CC BY
14ЭОК 903.57 (574.54) https://doi.org/10.52967/akz2019.4.6.79.115
ЖАНУАР АСЬЩТАРЫНЬЩ АРХЕОЗООЛОГИЯЛЬЩ ЗЕРТТЕЛУ1 (Бэб1ш мола каласыныц материалдары бойынша)
© 2019 ж. М.С. Шагирбаев, Ж.Р. Утубаев
Макала Бэбiш-мола каласынан табылган жануар асыктарынын археозоологиялык зерттелу мэселесiне арналады. Ескертк1шке жYргiзiлген казба жумыстары барысында 80-нен астам жануар асыктары табылган. Археозоологиялык талдау негiзiнде, асыктардын куысмушздшер (Bovidae) тукымдасына жататын акбекен (Saiga tatarica) жэне каракуйрык (Gazella subgutturosa), сонымен катар кой (Ovis aries) жэне ешкiге (Capra) тиесiлi екендт белгiлi болды. Морфологиялык жэне морфометриялык зерттеулер барысында жануар асыктарынын елшемдершдеп ауыткушылык диапазондары (Lim), ортак квадраттык мелшерi (М), орташа квадраттык ауытку мелшерi (а) жэне ортак арифметикалык кателiктерi аныкталды. Остеометриялык зерттеу нэтижелерi негiзiнде, Бэбiш моладан табылган асыктарга баска аймактардагы жануар асыктарынын елшемдерiмен езара салыстырмалы талдау жасалды. Акбекен асыктарынын плантарлы бетiне сызылган эртYрлi ернектердiн си-паттамасы жасалынып, биометриялык белгiлердiн вариациялык катары шыгарылды. Макалада асыктардын жан-жакты елшемдерi керсетiлген 12 кесте бершген. Археологиялык зерттеулер барысында Казакстаннын эртYрлi аймактарынан кез-дескен жануар асыктарын мысалга ала отырып, ондагы асык ойындары, гурыптык жосындарга катысты тужырымдарга талдау жасалады.
Тушн сездер: археология, Жанадария, Бэбiш-мола, цитадель, <^лкен y^>, жануар асыктары, акбекен, каракуйрык, археозоология, асык ойыны, гурып, жерлеу орны, морфометриялык талдау, трасология
Kipicne
Ежелп жэне ортагасырлык коныстар мен калаларга археологиялык казба жYргiзу барысында ен жш кездесетiн материалдардын бiрi - жануар CYЙектерi. Экiнiшке орай отандык археологияда жануар CYЙектерiн жеке-дара талдап, зерттеу нэтижелершгылымиайналымгаенпзу мэселесi ез денгейiнде емес екендт белгiлi. Бул мэселе ез кезегшде CYЙек материалдарды салыстырмалы талдау кезiнде кеп киындыктар тугызады.
Эрине жекелеген ескерткiштердi зерттеу нэтижелерi бойынша жарияланып жаткан енбектердi жокка шыгара ал-маймыз. Дегенмен палеозоологиялык зерттеу нэтижелерi кеп жагдайда абстракты тYрде, жануарлардын саны мен CYЙек материалдардын сандык жэне сапалык жагдайына токталумен шектелш калады. Бул келенсiздiн басты себебi елiмiзде арнайы палеозоолог (археозоолог) мамандардын жетiспеуiмен жэне салыстырмалы материалдар базасынын элсiз болу-
ымен байланысты. Ма;аламыздыц негiзгi ма;саты жануар асы;тарына жYргiзiлген археозоологиялы; зерт-теу нэтижелерiн гылыми айналымга енпзу. Твмендегi остеометриялы; зерттеу нэтижелерi алдагы зерт-теулерде на;ты салыстырмалы материал болумен ;атар, отанды; археологиядагы жануар асы;тары, оныц iшiнде а;бвкен асы;тарыныц морфологиялы; ^¥рамына ;атысты мэлiметтер базасын толы;тырады деп сенемiз.
Ескерткш туралы жалпы мзлгмет
Бэбш мола ;аласы Кызыл-орда облысы, Карма;шы ауда-ны, Т. Квмекбаев ауылынан оц-тYCтiкке ;арай 47 ша;ырым жер-де, Сырдарияныц квне арнасы Жацадарияныц оц жагалауында орналас;ан. Ескертюшт 19571960 жылдары Хорезм археология-лы;-этнографиялы; экспедициясы зерттеген [Толстов и др., 1960, с. 2340]. 2004 жылдан берi Э.Х. Марг^лан атындагы Археология институтыты-на ;арасты Шiрiк Рабат археология-лы; экспедициясы ;айта барлау жYргiзiп, археологиялы; зерттеу ж^мыстарын жYргiзiп келедi [Кур-манкулов, Утубаев, 2019].
Бэбш-мола айнала пахсадан жасалган iрге тастыц Yстiне ;ам кiрпiштен ;аланган бекiнiс ;абырга-сы бар (;алыцдыгы 5,3 м), iрi ;ала бо-лып табылады. Бекшю ;абыргасыныц бойында ;органыс жартылай двцге-лек пiшiндi м^нара iздерi са;талган. Корганыс ;абыргасыныц сырт;ы бетiндегi жер бедершен ;^рылыс iздерi аны; бай;алады. Ескертюштщ ощуспк-батыс бвлiгiнде ;ам юр-пiштен ;аланган жеке ;^рылыс ;алдыгы жэне ;атар орналас;ан бiрнеше каркас-баганалы Yй-жай ;^рылысы аны;талган.
Каланыц солтYCтiк бвлiгiнде квлемi 100x100 м болатын шар-шы пiшiндi цитадель орналас;ан. Цитадельдщ б^рыштары элемнщ тврт тарабымен багыттас жэне айнала пахсадан салынган ;абыргамен ;оршалган. Цитадельдщ б^рышында жэне шыгыс ;абыргасыныц орталы; бвлтнде жартылай двцгелек пiшiндi м^нара аны; кврiнедi. Кабырга жэне м^нараларда ;абырга етегiнен есептегенде 1,15 м бшкпкте атыс ойы;тарына арналган тесiктер орналас;ан. Атыс ойы;тарыныц биiктiгi 40 см. Цитадельге юретш ;а;па ощустш ;абырга бвлiгiнде, екi ;апталдан жартылай двцгелек п^цщ iрi м^нара арасында орналас;ан. Эрi сыртынан «донжон» атауымен белгш iрi м^нарамен (30x30 м) ;осымша ;органыс ^йымдастырылган. Б^л м^нара ;абыргасыньщ бYгiнде 4-5 м биiктiгi са;талган. Донжонныц iшiнен бiрiншi ;абат;а тэн ^мбез тэрiздi бвлмесi аны;талды (сур. 1).
Цитадельдщ ортасында
квлемi 44x44 м болатын шаршы пiшiндi монументальды ;^рылыс -<^лкен YЙ» ягни сарай орналас;ан. Кдоылыстыц сырт;ы ;абыргасы пах-салы iргетастыц Yстiне ;аланган шикi кiрпiштен т^ргызылган. Кабырга бойында атыс ойы;тары бар. Fимараттыц б^рыштары iшiнде еш;андай рылыс кешенi жо; м^наралармен ;оршалган (сур. 2).
2018 жылдыц 15 тамызын-да Бэбiш Мола 1 ;аласындагы цитаделдiц орталы; бвлiгiндегi гимарат;а ;азба ж^мыстары ба-сталды [Курманкулов, Утубаев, 2019]. Казба негiзiнен дэстYрлi тYрде Жацадария ацгарындагы «об-лыс билеушiсiнiц сарайы» санала-тын монументальды гимараттыц солтYCтiк-батыс бвлiгiне салынды.
Сур. 1. Бэбш мола. Ж.Р. Утубаевтыц фотосы Fig. 1. Babish то1а. Photo Ьу Zh.R. Utubayev
Казбаныц жалпы келем1 128 м2. Кейб1р белштершдеп ;азба терецдт ;урылымына ;арай 2 м асады. Казба барысында гимарат шшде айнала орналас;ан дэл1зд1ц кейб1р белштер^ солтYCтiк-батыс бурышындагы жол-мен жалгасатын екi белменщ кей-бiр белiктерi ашылды. Барлы; ;абыргадагы юршштердщ келемi Yлкен, негiзгi елшемдерi 42x42x12-13 см; 39x40x12 см; 38x39x12 см; 43x44x12-13 см ;урайды. Айта кете-тш жагдай, ;урылыс;а шаршы шшш-дi кiрпiштермен ;атар тшбурышты юршштер де ;аланган. Олардыц негiзгi елшемдерi 47x38x13 см; 45x35x12 см; 49x37x12 см аралыгында ауыт;иды. Юртштердщ ;алануы тура;ты, ;аланды ;атары бiр-бiрiне жалгаспалы тYрде орналас;ан, со-нымен ;атар жогаргы ;атардагы юршштердщ жылжу амплитудасы
теменгi кiрпiш ;атарына ;араганда жарты юршш келемiне сэйкес. Казба барысындагы стратиграфиялы; мэл> метгер гимаратта ею ;урылыс кезещ бар екендiгiн керсетш отыр. Негiзгi ;урылыс кезещ ягни ерте кезещ жэне iшiнара емiр CYрген ;урылыс кезещ. Казбаныц батыс жэне солтYCтiк-батыс белiгiндегi стратиграфиялы; жагдай гимараттыц екi ;урылыс кезещ арасында бiршама уа;ыт Yзiлiсте болганын айга;тайды. Муны кейбiр белмелердщ ;абыргаларындагы бу-зылган белгiлерден аны; керуге бо-лады.
Екiншi кезец (гимараттыц eмiр CYPуiнiц соцгы этапы). <^лкен YЙдiц» кейбiр белiктерiндегi соцгы кезецге тэн т1ршшк белгiлерi ;азбаныц батыс белтнен аны;талды. Бул кезецдеп ;урылыс децгей айнала дэлiзден аны;талды. СолтYCтiк белште ре-
Сур. 2. Бэбiш мола цаласыныц цитаделi. «Yлкен уй». Ж.Р. Утубаевтыц фотосы Fig. 2. Citadel of Babish mola. «Big house». Photo by Zh.R. Utubayev
пер нYктесiнен 80-84 см, солтYCтiк-батыс бвлште репер нYктесiнен 6670 см терецдшке жетедь Б^л шамасы гимараттыц таршшк етуiнiц соцгы кезецiндегi кiрпiш ;^ландыларыныц жогаргы децгейi болуы мYмкiн. Айнала дэлiздiц солтYCтiк-батыс б^рышында репер нYктесiнен 72 см децгейдегi екiншi ;^рылыс кезецiнен жерлеу орны ашылды. Ондагы тазаланган CYЙектер, оныц iшiнде бас CYЙек, тYтiкшелi ^зын CYЙектер жэне жа; CYЙектерi бiршама шеткерi орналас;ан. Ескерткiштiц кейiнгi вмiр CYPУ децгешмен байланысты, дэлiздiц батыс ;абыргасынан 2 м ;ашы;та орналас;ан оша; орны аны;талды. Оша;тыц диаметрi 7075 см, аса терец емес жэне шшде ^л толтырылган. Кызыл жэне ;ызгылт-сары тYCтi оша;тыц тYбi репер нYктесiнен 83-84 белгiде аны;талды.
