстан облысы Большенарым ауданындаFы Майемер хорымында жYргiзiлген хазба ж^мыстарына хатысты.
Археолог Fалым С. С^^атай емiрiндегi олжалы оралFан экспедициялых ж^мыстын бiрi 19982000 жылдары аралыгында Казах-Француз-Италия бiрiккен экспедициясынын ШыFыс Казахстан облысы КатонхараFай ауданы Берел хорымында жYргiзiлген кешендi археологиялых хазба
ж^мысы болатын. Елiмiздiц беделдi археологтары катарында С. С^цгатай катыскан б^л реткi гылыми экспедиция к¥рамында елiмiз археологтарынан тыс бiркатар елдердiц беделдi археологтары мен гылымныц эр саласыныц мамандары болды. Кезектi халыкаралык экспедиция Алтайдыц как терiнен б^дан 24 гасыр б^рын емiр CYрген кешпелi сак тайпасыныц кесемi жерленген мэцгшк тоц баскан патша обасын казып, одан бiрегей археологиялык олжаларды тапты. Берел обасындагы ерекше жерлеу к¥рылысы, онан табылган аса бай акыретпк заттар, тоц астында б^зылмай сакталган адам жэне сайкYлiк ат мYPделерi, сэндi ат эбзелдерi мен алуан тYрлi енер б^йымдары елiмiзде гана емес, шетелдерде де орасан зор кызыгушылык тугызды. Ол туралы сол т^стагы Франция, Италия сынды батыс елдерiнiц мерзiмдi баспасезi «ХХ гасырдыц археология гылымындагы ец соцгы элемдш гылыми сенсациясы» деп багалап жатты. С. С^цгатайдыц б^л жылдары аткарган ж^мыстары м^нымен гана шектелген жок, аталган жылдардыц кезектi археологиялык маусымдарында Шыгыс Казакстан облысы КYршiм жэне Зайсан ауданы аумагында Казакстан-Ресей бiрiккен Маркакел археологиялык отрядын бастап, аталган ещрден Шемiршек мэдениетiнiц жэне ерте темiр дэуiрiнiц ескерткiштерiн барлады, тексерш-аньщтады жэне казба ж^мыстар жYргiздi. Б^л ж^мыстардыц нэтижелерi Ресейдiц беделдi гылыми басылымдарында жарияланды.
Сагынтай СYЦFатайдыц гылыми зерттеу аукымы ете кец, ол езшщ
саналы г^мырында Орталык Азия елдершщ ерте темiр дэуiрi мен орта гасырлардагы археологиялык мэдениетi, ежелп дэуiр мен орта гасырлардагы Еуразия даласыныц этномэдени YPДiстерi, тарихи-мэдени дэст^рлер сабактастыгы, палеоэтнография жэне деректану т.б. гылыми багыттарда ецбек етп. Бiз б^л жерде оныц тарих гылымыныц аса мацызды бiр саласы болып саналатын деректану багытында аткарган ецбегш айрыкша багалай аламыз. Елбасымыздыц тiкелей бастамасымен колга алынган «Мэдени м^ра» мемлекеттiк багдарламасын орындау барысында ол КР БFМ Р.Б. Сулейменов атындагы Шыгыстану институтында бiзбен бiрге ецбек еттi. 2004-2005 жылдары Институт жасактаган гылыми экспедиция к¥рамында КХР Пекин, Нанкин, Си-ань, Тайюань, Yрiмжi, К¥лжа калаларында жэне Моцголияныц ¥ланбатыр каласы мен Баянелги аймагында тарихи-архивтiк жэне археологиялык материалдарды жинау, зерттеу ж¥мыстарына катысты. Fылыми экспедициялык топ б¥л жолы КХР Пекин каласындагы Гугун архившде ХУШ-Х1Х гасырларда хатталган Казак хандыгына катысты кытай, маньжур, ойрат, шагатай тш-жазуында жазылган 3500 ден астам архив к¥жаттарын тапты. Кешн келе б¥л к¥жаттардыц Казак хан-с¥лтандарыныц Циц империясыныц патшасына, патшалыктардыц К¥лжа мен Тарбагатайдагы ¥лыктарына жолдаган хаттары, езара сауда-саттык, шекаралас аймактардагы азаматтык-кылмыстык дауларга, елшiлiк катынастар мен шекара мэселелерше катысты к¥жаттар екенi аныкталды. Экспедициялык юсапар
Эбусештова М.Х., Ошан Ж. Археолог, шыныстанушы f^^m СаFынтай С^^атай
кезiнде КХР-нын солтYCтiк-батыс елкелерiнен табылFан археологиялых материалдар да молынан жинахталып, елге жеткiздi жэне отандых тарих Fылымына айналымFа енгiзiлдi. Б^л дYниелердiн барлы^ы Казахстаннын ежелгi тарихы мен мэде-ниетiне тiкелей хатысты аса х¥ВДы Fылыми материалдар болатын.
«Мэдени м^ра»
мемлекетлк баFдар-
ламасынын келесi кезек-тег ж^мыстары алыс-жахын шетелдерден елге жеткiзiлген Казахстаннын тарихы мен мэдениетше хатысты деректердi жYЙе-леп, аударып, арнаулы топтамалар бойынша бас-падан шы^арумен ез жал-Fасын тапты. Б^л жолы да СаFынтай С^^атай аухымды енбек еттi. Ол «Казахстан тарихы туралы Кытай деректемелерЬ>
I т. (Саяхатнамалар мен тарихи-географиялых ен-бектерден тандамалылар) жэне «Казахстан тарихы туралы Кытай деректемелерЬ>.