Ошакгыц жанынан диаметрi 1 м болатын, iшiнде кYл аралас агаш квмiрлерi бар ш^вдыр аныщталды. Ошакган шамамен ощустшке ^арай 40 см жерден, ескертюштщ eMip CYPуiнiц кешнп кезещне тэн децгейден сопа^ шшвд^ диаметрi 50 см, терецдш 40-45 см болатын ш^вдыр тазаланды. Ш^вдыр негiзiнен борпылда^ к¥м топыра^ жэне арасын-да аздаган мвлшерде ^л аралас^ан кiрпiш сыныщтарымен толтырылган. Осы ш^вдырдан 60-тан астам уа^ мал т^ымдасына тиесiлi асыщтар жэне жанынан тагы да бвлек орналас^ан уа^ мал т^ымдасына тэн 20-дан астам асьщтар аныщталды (сур. 3-4).
ddicnaMa жэне зерттеу adicmepi
Зерттеу ж^мысыныц непзп материалдары Бэбiш мола ^аласына 2018 ж. жYргiзiлген зерттеу ж^мыстары
№a2up6aeeM.C., Ymy6aeeM.P. ^aHyap acbiKTapbiHbiH apxeo3oonorHanbiK 3epTTenyi
Cyp. 3. Цитадемbге caHbrnsaH vfl36a. M.P. Ymy6aeemu^ fyomocu Fig. 3. Excavation at the citadel. Photo by Zh.R. Utubayev
Re3rnge Ta6binFaH ocTeonoruanbiK MaTepuangap 6onbin Ta6binagbi. Ka36a 6apbicbrnga ^annbi 231 gaHa ^aHyap CYneri Ta6binca, cohhr imiHge 87 gaHa-ch CYT^opeRTi ^aHyapgbiq acbiKTapbma Tuecini. AcbiKTapgbi RaMepangbi; eqgey ^9He Tangay 6apbicbmga, 6acHM 6enirimR K;ybicMYHi3ginep (Bovidae) Ty^HMgacHHa ^aTaTbrn a;6eReH (Saiga tatarica) acbiKTapbi eReHgiri aHbiKTangbi. ^annbi acHKTapgHR imiHge 6ipHeme koh (Ovis) MeH emR (Capra) acbiKTapbi ga Re3gecegi. A;6eReH acbiKTapbiHbiq imiHge ceri3 acbi; eqgeyre TYcReH. ohhr imiHge anTbi acbiKTbiR 6eTiHe TYpni cH36anap ^acanraH. EipHeme a;6eReH ^aHe koh acbiKTapbiHbiR Me-guanbgbi Kbipbma TeciR ^acanraH.
^aHyap acHKTapHHHR e3apa aMbipMambinbiKTapbi, ohhr imiHge a;6eReH acbiKTapbiHbiq gopcanb-gb 6eniriHgeri epeRmeniRTepi
B. TpoMoBaHbiR aHHKTaMacH apKbinbi TangaHgH [rpoMoBa, 1960, c. 114— 115]. AcHKTapgHR Mop^oMeTpuanbi; enmeMgepi A. flpumrifl agicreMecrne cYHeHin TangaHgH [Driesch, 1976, p. 52-101]. 6nmeMgep Heri3iHeH naTepanbgH khphhhr y3bmgbiFbi, MeguanbgH khphhhr y3bmgbiFbi, gucTanbgbi eHi ^9He naTepanbgbi-MeguanbgH KHMacbiHbiR eHi 6oMbmma anHHgH. ^fhh Ea6im Mona KanacbrnaH Ta6bnFaH acbiKTapgbiq carruTanb-gb KHMacHHHR opHbma naTepanbgbi-MeguanbgH KHMacbiHbiR eHi ecenRe anHHHn oTbip. EcRepe ReTeTiH ^aFgaM, naneoHTonoruanHK MaTepuangapgH Mop^oMeTpuanHK 3epTTey Tacingepi ani RYHre 6ip ^a;TH eMec. MaceneH ^aHyap acHKTapHH, ohhr imiHge ^ynTyaKTH ^aHyap acbiKTapbiHbiR enmeMgepi A. flpumrifl agicreMecrne cYHeHin ^acanca, ^binKbi, KynaH
Cyp. 4. ÂyôeKeH acbi^mapbi. ^asêa ôapucu. M.P. Ymyôaeembi^ fyomocu Fig. 4. Astragalus saiga. Excavation process. Photo by Zh.R. Utubayev
ceK^i жануардьщ асы;тары В. Эй-зенман жасаган эдютемеге CYЙенедi [Eisenmann, 1982, р. 75-103]. Бiздщ мысалда А. Дриштщ талдау эдiстерi непзге алынып отыр.
Асъщтардъщ жалпы сипатта-
масы
Казба барысында табылган асыктардыц жалпы саны 87 дана (сур. 5). Оныц шшде бiрiншi ш^цкырдан табылган 64 дана, екiншi топтамада 23 дана. Археозоологиялы; талдау нэтижесiнде асы;тар жануардыц терт тYрiне тиесiлi екендт белгiлi болды (кесте 1-2).
1. Сол ая;;а тиесiлi 36 дана асыктыц кестеде керсетiлгендей екеуi YЙ жануарына тиесiлi. Кой асыгыныц латеральды белшнщ проксималь-ды блогында арнайы жасалган тесiк бар. Тесштщ диаметрi 2,74^3,13 мм К¥райды. А;бекеннщ бiр асыгында кертiлген сызыкты i3 сакталган, ал 3 асыктыц проксимальды блогтагы латеральды белтнщ б^рыштары кертiлген. Жалпы м^ндай белгiлердi акбекен асыгыныц кепшшпнен бай;ауга болады. А;бекеннщ Yш асыгында ерекше сызыкты белгiлер сакталган. Асыктардыц плантарлы
KecTe 1 - Eipmmi TOnraMagarbi acbi^Tap KemeHi Table 1 - Talus bones from the first group
Жануар тур1 Асы; саны Оц ая; Сол ая;
Акбекен (Saiga tatarica) 62 28 34
Кой (Ovis) 1 - +
Ешк1 (Capra) 1 - +
Cyp. 5. Ea6im Mona. A^6eKeH acbi^mapbi. M.C. ^aгиp6aеemuц fyomocu Fig. 5. Babish mola. Astragalus saiga. Photo by M.S. Shagirbayev
бетшде б1рнеше сызьщты ¡здер кесе келденец жэне ттнен орналас^ан. А^бекенге тиесш б1р дана асьщта да ^ой асыгы сек1лд1 тесш жасалган.
2. Оц аявда тиесЫ 28 дана асыщтыц барлыгы а^бекенге тиесш. Оныц шшде 4 асьщтьщ плантарлы, дорсальды, проксимальды жэне дис-тальды блоктары мен белштершде уса^ сызыщ мен кесш 1здер бай^алады. 2 дана асыщтыц плантарлы бетшде «зигзаг» жэне «торкез» тэр1здес сызыщты 1здер салынган.
Торкез салынган асыщтыц дорсальды белтнщ дистальды блогында уса^ кеиктщ 1з1 са^талган. Б1зд1ц ойымыз-ша уса^ кесш сызыщтар жануарды сою кезвде пыша^ немесе бас^а да етюр ^уралган калган. Ал плантарлы белштеп сызыщтар арнайы ма^сатта салынган.
1. Сол аяцца тиесм 10 асыщтыц 8-i а^бекенге (Saiga tatarica), 2-i каракуйрык;к;а (Gazella subgutturosa) тиесiлi. А^бекен асыгыныц 1 данасыныц дистальды бло-
Кесте 2 - Екiншi топтама (23 асыщ) Table 2 - Second group (23 astragalus)
Жануар TYpi Асык саны Он аяк Сол аяк
Акбекен (Saiga tatanca) 21 13 8
Кдрак¥йрьщ (Gazella subgutturosa) 2 - +
гында кеск Í3Í байкалады. Карак¥Йрык асыгыныц 1 данасыныц дорсальды бетшде ею KeciK орны сакталган.
2. Оц аяцца тиесм 13 асыктыц барлыгы дерлш акбекенге тиесiлi. Оныц шшде 3 данасында ¥сак кесш-сызыктар сакталган. Кесiктi сызыктар асыктыц дорсальды белтне тYCкен. Жогарыда атап еткендей аталган кесiктi сызыктар жануардыц етш белшектеу кезiнде тYсуi эбден MYMKrn. Жалпы сыктыц дорсальды белiгiне кеикп сызыктардыц жиi тYсуi, жануардыц асыкты жiлiгiнен сиракты ажырату кезiнде, плантарлы ягни каудальды багытка кисайтып, дорсальды белштен сiцiрдi кеседi. Осы сэтте жогарыда аталган iздердiц тYсуi ьщтималдылыгы жогарылайды. Акбекеннiц бiр асыгыныц плантарлы бетшде ерекше сызыкты белгшер сакталган. Плантарлы белiктiц как ортасында аздап ойыс жасап, соган терт тараптан 3 сызыктан келiп косылган. Тура бiр кYн шапагын ша-шып т^рган керiнiске жакын етш жасалган.
Асъщтарды морфометриялъщ талдау
Жалпы куыс мYЙiздiлер т^кымдасына жататын акбекен мен карак¥йрыктыц кейбiр жекелеген CYЙектерiн ажырату ете киын. Оныц iшiнде асыктары бiр-бiрiне катты ¥ксайды. KyысмYЙiздiлер (Bovidae) т^кымдастарыныц iшiндегi акбекен немесе кшк (Saiga tatarica) асыктарын жайрандар немесе карак¥Йрык (Gazella subgutturosa) асыгынан
ажыратудыц бiрнеше белгiлерi бар. Аталган морфологиялы; белгiлердi В. Громова [1960, с. 114-115] твмендепдей ерекшелштермен си-паттайды:
- А;бвкен асыгыныц дорсальды бвлтнщ жогаргы блогындагы iшкi жотасы сырт;а ;арай едэуiр ауыт;иды. Б^л ерекшелiк жайран немесе ;ара;^йры; асы;тарында бол-майды.
- А;бвкен асыгыныц iшкi жотасыныц двцесi жайран мен зерен асы;тарына ;араганда, сырт;ы жотаныц твменп т^йы;талар жерiмен биiк бiлiкше ар;ылы жалгасады.
- А;бвкен асыгыныц куб тэрiздi ш^ц^ырдындагы сырт;а шыгаратын каналдыц жогаргы шетi CYЙектiц бiлiгiне перпендикуляр бол-са, жайранда бiлiкке ;арай ;исайып орналас;ан.
- А;бвкен асыгында шю жотадагы сырт;ы шетiнiц сызыгы жотага келiп двцестеледi жэне жотаныц взi м^;алып ;алган. Бас;а ;уысмYЙiздiлерде (Bovidae) б^л сызы; бYгiлген, ал жотасы CYЙiрленiп келуiмен ерекшеленедi.
БэбiшМола;аласынантабылFан а;бвкен, шшара;ара;¥Йыр;, ;ойжэне ешкi асы;тарына морфометриялы; зерттеу 4 влшем негiзiнде жYргiзiлдi (кесте 3-8):
1. Латеральды ^зындыны бой-
ынша;
2. Медиальды ^зындыны бой-ынша;
3. Латеральды-медиальды бвлiктiц квлденец ;имасы бойынша;
4. Плантарлы-дорсальды Акбекен асыктарыныц
белштщ келденец кимасы бойынша. вариациялык катарына жYргiзiлген
Ацбвкен асъщтарыныц сараптаманыц негiзгi максаты
вариациялъщ щатарына сараптама асыктыц елшенген белiгiндегi елшем
Кесте 3 - Акбекеннщ оц аягына тиесш асыктар елшем1 (10 дана)
Table 3 - Measurement of the talus bones belonging to the right side of the legs (10 pcs)
№ ¥зындыгы (латеральды) (мм) ¥зындыгы (медиальды) (мм) Латеральды-медиальды еш (мм) Дорсальды-плантарлы кимасы (мм)
1 32,5 31 18,5 18,1
2 32,5 30 20 19
3 29 27,3 16,4 16
4 32 30 19 18,5
5 30,5 28,5 18,5 17
6 29 27,1 17,5 16,3
7 32 29 18,5 18
8 33,5 30,5 20 18,1
9 30 28 17,5 15,5
10 32 29 20 17,5
М: 31,3 29,04 18,59 17,4
Кесте 4 - Акбекеннщ сол аягына тиесш асыктар елшем1 (13 дана)
Table 4 - Measurement of the talus bones belonging to the left side of the legs (13 pcs)
№ ¥зындыгы (латеральды) (мм) ¥зындыгы (медиальды) (мм) Латеральды-медиальды еш (мм) Дорсальды-плантарлы кимасы (мм)
1 31,5 29,5 18,5 17,5
2 30 28 18,5 16
3 31 30 18 18
4 33,5 31,5 20,5 17,5
5 32 28,5 18,1 18
6 30 28 19 17
7 31 28,5 18,5 18,5
8 30 27,8 18,4 17,5
9 31 29,5 19 16
10 30,5 28 18 17,5
11 29,5 27 18 16,1
12 31,9 29 19,5 17,5
М: 30,99 28,77 18,66 17,25
13 33 (кой) 33 (кой) 21 (кой) 17 (кой)
Кесте 5 - Акбекеннщ сол аягына тиесiлi асыктар влшемi (36 дана)
Table 5 - Measurement of the talus bones belonging to the left side of the legs (36 pcs)
№ ¥зындыгы (латеральды) (мм) ¥зындыгы (медиальды) (мм) Латеральды-медиальды еш (мм) Дорсальды-плантарлы кимасы (мм)
1 29 27,9 18,1 15,5
2 29,1 27,9 18,1 16,4
3 30,1 27,5 18,9 16,2
4 29,2 26,9 17,1 16,1
5 32 30 19 18,1
6 32 30 19 18,5
7 30,5 29 17,5 17
8 31,5 28 18 17,5
9 31 28,5 18 16,5
10 31 28,5 18,1 17,1
11 29 27 16,5 16
12 29 27 17 16,5
13 30 28 17,4 17
14 30 28,5 17,5 17,1
15 32,5 30,1 19,5 17,5
16 29 26,5 16,9 15,9
17 30 27,9 17 16
18 32,1 29,5 19 17,9
19 32 30 18,5 19
20 31 30 18,5 17,5
21 29 26,5 16,1 16
22 30,5 29 19 18
23 30 27,8 17,5 17
24 31 29 18,1 17
25 31 29 18,1 17
26 33,1 30,9 20 18,5
2'/ 30 27 17 16
28 27,9 26 16 16
29 33 30,5 19,5 17,5
30 30 28 17,5 18
31 29 27 17,1 16
32 31,5 29 18,5 17,5
33 29,5 27 17,5 16,5
34 32 29,5 18,5 18,1
35 30 26,9 17,5 17
М: 30,5 28,33 17,92 17,01
36 32 (кой) 30,9 (кой) 20,5 (кой) 17,5 (кой)
Кесте 6 - Акбекеннщ он аягына тиесiлi асьщтар влшемi (28 дана)
Table 6 - Measurement of the talus bones belonging to the right side of the legs (28 pcs)
№ ¥зындыгы (латеральды) (мм) ¥зындыгы (медиальды) (мм) Латеральды-медиальды ет (мм) Дорсальды-плантарлы кимасы (мм)
1 30 27 17,1 16
2 30 28 17,5 17
3 31 29 18 17
4 34 31 20 19,5
5 30,5 28 18 16,9
6 32,1 30 18 18
7 32,9 30 19,5 19
8 30,5 29 18,5 16,9
9 31 29,1 17 17
10 27,6 26,9 16 15,5
11 31,1 28,1 18,1 17,2
12 32,1 32 18,5 18,2
13 31 29 18,5 17
14 32,5 30 18 19
15 30,5 28 18,5 16,5
16 30 28 18,1 17
17 30 28 18 16
18 30,5 29 17,5 16,1
19 31 29 19 17,5
20 32,5 30 19 19
21 30 27 17,5 16,5
22 31,5 28,5 18 17
23 31 28 18 16,5
24 31 28,6 17,8 16,5
25 30 27 18 17
26 31,5 28,5 18 18,1
27 28 26 17 15,5
28 32 30 20 18,5
М: 30,92 28,66 18,11 17,21
KecTe 7 - AcbiK e^meMgepimH opTaK apH^MeTHKarniK Me^mepi (M) Table 7- Arithmetic mean of the size of the talus bones(M)
Атауы ¥зындыгы (латер.) (мм) ¥зындыгы (медиал) (мм) Латера-медиаль ет (мм) Дорсальды-плантар. кимасы (мм)
Он аякка тиесiлi асыктар (10) 31,3 29,04 18,59 17,4
Сол аякка тиесiлi асыктар (13) 30,99 28,77 18,66 17,25
Сол аякка тиесiлi асыктар (36) 30,5 28,33 17,92 17,01
Он аякка тиесiлi асыктар (28) 30,92 28,66 18,11 17,21
KecTe 8 - Ba6im Mona KanacbrnaH Ta6binFaH aK6eKeH acbiKTapbiHbiR enmeMgepi (mm) ®9He пpoпopцнacbi %%
Table 8 - Dimensions (mm) and proportions (%%) of saiga talus bones found from the Babish Mola settlement
Eeariaep Vn-1 Lim M M±m ff
AK6eKeHHiH or aaFbma THecini acbiKTap n=10
.aTepanbgbi ¥3bmgbiFbi 2,16 29-32,5 31,3 31,3±2,17 4,7
Meguanbgbi ¥3bmgbiFbi 2,16 31-27,3 29,04 29,04±1,75 3,78
.aTepanbgbi-MegHanbgbi eHi (mm) 2,16 20-16,4 18,59 18,59±0 0
flopcanbgbi-nnaHTapttbi KHMacbi (mm) 2,16 19-15,5 17,4 17,4±1,89 4,10
AK6eKeHHiR con aaFbma THecini acbiKTap n=12
.aTepanbgbi ¥3bmgbiFbi 2.46 31,9-29,5 30,99 30,99±1,91 4,71
MegHanbgbi ¥3bmgbiFbi 2.46 27-31,5 28,77 28,77±1,62 4,00
.aTepanbgbi-MegHanbgbi eHi (mm) 2.46 20,5-18 18,66 18,66±0.99 2,45
flopcanbgbi-nnaHTapnbi KHMacbi (mm) 2.46 18,5-16 17,25 17,25±0 0
AK6eKeHHiR con aarbma THecini acbiKTap n=35
.aTepanbgbi ¥3bmgbiFbi 5.91 33,1-27,9 30,5 30,5±1,29 7,65
MegHanbgbi ¥3bmgbiFbi 5.91 30,9-26,5 28,3 28,3±1,28 7,59
.aTepanbgbi-MegHanbgbi eHi (mm) 5.91 20-16 17,92 17,9±0,94 5,61
flopcanbgbi-nnaHTapnbi KHMacbi (mm) 5.91 18,5-15,5 17,1 17,1±0,91 5,42
AK6eKeHHiR or aaFbma THecini acbiKTap n=28
.aTepanbgbi ¥3bmgbiFbi 4,29 34-27,6 30,92 30,92±1,51 6,49
MegHanbgbi ¥3bmgbiFbi 4,29 32-26 28,66 28,66±1,61 6,90
.aTepanbgbi-MegHanbgbi eHi (mm) 4,29 20-16 18,11 18,11±1,05 4,52
flopcanbgbi-nnaHTapjibi KHMacbi (mm) 4,29 19,5-15,5 17,21 17,21±1.3 5,60
6ipmKTiq ^aHTanan Ke3gecy caHbiH aHHKTay. CTaTHcTHKanbiK 3epTTey agicTepmgeri opTaK ^opMynara caHKec, TeMeHgeri 4 enmeM e3iHgiK mapTTbi 6enrinepMeH Kepceringi:
X^.arepanbgbi y3bmgbiFbi X2-MegnanbgH y3bmgbiFbi X3 - HaTepanbgH-MegnanbgH eHi (mm)
X4 - flopcanbgH-nnaHTapnH KHMacH (mm).