II т. (Тарихи-мэдени жэд^ерлер) хатарлы екi томнын ж^мысына хатынасып, хатысты деректемелердi кене хытай тшнен мемлекеттiк тiлге аударып, Fылыми тYсiнiктемелер мен ескертпелер жазу негiзiндегi кешендi деректанулых зерттеулердi жYргiздi.
Жалпы С. С^^атайдын ен-бектерi осы Fана емес, езiнiн шектi F¥мырын туFан халхынын тарихын зерделеуге арналFан Fалымнын хазах, хытай, орыс, ^f^ тшдервде жазFан
К.М. Байпацов жэне С. Суцзатай. Кулжа муражайы, 2008 ж. Фото К.М. Байпацовтыц жеке архивтен алынды
K.M. Baipakov and S. Sungatay in the museum Gulja, 2008. Photo from the family archive of K.M. Baipakov
50-ден астам Fылыми махаласы мен 40-тан астам энциклопедиялых жэне Fылыми-танымдых махалалары тYрлi басылымдарда жарияланды жэне бiрхатар республикалых жэне халыхаралых Fылыми конференцияларда охылды.
Археолог, шыFыстанушы, аудармашы СаFынтай С^^атайдын Казахстан Fылымына берерi элi де кеп едi. Бiрах, дэл хазiр ол бiздiн арамызда жох. Ол 2019 жылдын 9 ахпанында мэнгiлiк сапарFа аттанып кете барды. <^алымнын
хаты елмейдЬ> демекшi оныц артында ешпес м^расы - «хаттары» калды. Бiз KYHi кеше гана 6ipre жYрген Сагынтай эрiптесiмiздi сагына еске ала отырып, оныц гылыми eMipi
мен шыгармаларын кыскаша гана таныстырып етпк. М^рк¥мныц жаны жэннэтта болсын деп д¥Fа-тiлеriмiздi бiлдiрдiк.
Авторлар туралы мэлiметтер:
Эбусейiтова Меруерт ^уаткызы - тарих Fылымдарыныц докторы, профессор, ¥лттьщ Fылым академиясыныц корреспондент-мYшесi, директор, Тарихи материалдарды зерттеу орталыFы, Р.Б. Сулейменов атындаFы ШыFыстану институты (Алматы к., Казакстан); mabusseitova@hotmail.com
Ошан Жынымхан - тарих Fылымдарыныц кандидаты, бел1м мецгерушю1, Азия-Тынык м^хиты аймаFы бел1м1, Р.Б. Сулейменов атындаFы ШыFыстану институты (Алматы к., Казахстан); zhan918@mail.ru
Сагынтай Сунгатай - археолог, востоковед М.Х. Абусеитова, Ж. Ошан
Археолог и востоковед Сагынтай Сунгатай ушел из жизни 9 февраля 2019 г. У исследователя, свободно владевшего несколькими языками (казахским, китайским, уйгурским), осталось много нереализованных замыслов. Среди них - изучение культуры населения раннего железного века Иле, которой он серьезно занимался с середины 1990-х годов, когда с обретением Казахстаном независимости принял серьезное намерение вернуться на свою историческую родину. За плечами исследователь имел большой опыт полевой работы, приобретенный как в Китае, так и в Казахстане. С. Сунгатаю довелось принимать участие как минимум в четырех международных экспедициях - китайско-американской, казахско-французской, казахско-французско-итальянской, российско-казахстанской. В последние годы жизни С. Сунгатай работал в Институте востоковедения им. Р.Б. Сулейменова КН МОН РК. Он принимал активное участие в реализации проектов в рамках программы «Культурное наследие», выявил более 3500 документов по истории Казахского ханства, написанных на китайском, маньжурском, ойратском, чагатаидском языках.
Ключевые слова: археология, С. Сунгатай, археолог, востоковед, экспедиция, переводы
Sagyntay Sungatay - archaeologist, orientalist M.Kh. Abuseitova, Zh. Oshan
Sagyntay Sungatay, the archaeologist and orientalist died on the 9th of February 2019. The researcher, who was fluent in several languages (Kazakh, Chinese, Uigur), had a lot of unrealized ideas. Among them is the Early Iron Age Ile population culture study, which he seriously engaged in since the mid-1990s, when with the attainment of independence by Kazakhstan, he took a serious intention to return to his historic homeland. The researcher had extensive field experience, acquired both in China and in Kazakhstan. S. Sungatay had a chance to take part in at least four international expeditions - Chinese-American, Kazakh-French, Kazakh-French-Italian, Russian-Kazakh. In the last years of his life S. Sungatay worked at the Institute of Oriental Studies named after R.B. Suleimenov of the Science Committee of the Ministry of Education and Science
dôyœûimoea M.X., OrnaH M. Apxeonor, mbiFbicraHymbi ranbiM Carbiurau C^HraraK
of the Republic of Kazakhstan. He took an active part in the implementation of projects under the program "Cultural Heritage", revealed more than 3500 documents on the history of the Kazakh Khanate, written in Chinese, Manchu, Oirat, Chagatai languages.
Keywords: archaeology, S. Sungatay, archaeologist, orientalist, expedition, translations
About the Authors:
Abuseitova Meruyert Kh. Doctor of Historical Sciences, Professor, Corresponding Member of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan, Director, Republican Centre for the Study of Historical Materials, Suleymenov Institute of Oriental Studies, Almaty, Kazakhstan; mabusseitova@hotmail.com
Oshan Zhanymkhan. Candidate of Historical Sciences, Head of the Department, Department of the Asia-Pacific Region, Suleymenov Institute of Oriental Studies, Almaty, Kazakhstan; zhan918@mail.ru
Macana rypanH a^napar / Hн^ормaцнн o crarbe / Information about the article. Pega^nara rycri / nocTynuna b pega^nro / Entered the editorial office: 15.03.2019.