A^6eKeH acbiKTapbiHbiR
imiHge or aaKKa THecini 10 acbiKTbiR вapнaцнanнк KarapbiHga e3apa yKcacTHKTap aca Ken eMec (KecTe 9). 3epTTey ^yMbicbi KepceTin oTbipFaHgaM naTepanbgH 6eniriHge (X1) 6ipgeM enmeMgep ^ui Ke3gecce, KepiciHme gopcanbgH-nnaHTapnH KHMacbrnga (X4) 6ip FaHa enmeM yKcacTbiK Taybm, 6acKanapH apiypi enmeMgepgi KepceTin oTbip. ^annH ^aHyap cyneKTepiH
№a2up6aeeM.C., Ymy6aeeM.P. ^aHyap acbiRTapbiHbiH apxe0300^0rH_rabiK; 3eprrenyi
KecTe 9 - A^6eKeHHiH oh aarbrna THecim acbiK; e^meMgepimH (n=10) вapнaцннflbIк; Karapbi
Table 9 - Variation row of talus bones (n=10) from the right side of the saiga legs
.aTepanbgbi ¥3bmgbiFbi (Xj) Ke3gecy mmiri (f)
32 3
32,5 2
29 2
30 1
30,5 1
33,5 1
Meguantgbi ¥3bmgbiFbi (X2) Ke3gecy mmiri (f)
30 2
29 2
31 1
27,3 1
28,5 1
27,1 1
30,5 1
28 1
.naTepantgbi-MegHantgbi eHi (X3) Ke3gecy mmiri (f)
20 3
18,5 3
17,5 2
19 1
16,4 1
flopcanbgH-nnaHTapnH KHMacbi (X4) Ke3gecy mmiri (f)
18,1 2
19 1
18,5 1
17 1
16 1
16,3 1
17,5 1
15,5 1
18 1
морфометриялык зерттеуде ecKepeTiH жагдай, CYЙектердi влшеудщ накты зандылыгы толык калыптаспаган. Мэселен А.В. Дриштщ [Driesch, 1976, р. 52-101] остеометриялык влшеу методикасы квбше жырткыш андар, iрi YЙ жануарларынын CYЙектерiн влшеуде белгiлер санын квбiрек камтыса, В.Эйзенманнын [Eisenmann, Karchound, 1982, р. 75-103] зерттеу тэсшдершде керiсiнше CYЙектердi влшеудiн баска эдютерш ^сынады. Бiздiн тарапымыздан жYргiзiлген морфометриялык талдауда
асыктардын саггитальды кимасы емес, дорсальды-плантарлы кимасы есепке алынды. Нэтижеанде куысмушздшер (Bovidae) т^кымдасына жататын акбвкен (Saiga tatarica) асыктарынын
дорсальды-плантарлы кимасында взара ^ксастыктарга Караганда, айырмашылыктар квп болатыны белгiлi болып отыр.
Х1 белгiсi бойынша ен квп ^шыраскан влшемдер: 32,5-32 мм;
Х2 белпс бойынша ен квп ^шыраскан влшемдер: 29-30 мм;
Х3 белгiсi бойынша ен квп ^шыраскан влшемдер: 18,5-20 мм;
Х4 белгiсi бойынша ен квп ^шыраскан влшемдер: 18-19 мм.
Акбвкеннщ сол аягына тиесiлi асыктардын морфометриялык
влшемдерiндегi вариациялык катарда он аяк асыктарына Караганда бiршама айырмашылыктар байкалады (ке-сте 10). Мэселен, асыктардын дорсальды-плантарлы кимасындагы
Кесте 10 - Акбвкеннщ сол аягына тиесш асык влшемдерiнiн (n=12) вариациялык катары
Table 10 - Variation row of talus bones (n=12) from the left part of the saiga legs
Латеральды ^зындыгы (Х, ) Кездесу жиЫп (f)
31 3
30 3
30,5 1
29,5 1
31,9 1
31,5 1
33,5 1
32 1
Медиальды ^зындыгы (Х2) Кездесу жиЫп (f)
28 3
28,5 2
29,5 2
30 1
31,5 1
27,8 1
27 1
29 1
Латеральды-медиальды еш (Х3) Кездесу жиЫп (f)
18,5 3
18 3
19 2
20,5 1
18,1 1
18,4 1
19,5 1
flopcantgbi-nnaHTapnti KUMacti (X4) Ke3gecy miniri (f)
17,5 5
18 2
16 2
17 1
18,5 1
16,1 1
6ipgeM enmeMgepgi ^hî Ke3gecegi. Or aarçrça Tuecini acbi^Tapga M^HgaM y^cacTH^Tap TeK 6ip peT rçaHa Ke3ge-CKeH. Con aarçrça Tuecini rçanraH Xp X2, X3 enmeMgepiHge ge 6ipgeM 6enrinep ^hî KepÎHÎc Taywn oTbip. ^annbi acbi^Tapgarbi M^HgaM epeKmeniKTep e3 Ke3eriHge 6enrini 6ip 3aRgbinbiKrapgaH Tyybi mymkîh eKeHgirÎH ^orçrça mbirapMangbi.
X1 6enrici 6oHbiHma eR Ken ymbipacrçaH enmeMgep: 30-31 mm;
X2 6enrici 6oHMHma eR Ken
ymbipacrçaH enmeMgep: 28-28,5 mm;
X3 6enrici 6oHMHma eR Ken ymbipacrçaH enmeMgep: 18-18,5 mm;
X4 6enrici 6oÔMHma eR Ken ymbipacrçaH enmeMgep: 17,5-18 mm.
A^6eKeHHÎR con aarbma Tuecini 35 gaHa acw^THR вapнaцнanн^ KypaMHHga 6ipgeM 6enrinepgiR ^hî Ke3gecyi acbirç caHbiHbiR KenTirÎMeH 6aMnaHbicTbi 6onybi mymkîh. Eiparç ca-nbicTbipManbi TYpge opTa enmeMgeri acw^Tapga 6ipgeM enmeMgep ^hî Ke3gecegi (KecTe 11). ^annbi KeneMi
KecTe 11 - A^6eKeHHÎR con aarbrna Tuecini acbirç enmeMgepiHÎR (n=35) вapнaцннnbIк;
rçarapbi
Table 11 - Variation row of talus bones (n=35) from the left part of the saiga legs
.HaTepantgbi ¥3bmgbiFH (X, ) Ke3gecy mmiri (f)
30 7
29 6
31 5
32 4
30,5 2
29,1 1
30,1 1
29,2 1
31,5 1
32,5 1
32,1 1
33,1 1
27,9 1
33 1
31,5 1
29,5 1
Meдиaльды ^зындыгы (X2) Кeздecy жшлт (f)
29 5
27 5
3G 4
28,5 3
27,9 3
28 3
26,9 2
26,5 2
29,5 2
27,5 1
3G,1 1
27,8 1
3G,9 1
26 1
3G,5 1
Лaтepaльды-мeдиaльды eHi (X3) Кeздecy жшлт (f)
17,5 6
18,1 5
18,5 4
19 4
17 3
19,5 2
17,1 2
18 2
18,9 1
16,5 1
17,4 1
16,9 1
16,1 1
2G 1
16 1
Дopcaльды-плaш'apлы K^a^i (X4) Кeздecy жшлт (f)
16 6
17 6
17,5 5
16,5 3
17,1 2
18 2
18,1 2
18,5 2
15,5 1
16,4 1
16,2 1
16,1 1
15,9 1
17,9 1
19 1
YnKeH aoH^TapgHR enmeMgepi Ke6iHe uHguBugyanbgw epeKmeniriH oa^Tan ^anagw. MYMKiH 6yn KaHyapgwH Kaow KenreHre geMiHri TipeK ^HMwn KyMeoimH KeKe gaMy epeKmeniKTepiMeH K9He ^HHHOHHa TiKeneM 6aMnaHwoTw 6o-nyw MYMKiH. flereHMeH KoFapwga aTan eTKeHgeM 6enrini 6ip Kao MenmepiHe THeoini aow^Tapga opTa^ enmeMgep Km Ke3geoegi. Eyn 3epT-Tey HSTH^enepi a^6eKeHgepgiH Ke6iHe opTa Kao^a geMiHri TYpnepi aynaHFaHbiH ganengeMgi.
KeoTe 12 - A^6eKeHHiH oh aaFbrna THeoini aobiK; enmeMgepiHiH (n=28) вapнaцннnbIк; KaTapw
Table 12- Variation row of talus bones (n=28) from the right side of the saiga legs
^aTepantg^i ^trngtiFH (X,) Ke3geoy Kuiniri (f)
30 6
31 6
30,5 4
32,1 2
32,5 2
31,5 2
34 1
32,9 1
27,6 1
31,1 1
28 1
32 1
MegHantgti ^tmgtiFBi (X2) Ke3geoy Kuiniri (f)
28 6
29 5
30 5
27 3
28,5 2
31 1
29,1 1
26,9 1
28,1 1
32 1
28,6 1
26 1
^aTepantg^i-MegHantgH eHi (X3) Ke3geoy Kuiniri (f)
18 9
18,5 4
17,5 3
19 2
20 2
X1 6enrioi 6oMwHma eH Ken ymwpao^aH enmeMgep: 29-30 mm;
X2 6enrioi 6oMwHma eH Ken ymwpao^aH enmeMgep: 27-29 mm;
X3 6enrioi 6oMwHma eH Ken ymwpao^aH enmeMgep: 17,5-18,1 mm;
X4 6enrioi 6oMwHma eH Ken ymwpao^aH enmeMgep: 16-17 mm.
A^6eKeHHiH oh aaFbma THeoini aow^TapgwH imiHge X3 6enrioiHe tsh aow^Tapga 6ipgeM enmeMgep Kui Ke3geoin oTwp (KeoTe 12).
18,1 2
17 2
17,1 1
19,5 1
16 1
17,8 1
Дорсальды-плантарлы кимасы (Х4) Кездесу жишт (!)
17 7
16,5 4
19 3
16 2
16,9 2
15,5 2
19,5 1
18 1
17,2 1
18,2 1
16,1 1
17,5 1
18,1 1
18,5 1
Х1 белгiсi бойынша ец кеп ^шыраскан елшемдер: 30-31 мм;
Х2 белгiсi бойынша ец кеп ^шыраскан елшемдер: 28-30 мм;
Х3 белпс бойынша ец кеп ^шыраскан елшемдер: 18,5-21,8 мм;
Х4 белгiсi бойынша ец кеп ^шыраскан елшемдер: 16,5-17 мм;
Асыктардыц вариациялык катарын сараптау непзшде ец жиi кездесетiн елшемдердщ амплитудасы аныкталды:
1. Х1 белпс бойынша ец кеп ^шыраскан елшемдер амплитудасы: 29-32,5 мм (36 асык бойынша).
2. Х2 белгiсi бойынша ец кеп ^шыраскан елшемдер амплитудасы: 27-30 мм (29 асык бойынша).
3. Х3 белпс бойынша ец кеп ^шыраскан елшемдер амплитудасы: 17,5-21,8 мм (36 асык бойынша).
4. Х4 белпс бойынша ец кеп ^шыраскан елшемдер амплитудасы: 16-19 мм (32 асык бойынша).
Вариациялык катардан тыс акбекен асыктарыныц келемi бойынша жалпы амплитудасы келесiдей:
1. Х1 белгiсi бойынша ец кiшi жэне Yлкен елшем: 27,9-34 мм;
2. Х2 белгiсi бойынша ец кiшi жэне Yлкен елшем: 26-31,5 мм;
3. Х3 белгiсi бойынша ец кiшi жэне Yлкен елшем: 15,5-21,8 мм;
4. Х4 белгiсi бойынша ец кiшi жэне Yлкен елшем: 15,5-19,5 мм.
Асъщтардагы врнектерге си-паттама
Акбекен жэне кой асыгыныц 6 данасында сызыкты белгшер салынган. Орнаменттер асыктыц плантарлы (бYк немесе децес бетi) белiгiне тYCкен. Кейбiр асыктардагы сызыкты ернектер ортасынан ба-стап терт тарапка тармакталса, ендi бiреулерiнде зигзаг тYрiнде, торкез секiлдi жэне вертикаль-горизонталь багыттардагы сызыктардыц
айкасуымен керiнiс тапкан. Бiр дана
arçбeкeн жэнe 6ip дaнa крй a^^i^iR лaтepaльды rçыpынa (aлшы жaFы) тeciк жacaлFaн. Сызыщты epнeктep мeн тeciгi 6ap acbщтapдыц 6-ы жaнyapдыR coл aяFынa raecrn. KaлFaн eKeyi or aяFынa raecwi.
Aœrç № 1. Aœrç arçбeкeннщ coл aяFынa тиeciлi. Эpнeк a^i^biR raa^ тapлы бeтiнe тYCкeн. A^i^biR rçarç opтacынa диaмeтpi 1,95^1,93^0,25 мм бoлaтын ш^^ыф жacaлып, coл шyR^ыpдaн тepт тapaпrça 3 ^зы^ан тapмaкгaлaды. Сыпы^^ a^i^biR шeтiнeн тyйы^тaлaды. Жacaлy тэciлi rçapa6amip, eткip зaггыR кeмeгiмeн тYcipiлгeн.
Aœrç № 2. Aœrç arçбeкeннiR or aяFынa тиeciлi. Сызыщты epнeктep плaнтapлы бeлiккe тYcipiлгeн. To-pизoнтaль жэнe жapтылaй roproo^ тaль (мeдиaльды бeлiктeн лaтepaль-ды бeлiккe rçapaй eRic opнaлacrçaн) бaFыттa 13 ^зык; тYCкeн. Bepra-кaль бaFыггa 6 ^зык; гopизoнтaль ^^х^^ды ^иып тopкeз жacaп opнaлacrçaн.
Aœrç № 3. Aœrç arçбeкeннiR or aяFынa тиeciлi. MyндaFы ^^i^ap № 2 acbщтaFы cызbщтapдыR кepiнiciн rçaйтaлaйды. Бiparç гopизoнтaль бaFыттaFы ^^i^ap rçanbi бaтыpы-лып жacaлca, вepтикaль бaFыттaFы ^зык^ эзep кepiнeдi. Вepтикaль бaFыттa 5 ^зык; 6ap. Гopизoнтaль бaFыттa 9 ^зык; тYCкeн.
Aœrç № 4. Aœrç arçбeкeннiR coл aяFынa тиeciлi. MyндaFы ^^i^ap № 1-2 acbщтaFы ^^х^^ды rçaйтaлaйды. Бiparç жacaлy тэciлi op-нaлacy epeкшeлiктepi № 2 a^i^rça rçanbi Вepтикaль бaFыггa 5
^зык; тYCce, гopизoнтaль бaFыггa 9 ^зык; тYCкeн.
Aœrç № 5. Aœrç a^eKerne coл aяFынa тиeciлi. A^i^biR плaнтapлы бeтiнe тYCкeн ^^i^ap жoFapыдa
cипaттaлFaн бeлгiлepдeн бipшaмa epeкшe бoлып кeлeдi. A^i^biR raa^ тapлы бeтiнiR мeдиaльды шeтiнe вep-тикaль бaFыггa 1 ^зык; тYciп, oдaн лaтepaльды шeтiнe rçapaй гopизoнтaль бaFыггa 4 ^зык; eткeн. Гopизoнтaль ^^i^-ap aздaп rçиFaш opнaлacrçaн.
Aœrç № 6. Aœrç arçбeкeннiR coл aяFынa тиeciлi. Плaнтapлы бeлiккe тYCкeн ^зык^ жoFapыдa aтaлFaн бeйнeлepдi rçaйтaлaмaйды. nramap-лы бeлiктiR мeдиaльды шeтiнe жarçaн жepдeн пpoкcимaльды, лaтepaльды шeтiнe rçapaй жaлпы cami 7 ^зык; тapмarçтaлaды. ОныR rn^e ^okct-мaльды бaFыггa 4 ^зы^, мeдиaльды бaFыггa 2 ^зык; бeлгiлeнгeн.
Aœrç № 7. Aœrç arçбeкeннiR coл aяFынa тиeciлi. Meдиaльды rçыpыныR дopcaльды-пpoкcимaльды шeтiндe м^ындыщ тэpiздec тeciк жacaлFaн. ТeciктiR диaмeтpi 1,04x0,84 мм н^гады. Yшкip rçypaлдыR кeмeгiмeн мeдиaльды бeтiнeн плaнтapлы бeтiнe rçapaй тeciлгeн.
А^щ № 8. А^щ ^йдыщ coл aяFынa тиeciлi. Meдиaльды rçыpыныR дopcaльды-пpoкcимaльды шeтiндe м^ындыщ тэpiздec тeciк жacaлFaн. ТeciктiR диaмeтpi 0,16x0,48 мм н^гады. TeciK Yшкip rç¥PaлдыR кeмeгiмeн мeдиaльды бeтiнeн плaнтapлы бeтiнe rçapaй тeciлгeн (cyp. 6-9).
Археологиялъщ уцсастъщтар
Apxeoлoгиялbщ зepггey
ж¥мыcтapындa eR жш кeздeceтiн мaтepиaлдapдыR iшiндe бipiншi opындa кepaмикaлыrç б¥Йымдap бoлca, eкiншi жaнyap CYЙeктepi ^paü^i. Koлдaныcтa бoлFaн CYЙeктepдiR iшiндe жш кeздeceтiнi жaнyapдыR rçaбыpFaлapы, acык;тapы, жayыpын жэнe т.б. жaнyap acbщтapыныR iшiндe эpинe крй, eшкi жэнe cиыp acыFы бacымдывдa ж. Yй
Сур. 6. Бэбiш мола. QprnKmi асыцтар. М.С. Шагирбаевтыц фотосы Fig. 6. Babish mola. Ornamented astragals. Photo by M.S. Shagirbayev
Сур. 7. Ycmi^ei цатар: 1, 2 - медиальды цырында тест бар асыцтар (Бэбiш мола); TeMerni цатар: 1 - ортагасырлыц Ацтвбе (Шардара су цоймасы); 2-3 - Рац; 4 - Шарапкент; 5-6 - Ацыртас
Fig. 7. Top row: 1, 2 - astragals with holes at the medial crest; Bottom row: 1 - medieval Aktobe (Chardara reservoir); 2-3 - medieval Ran; 4 - Sharapkent; 5-6 - Akyrtas
Cyp. 8. Антропогендiк acepi 6ap acbi^map. M.C. ^агиp6аeeтuц fyomocu Fig. 8. Astragals with anthropogenic influences. Photo by M.S. Shagirbayev
жануарларынан жылкы жэне тYЙе асыгын кездест1рген1м1зден, аталган CYЙек материалдарда т^рмыстык колданыста емес, тагам рационында гана кызмет аткарганын ескеру1м1з кажет. Жабайы жануарлардан сирек жагдайда каскырдыц асыктарын кездест1рем1з.Ертежэнеортагасырлык жерлеу орындарында да асыктар топталып немесе жекелеген тYрде кездесш жатады. Кола дэу1р1не тэн жерлеу орындарынан кебше кой асыктарымен аркардыц к¥лжасы жэне сиыр асыгыныц табылуы да сирек жагдай емес. Зерттеушшер арасындагы жануар асыгы туралы т^жырымдар б1р жакты емес. Кей жагдайларда асыктыц табылуын жерлеу орнындагы мэшттщ жас ерекшелтне катысты ойын тYрiмен, кейде жауынгерлiк кызметке катысты г^рыптык жоралгылармен де байланыстырады. Жануар асыктарын тас дэуiрiнен бастап этнографиялык кезецге дейiнгi ескертюштерден кездестiруге болады.
Орталык Казакстандагы
Караганды облысы, Жезказган ка-ласынан солтYCтiк-батыста 83 ша-кырым жерде орналаскан Токтауыл
палеолиггiк т^рагында жYргiзiлген археологиялык казба ж^мыстары барысында куысмYЙiздiлер (Bovidae) т^кымдасына тэн асыктар табылган. Аталган ескертюшке 2003, 20052008 жылдар аралыгында жYргiзiл-ген зерттеу ж^мыстары барысында карак¥йрык пен акбекенге тиесш остеологиялык материалдар кездессе, соцгы 2008 жылы 1 дана акбекен жэне 1 дана карак¥йрык асыгы табылган [Артюхова, 2009, с. 16-17].
Орталык Казакстандагы Жезказган ещршде орналаскан нео-литтщ соцы жэне энеолиттщ басымен мерзiмделетiн Шалкия т^рагынан Х.А. Алпысбаев бiрне-ше жануар CYЙектерiн тауып, оныц шшде куысмYЙiздiлер (Bovidae) т^кымдасына жататын карак¥йрыктыц CYЙектерiн (асык) аныктаган [Алпысбаев, 1978, с. 117129].
Л.А. Макарова Ботай конысы-нан табылган жылкы CYЙектерiн талдау барысында, куысмYЙiздiлер (Bovidae) т^кымдасына жататын акбекен мен карак¥йрыкка тиесiлi CYЙектердi аныктаган [Ахинжанов и др., 1992, с. 14].
о i п_i
Cyp. 9. Manyap acuvmapunb^ cu36acu. 1-8 - Ea6iw Monadan ma6uman av;6eKen acuvmapu; 9 - Opmasacupuv A^me6e apdapa cy vpUMacu); 10 - №apanKenm; 11-12 - opmasacupnuv Рaц vcmacu
Fig.9. Drawing of animal astragalus. 1-8 - Astragals found from the ancient settlement of Babish Mola; 9 - middle Aktobe (Chardara reservoir); 10 - Sharapkent; 11-12 - medieval castle Ran
ЭХ. Марг^лан Караганды облысы, Шет ауданында орналас^ан ^ола дэуiрiмен мерзiмделетiн Б^гылы II ^онысына 1956 ж. жYргiзген археологиялыщ ^азба ж^мыстары барысында а^бекенге тиесiлi 4 дана асыщ табылганын айтады. Бiрак асыщтардыц остеометриялыщ елшемдерi мен трасологиясы туралы мэлiметтер келпршмеген [Маргулан и др., 1966, с. 219].
Мацгыстау ещршдеп Бейнеу ^аласынан солтYCтiк-шыFыста
140 ша^ырым жерде орналас^ан ^ола дэуiрiмен мерзiмделетiн То^санбай ^онысына жYргiзiлген археологиялыщ зерттеулер
кезiнде куысмYЙiздiлер (Bovidae) т^ымдасына жататын а^бекен мен ^ара^йрыщтыц CYЙекте-рi табылFан. Жануар CYЙектерiне археозоологиялыщ зерттеу жYргiзу барысында ^рыкганудыц тYрлi сатыларында ^алыптасатын шемiр-шек тэрiздес CYЙектердщ бар
екендт аньщталFан. Б^л аталFан ^оныс т¥рFындарыньщ ацшылыщ мерзiмiн аналыщ а^бекендердщ буаз болатын кезi деп саналатын ^з немесе ^ыста аулайтынын керсетедi. А^бекендердщ YC^rnR солтYCтiгiнен оцтYCтiкке ^арай жYретiн миграциясы солтYCтiк ещрлерде ^алыц ^ар тYсiп, ^орек таусылFанда орын алатынды^ын ескерсек, археозоологиялыщ талдау нэтижелершщ д^рыс екендiгiн бай^аймыз [Гайдученко, 2012, с. 160-170].
Yстiртте орналас^ан ерте темiр дэуiрiмен мерзiмделетiн А^пан Fибадатханасынан бас^а да жануарлармен ^атар 513 дана а^бекен жэне 14 дана ^ара^^йры^тыц CYЙек-терi табылFан. А^бекен CYЙектерiнiц арасында арнайы ш¥ВДырларFа кемiлген а^бекен асыщтары ерекше ^ызы^ушылыщ тудырады. Непзшен алFанда № 4 ш^вдырда (10 дана), № 8 ш^вдырда (6 дана), № 10 ш^вдырда
(12 дана), № 12 ш^вдырда (28 дана), № 13 ш^вдырда (24 дана) аныкталды. Карак¥йрык асыктары аса кеп емес, api олар баска CYЙектермен аралас орналаскан [Косинцев, Бачура, 2014, с. 320-329]. Остеологиялык материалдарды зерттеушшердщ т-кipiнше гибадатхана мацайында жануарларды к¥рбандыкка шалган, оныц iшiнде жабайы жануарлар белгш бip г^рыптыц негiзiнде сойылган. Оныц iшiнде акбекеннiц асыктарын жеке айтуга болады. Зеpттеушiлеpдiц пiкipiнше асыктар ойынга арналган болуы да MYMKrn, ягни акбекен асыктары ойынга арналган, ал карак¥йрык (Gazella sub-gutturosa) асыктары ойынга жэне бал ашу секiлдi бip магиялык жосынга арналган. Аталган гибадатханадагы жалпы CYЙектеpдiц 80%-ы акбекен мен к¥ланга тиесiлi болып шыккан. Ягни жабайы жануарларды к¥рбан-дык pетiнде гибадатхана мацайында сойып, етiн жегеннен кейiн, CYЙекте-рш арнайы ш¥цкырларга кемген. FибадатханадаFы к¥рбандыкка ша-лынган малдар негiзiнен кектемнщ соцы жэне жаз бен ^здщ басына тура келген.
Кола дэуipiне тэн сын-ташты-петров типiне жататын Большекараганский корымындагы № 25 обада орналаскан № 13 кабipде жерленген жас баланыц касынан жалпы саны 30 асык табылган. Оныц iшiнде бipнешеуi акбекенге тиесiлi. Осы корымдагы № 16 кабipде жерленген баланыц касынан 50 асык табылган. Оныц 2-i акбекенге тиесiлi [Сотникова, 2015, с. 21-30].
Каменный Амбар 5 коры-мындагы № 2 обаныц № 4 кабipiнде жерленген баланыц касынан 13 асык табылган. Оныц шшде 2-i акбекенге тиесш. № 5 кабipден 147 асык
табылган, оныц шшде 27-i акбекенге тиесш. № 11 кабipден 53 асык табылган, оныц iшiнде 1-i акбекенге тиесш болып шыккан [Сотникова, 2015, с. 21-30].
Кривое озеро № 3 корымындагы № 9 обадан 41 дана асык табылган, оныц 2-i акбекенге тиесш болып шыккан [Сотникова, 2019, с. 72-84].
1974 ж. Ощуспк Казакстанда орналаскан Рац калаж¥ртына жYp-гiзiлген зерттеу ж¥мыстары барысында бipнеше кой жэне акбекен асыктары табылган. Оныц шшде кейбipеулеpiнде арнайы тесiктеpi (дорсальды бетвде, латеральды кырында) жэне егелген т¥стары бар [Жолдасбаев, 1975, с. 28].
Акбекен асыктары табылган ескертюштердщ басым белiгi тас, кола жэне темip дэуipлеpiмен меpзiмделедi. Ортагасырларда акбекен асыктарыныц кездесуi сиреп, непзшен Yй жануарларыныц асыктарыныц табылуы жиiлейдi. Бiздiц ойымызша ортагасырлардагы жер-леу г¥рыптарында жабайы ац-дардыц асыктарын кою дэстYpi палеогеографиялык жэне палео-экономикалык YДеpiстеpге орай езiнiц басымдыгын жогалта бастаган секiлдi. Сонымен катар, мал шаруашылыгыныц дамуына байланысты ацшылык кэсiптiц жалпы шаруашылыкка шаккандагы Yлесi темендейдi. М¥ныц мысалын кез-келген ортагасырлык ескеpткiштеpге жYpгiзiлген археологиялык казба ж¥мыстары барысында YЙ жануарына тиесiлi асыктардыц кездесуiнен байкай аламыз.
Y.Y. Yмiткалиев 20142015 жылы Шыгыс Казакстан облы-сы Абай ауданындагы кола дэуipiмен меpзiмделетiн корымда жYpгiзiлген казба ж¥мыстары барысында 140-тан
астам асьщтьщ табылганын айтады. Асьщтар тас жэшiкте жерленген адам мYPдесiнщ аяк жагынан кездескен. Асыщтардыц барлыгынан ещп кетсе де кызыл тYCтi кынамен боялганы анык бай^алган. Асыщтардыц сырткы морфологиялык сипатына карап, арасында аркардыц да асыщтары кездесетiнiн айтады. Ец кызыгы кепшшгшщ бiр шетшен м^рындыщ тесiгi бар болуы. Y.Y. Yмiткалиев асыщтардагы м^ндай белгшердщ болуын уакытында т^мар ретiнде тагумен байланысты деген жорамал жасайды. Ягни мэштп жерлеуге келген туыстары мен жакындарыныц топырак салудыц орнына осы асыщтарды колданган. Ал т^мар ретiнде мойындарында жYрген асыщтарын жерлеуге барганда ж1бш Y3in кимасына (жакын туысына) берген [Гмгщалиев, 2016, б. 111-116].
Кыргызстандагы Ыстыщкел ар-хеологиялык экспедициясы зерттеген Ыстыщел аймагындагы Кароол-Дёбё (Карауыл тебе) корымынан табылган мэшттщ бас жагынан 65 дана кой асыгы шывдан [Кольченко, Ротт, 2007, с. 21-34]. Асыщтардыц 23 данасыныц бiр шетшен (медиальды) тесiк жасалса, 28 данасыныц екiншi шетiнен (латеральды) тесiк жасалган. Кейбiреулерiнщ плантарлы бетшщ б^рышынан тесш жасалган. Кейбiр асыктарда екi тесш жасалган. Сегiз асыкка тесiк жасалмаган. Бiркатар асыктардыц бетiнен кызыл тYCтi бояудыц iздерi байк;алган (сур. 10).
А.П. Липский Минусинск ^азанш^вдырындагы Таштык мэде-ниетiмен сэйкестендiрiлетiн жер-леу орынан 51 дана асык тапкан. Ондагы асыктардыц бiркатары тYрлi сызыщтармен керкемделген [Липский, 1956, с. 16-21].
2002 жылы Бeрiжар ко-рымындагы № 2 обада жYргiзiлген
зерттеулер барысында, мэшттщ бас жагынан шшде 58 асыгы бар кыш ыдыс табылган. Кейбiр асыктардыц кырынан жэне дорсальды бетiнен жасалган тесiктерi сакталган. Б^л асыктардыц iшiнде боялган тYрлерi кездескен. Тiптi бiркатар асыктар кара-коцыр жэне кызыл тYCпен боялганы аныщталган [Байпаков и др., 2004, с. 180].
С.П. Толстов зерттеген Крй кырылган кала (Кой-Кырылган-Кала) ескертюшш зерттеу барысында жануардыц асыктары жиi кездескенiн айтады. Мэселен, Н14 белмесшдеп ш^цкырдан 41 асык табылган. Оныц iшiнде 6-ныц шет тесiлген, 1-нiц дорсальды-плантарлы бeлiгiнен тесшген, кейбiреулерiнде тегiстелiп, егелген т^стары да бар. Бiркатарыныц плантарлы бетiнде сызыкты iздер сакталган. Бiреуiнде ^атар орналаскан сызыкты iз бар. Н-29 белмешндеп аса Yлкен емес ш^цкырдан 13 асык табылган. Оныц iшiнде 2-нщ латеральды шетiнде тесiк бар. С-16 бeлмесiнен табылган асыктыц плантарлы бетiнде тiгiнен тYCкен крес iзi бар. Орталык бeлменi айнала коршаган дэлiздiц ортацгы к^рылыс кезецiнен екi асык табылган. Оныц бiреуiнiц плантарлы бетшде Yшкiр затпен бес б^рышты ж^лдыз тэрiздес сызыкты iз тYсiрген [Толстов, Вайнберг, 1967, с. 157-158].
Воронеж облысындагы Животин каласына жYргiзiлген ар-хеологиялык казба ж^мыстары барысында 257 дана жануар асыктары табылган. А.В. Винников казба барысында жинакталган асыктардыц бiркатарында тYрлi сызыктык белгiлер мен арнайы тесiлген тесiктерi бар екендiгiн айтады (сур. 11). Зерттеушi асыктардыц швде бидай калдыктары бар керамикалык ыдыспен бiрге та-былуына карап, аграрлык ж^мыстарга
Сур. 10. Кароол-Дёбё цорымы. Цыргызстан ([Кольченко, Ротт, 2007]: бойынша) Fig. 10. Burial ground Karool-Döbö. Kyrgyzstan (by: [Kolchenko, Rott, 2007])
арналган г^рыппен байланыстырган [Винников, 2011, с. 87-94].
2016 жылы Э.Т. Телеубаевтыц жетекштпмен Алматы облысы, Алакел ауданында орналаскан Жайпак каласына жYргiзiлген археологиялык казба ж^мыстары барысында плантарлы бетiнде айкыш-^йкыш сызыктары бар кой
асыгы табылган [Телеубаев жэне т.б., 2016, б. 172-183].
2014 ж. Алакел ещршдеп Крскелшшек каласына жэне 2017 ж. Жайпак каласына жYргiзiлген археологиялык зерттеу барысында жалпы саны 70-ке жуык кой асыгы табылган (сур. 12). Оныц шшде 4-нiц арткы жагында бетiнде тесiктерi
Сур. 11. Животин цаласынан табылган epmKmi асыцтар ([Винников, 2011]: бойынша)
Fig. 11. Ornamented Astragalus from Animal Castle (by: [Vinnikov, 2011])
бар (Жайпак), 6-ньщ (Жайпак) медиальды 6errepi егелген. Аталган ескеpткiштен табылган асьщтардыц еpекшелiктеpiне карап, белгiлi 6ip ойын тYpiне колданылган деген т^жьфымга келедi [Телеубаев жэне т.б., 2018, б. 173-178].
ТалFаp каласына жYpгiзiлген аpхеологиялык зеpттеулеp баpысында табылFан кой асыктаpыньщ iшiнде доpсальды-плантаpлы бетiнен тесшш ецделген асыктаp табылFан [Байпаков и дp., 2005, с. 100].
ОpтаFасыpлык Кастек каласына жYpгiзiлген аpхеологиялык зеpттеу ж¥мыстаpы баpысында 36 дана кой асы^ы шыккан. Оныц iшiнде 28 данасы сол аякка тиесiлi, 18 оц аякка тиесiлi. Сегiз асыктыц сыpтынан коцыф тYCтi бояу iздеpi байкалFан. Асыктаpдыц iшiнде жас жануаpFа тиесiлi тYpлеpi басым болFан. ТоFыз асык кайpалып, ецделген. [Нуpжанов, 2014, с. 462-471].
Шаpдаpа сукоймасын
салу кезшде зеpттелген IV-XIII Fасыpлаpмен меpзiмделген Актебе 1 каласынан ецделген жану-аp асыктаpы табылFан. Асыктаpдыц латеpальды жэне медиальды кыpлаpынан да тесшген тYpлеpi кездескен. Зеpттеушiлеpдiц ш^^ше асыктаp ойын тYpiне каpай ецделген [Максимова и дp., 1968, с. 157]. АталFан ескеpткiштен табылFан ецделген асыктаpдыц аpхеологиялык паpаллельдеpi осы аймактаFы еpте кезецге тэн ескеpткiштеpден де табылFан. Мэселен Кауыншы тебе каласынан табылFан асыктаpдыц да латеpальды жэне медиальды кыpлаpында тесiктеp болFан [Гpигоpьев, 1948]. Кауыншы тебе ескеpткiшiнен табылFан эpтYpлi еpнектi асыктаpды зеpттеушiлеp ойын тYpiмен байланыстыpFан.
Шауышк^м тебе коpымындаFы № 106 обада аныкталFан мэшттщ оц
Cyp. 12. AnaKen eцiрmдегi yananapdaH ma6umaH acuymap. 1, 2 - Maunay qanacbi; 3 -KpcKenmmeK yanacbi. M.C. ^aгиp6aеeтuц fyomocu
Fig. 12. Astragals found from ancient settlements ofAlakul region. 1, 2 - Zhaipak; 3 - Koskelinshek. Photo by M.S. Shagirbayev
аягыныц т^сынан 32 дана кой асыгы жэне сол аягыныц т^сынан 1 дана кой табылган. Бiркатар асыктардыц дорсальды бет егелш, тегiстелген. Асыктардыц арасында егелш, кайралган бiр дана сиыр жэне жылкы асыгы табылган. Зерттеушiлер Yлкен жануардыц (сиыр мен жылкы) асыктары арнайы сака ролiн аткаруы мYмкiн деген т^жырым жасайды [Максимова и др., 1968, с. 259].
Э.М. Оразбаев Шагалалы конысына жYргiзген археологиялык зерттеу ж^мыстары барысында осы Кауыншы тебе ескерткiшiнен табылган асыктардагы ернектерге ^ксас асыктар жиынтыгын тапкан [Оразбаев, 1965].
Ташкент мацындагы Пскент корымындагы 6ip жерлеу орынан 62 дана уак малдыц асыгы шыккан [Кожомбердиев, 1963, с. 72]. Бipак аталган материалдардыц жекелеген элеменгтеpдiц накты сипаттамасы жасалмаган.
Жануар асыцтарына цатысты тужырымдар
С.В. Сотникова кола дэуipiне тэн ескеpткiштеpдiц iшiнде жас балалар жерленген ^6ip ш^цкырынан табылган асыктарды саралап, асыкпен кему дэстYpiн баланыц жас ерекшелтне карай белiнетiнiн айтады [Сотникова, 2015, с. 2130]. С.В. Сотникованыц пiкipiнше жогарыда аталган мэдениеттерге тэн
когамдагы жасеспiрiм ер балалар асык ойыны пiшiнiндегi жорамалдау немесе болжау гурыптары аркылы сакральды элеммен арада байланыс тYзушi ерекше бiр элеуметпк топты кураган [Сотникова, 2014, с. 26-34].
С.П. Толстов асыктардыц табылуын ежелгi ойын тYрлерiне, гурыптык жосындармен байла-ныстырады. Асыктар бYгiнде умыт болган, бiрак уакытында мацызды белгш бiр ойын тYрлерiнде кызмет аткарган болуы мYмкiн. Сонымен катар тест бар (латеральды немесе медиальды кырындагы тесiктер) асыктар бэле-жаладан коргаушы тумар кызметiн де аткарган боулы мYмкiн [Толстов, Вайнберг, 1967, с. 157-158].
А.Э. Нуржанов асыктардыц латеральды немесе медиальды кырларыныц егелуш жэне дорсальды белiгiне жасалган тесiктердi казактыц дэстYрлi «асык ойындарымен» байланыстырады [Нуржанов, 2014, с. 462-471].
И.Ф. Ковалева асыктардыц жерлеу орындарынан табылу мэ-селесше катысты гылыми пiкiрiн бiлдiрген. Fалымныц ойынша асыктар кола дэуiрiнiц кима мэдениетiне тэн ескерткiштерде ойынга арналган зат ретшде карастырумен катар, кешни кезендерiнде белгiлi бiр балгерлiк жорамал жасауга пайдаланган. Ягни И.Ф. Ковалеваныц ойынша асыкпен бiрге жерленген мэшт «гурып пен оны сактаушы абыздар секiлдi кэсiби балгерлер» угымына сэйкес болады [Ковалева, 1990, с. 59-71].
Жалпы жерлеу орындарында-гы асыкпен жерлеу гурыптарыныц болжау, жорамалдау гурыптарымен В Н. Зудина [1998], Е Е. Антипина.,
B.С. Ольховский [Антипина, Ольховский, 2000, с. 79-88],
C.А. Ворошилова [2008, с. 157-159],
Л.Л. Гайдученко [2011, с. 360-365], О М. Грищук [2013, с. 24-34] сеювд зерттеушшер де байланыстырган.
В.А. Кольченко жэне Ф.Г. Ротт Кыргызстанда орналаскан Кароол-Дёбё корымындагы № 7 обадан табылган асыктардыц кырларындагы тесштер жiпке тiзiп байланып, мэйiттiц басына тагылган деген пшр-дi алга тартады. Ягни жерленген адам ^i уакытында ойнаган асыктарын езiмен бiрге жерлеген болуы мYмкiн [Кольченко, Ротт, 2007, с. 21-34].
А.П. Липский жерлеу орын-дарынан табылган асыктардыц этнографиялык параллельдерiн ха-кастардыц этно-дэстYрлерiнен iз-дейдi. Хакас халыктарында кой асыктары осы жануардыц жанын коргаушы ретiнде танылган. Хакас халыктарыныц «хазых оин» атты дэстYрлi асык ойынында, жецiлген адам асыктарды сатып алуы тиiс. Бул жецiлген адамныц отарындагы кой саныныц утылган асык санымен бiрге жогалу мYмкiндiгiн токтатады-мыс. Егер жецiлген адам асыктарды кайта сатып алмаса, жецген адам уткан асыктарды кораныц бурышына апарып: «менщ корамда сакталындар, менiц отарымда кебейщдер» деген сездердi айтып, кемш тастайтын болган [Липский, 1956, с. 22-24].
Хакас халыктарыныц шшдеп этнографиялык топ саналатын Са-гайлыктарда кой мен ешю асыктарын тастамай жинап отыратын болган. Асык саны 100-ден асканда барлыгын мал кораныц бурышына апарып кемген. Бул елген жануарлар кайта туылып, кебейсiн деген угыммен байланысты жасалатын жосын болып табылады [Липский, 1956, с. 22-24].
Хакас халыктарыныц шшдеп этнографиялык топ саналатын Ка-чинастарда (Качинцы) кой асыктарын кумырсканыц илеуiне тастаган. Бул
да койдыц к¥мырскадай каптап, кебею ^гымымен астасады [Липский, 1956, с. 22-24].
Сагайлыктарда сака ретвде са-налатын асыкта оныц кожайыныныц тацбасы салынатын болган. Асык ойыны кезiнде асыктыц иес езiнiц тацбасы салынган саканы ущызбауга тырысады. Егер ущызып алган жагдайда, отарындагы койдыц азайып кету капуi тенедi. Ец кызыгы асык ойыны кезшде ^тылган ойыншыга ешкiм асык бермейдь Егер асыкты берген жагдайда отарына зиян тиед> мiс [Липский, 1956, с. 22-24].
A.И. Юдиннщ тарапынан асыкпен жерлеуге катысты кызыкты талдау жасалган. Оныц ойынша ешкандай сызыктык белгiлерi мен ернектерi жок асыктар «ешкандай г^рыптык максатта пайдаланылмаган, тек асыкпен байланысты белгш бiр ойынга арналган», ал бетшде бедерi немесе сызыкты ернектерi бар асыктар жерленген адамныц белгiлi бiр элеумеггiк мэртебесiн бiлдiредi (мYмкiн г^рыптык кызмет аткарушы) [Юдин, 2009, с. 146-170].
B.В. Цимиданов Теменп Волга аймагындагы бiрнеше корымдардан табылган асыктарды талдау бары-сында темендегi магл^маттарды аныктайды:
1) кейiнгi кола дэуiрiнде Теменгi Волга аймагында асыкпен жерлену кебше жас жеткiншектер мен балалардыц жерлеу орындарынан табылган;
2) аталган аймактагы кима мэдениетше тэн жерлеу орын-дарындагы асыкпен (бес немесе одан да кеп асык) бiрге жерлеу г^рпыныц барлыгы дерлiк балалар немесе жеткiншектерге тиесш;
3) асыкпен бiрге жерленген бала немесе жеткшшекке тиесiлi обалар баска да катардагы обалардан
шюк¥рылымы мен сырткы пiшiнi бойынша, асыктан баска ешкандай айырмашылыгы болмаган.
4) асыкпен жерленген г^рып-тарда кей жагдайларда косымша зат-тар аныкталган. Оныц шшде ойынга катысты жылкы топайлары, тiстерi, iрi кара асыгы жэне т.б. кыш немесе тастан жасалган заттар [Цимиданов, 2015, с. 56-69].
Жалпы жерлеу орындарынан табылатын асыктар оныц шшде уак малга тиесш асыктар тек ойын тYрiне гана арналмаган, сонымен катар баска да г^рыптык iс-шаралар шецберiне катысты болатыны же-нiнде этнографиялык мэлiмеггердi кездес^ре аламыз. Мэселен иран халыктарында асыктар эйелдер босану кезiнде, жаман кYштердi куу г^рыптарында колданатын болган [Цимиданов, 2001, с. 215-248]. Осы мэселе жешнде В.А. Подобед, А.Н. Усачук жэне В.В. Цимидановтар кене дэуiрде жануар асыктары адамды о дYниемен байланыстырушы к¥рал ретiнде пайдалануы мYмкiн екендiгiн алга тартады [Подобед и др., 2013, с. 56-72].
А.И. Юдин жерлеу орын-дарындагы асыктардыц кездесушщ екi тYрiн негiздейдi [Юдин, 2009, с. 146-170]. Бiрiншiсi Yлкен адамдардыц касына койылган акы-реггiк заттарда асыктыц кездесуi жэне жас балалардыц касынан асыктардыц кездесуi. Эрине Yлкен кiсiлердiц жанына асыктыц кездесуi б^л бiзге белгiсiз дiни г^рыптык жагдаймен байанысты болатыны анык. Ал жас балалардыц касынан асыктыц кездесуш бiрыцFай ойын тYрiне жаткызу ез кезегшде кателiкке ^рындыруы да мYмкiн секiлдi. Эрине асыктыц жас балалар Yшiн ойын максатында колданыс та-батынын жокка шыFара алмаймыз.
Бiрак, осы мэселе женiнде М. Бойс жэне Р.Б. Пандей œK^i галымдар баска бiр тужырымдарын мысалга келтiредi [Бойс, 1987, с. 27]. Бул жерде бiз асыкпен жерленген балалардыц жас мелшерiнiц ортак белiмiн шыгаратын болсак, шамамен 6-14 жас аралыгындагы балалардыц мYPдесiнде жануар асыктары жш кездеседi. Кене дэуiрдегi халыктарда осы жастагы балалар арнайы багыштау (инициация) гурпынан ететiнi белгiлi. Мундай гурыптар кене сак тайпаларында кездеседi [Акишев, 1984, с. 113]. Кей жагдайда талган гурып бiрнеше жылга дейiн жалгасын табады [Бойс, 1987, с. 27]. Ягни инициация гурпындагы адам ею дYние арасындагы немесе елi мен тiрi арасындагы деп есептеледь Мундай гурып-жоралгыларды элемнiц эр тYкпiрiндегi халыктардан кездестiре аламыз [Пропп, 1986, с. 93-101].
Сонымен жасеспiрiм бала-лардыц жанына койылатын акырет-тiк заттардыц катарынан асыктардыц кездесу^ ез кезегiнде балалардыц белгш бiр гурыптык жосындарда екi дYние арасындагы кезецi немесе екi элемдi байланыстырушы кызметiн аткаруы мYмкiн екендтн жокка шыгармаймыз. Осы жагдайга сэйкес В.А. Лопатиннщ пiкiрi ерекше кы-зыгушылык тудырады. Оныц ойынша жасеспiрiм балалар кайтыс болган жагдайда, олардыц жанын о дYниеге аттандырарда трансферлш карым-катынас жасауга негiздеп, белгш бiр жолдау, багыштау заттарын бiрге жерлеуi мYмкiн [Лопатин, 2010, с. 125-129]. Жогарыда атап еткендей, асыкпен бiрге жерленген обалардыц баска да катардагы обалардан iшкi курылымы мен сырткы пiшiнi бойынша ешкандай ерекшелт жок болганымен, онда жерленген мэшттщ жогаргы
дэрежеге жетпегенiн, соган жетер жолда кайтыс болуымен байланысты. Бул эрине акыретпк заттардыц iшiнде асыктыц кебiне жасесiпiрiм балалардыц жанынан табылумен ке-рiнiс табады. Асыктардыц бетшдеп белгiлi бiр сызыкты ернектер мен белгшердщ кездесуi туралы элi кYнге дейiн гылымда ортак шюр жок. В.В. Цимидановтыц зерттеулерiнде сызыкты белгiсi бар асыктар жаратушыга немесе ата-баба рухына багытталган сызбалар юпетес болуы да мYмкiн немесе кандай жануардыц асыгы койылса, сол жануардыц молшылыгын тiлеуi де болуы мYмкiн деген пiкiр кездеседi [Цимиданов, 2015, с. 65]. А.С. Липский Хакастарда асыктыц иес езшщ тацбасын (мYмкiн эулеттiц тацбасы?) езiне тиесiлi асыктардыц сакасына енгiзетiнiн айтады. Бул ю-эрекеттщ де тYпкi магынасы отардагы коймен байланысты. Белгiсi бар асыкты жогалткан жагдайда, отардагы койга да зиян тиюi мYмкiн [Липский, 1956, с. 22-24].
Цорытынды
KyысмYЙiздiлер (Bovidae) тукымдасына жататын жануарлар-дыц остеологиялык материалдары сарапталган археозоологиялык мэлi-меттер отандык археологияда аса кеп карастырылмаган мэселелердщ бiрi. Оныц Yстiне археологиялык казба жумыстары барысында ке-бiне YЙ жануарларына тиесiлi ма-териалдар ушырасады. Ал акбекен, каракуйырык секiлдi жануар сYЙекте-рi казба барысында бiрен-саран гана кездесетiндiктен, арнайы зерттеу нысанына айналмаган. Сонымен катар, тек акбекен асыгыныц 80-ге жуык данасыныц бiр жерден табылуы да бiрiншi рет кездесш отыр. Казакстан территориясындагы ескертюштерден табылган жануар сYЙектерiне ка-
тысты археозоологиялык мэл> меттер жыл сайын сирек те болса жарияланып, гылыми айналымга енш келе жатканымен, жануар CYЙектерiнiц шшде асыкка катысты, оныц морфометриялык елшемдер> не катысты мэлiметтер жоктыц касы. Асыктарды жогарыда аталган 4 белп бойынша морфометриялык талдау барысында келесi нэтижелерге кол жетюзшдк
- АсыктардыцаталFантертбелгi бойынша елшемдерi аныкталды;
- Эрбiр белгiнiц ортак елшемдерi шыFарылды;
- Ортак арифметикалык мелшерi аныкталды;
- Орта квадраттык маFынасы аныкталды;
- Орта квадраттык ауыткушылыFы аныкталды;
- Орта арифметикалык кателт аныкталды;
- Эрбiр белпдеп елшем бiрлiктердiц вариациялык катары шы^арылды.
Бiздiц ойымызша, аталFан зерттеу нэтижелерi накты бiр Fылыми жацалык экелмегешмен, отандык археозоология Fылымында KуысмYЙiздiлер (Bovidae) т^кым-дасына жататын асыктардыц биометриялык елшемдерi туралы мэлiметтер базасын толыктырары сезсiз. Оныц Y^i^ куысмYЙiздiлер (Bovidae) т^кымдасына жататын жануарлардыц асыктары бiр-бiрiнен оцай ажыратылмайтыны белгш. Осы мэселелердi шешуде жоFарыда жYргiзiлген биометриялдык зерттеу нэтижелерi кемекшi к¥рал бола алады.
Казба барысында жануар асыктары жш кездескенiмен, накты акбекен асыктарыныц шо-Fырланып кездесуi кездейсок емес. Асыкка катысты археологиялык
параллельдердi талдау барысында, асыктыц топталып кездесуiнiц се-мантикасы женiнде Fылыми кез-карастар да бiр жакты емес екендiгiне кез жетюздш. Накты Бэбiш Мола каласынан табылFан акбекен асыктары сол кезендеп F¥рышык жосындарFа катысты жинакталFан тэрiздi. Себебi акбекен асыктары Yй жануарларыныц асыктары секiлдi оцай колFа тYCпейтiнi анык. Б^л жануарды аулау да ез алдына Yлкен мэселе. Кене заманда жылдам эрi секемшiл жануарды топтап колFа тYсiру оцай шаруа болмаFаны белгiлi. Бiздiц тарапымыздан зерттелген асыктар эртYрлi жастаFы акбекенге тиесш болFанымен, негiзiнен орта жастаFы акбекеннщ асыктары басым екендiгiн керсетедi. Кэрi жануарFа тиесiлi асыктар бiрлi-жарым Fана. Б^л ез кезегiнде аталFан жануарлардыц аулануы мерзiмi де белгiлi бiр уакытка негiзделгенiн керсетедi. Бэбiш Мола каласыныц сол кезецдегi т¥рFындарыныц дши жэне т^рмыс-тык F¥рып-жосындарында асыктыц езшдш орны бар екендiгiн керемiз. Оныц iшiнде акбекен асыктарыныц шоFырланып кездесуi, аталFан жа-нуардыц да салттык жоралFыларда ерекше рол аткарFанын байкауFа болады. М^ны элi ^нге дейiн халык арасында акбекен мYЙiздерiн Yйдiц кiре-берiс мацдайшасына iлiп коюынан да керуге болады. Жалпы казак этнографиясында жабайы жануар CYЙектерi белгш бiр кYшке ие, «жаман рухтарды куушы» деген тYсiнiк бар екецщгш жокка шыFаруFа болмайды. Эрине акбекен асыктарын ойынFа пайдаланбаFан деуге болмайды. Бiрак аталFан жануарFа тиесiлi асыктар, жалпы асыкпен байланысты ойындардыц барлы^ына жарай бермеуi де мYмкiн. Себебi акбекен асыFыныц келемi
юш^ жумырланган, колга аздап икемсiздеу. Егер асыкты дэлдеу, иiру ойындары болса, аталган жануар асыгы ттмиз. Мундай ойындарга кой, аркардыц кулжасы, кейбiр ойын тYрiне карай сиыр асыктары ете тиiмдi болып табылады. Кой асыктарын кейде егеп, тепстеп, тесiп ауыр коргасын куюы да осы ойын тYрлерiмен байланысты. Ал акбекен асыктарына мундай трасологиялык эсер ету, ойын барысында кеп ыцгайсыздык тугызады. Асыктардыц бетше салынган тYрлi сызыктар мен геометриялык ернектерде де белгiлi бiр идеологиялык магына бар секiлдi. Бiздiц ойымызша асыктыц бетiндегi сызыктар оныц иесшщ тацбасымен
байланысты болуы мYмкiн. Акбекен асыктарыныц кырына тYсiрiлген тесiктер оларды жiпке тiзiп, байлау эрекетiмен байланысты. Жогарыда келтiрiлген археологиялык мысал-дардан керш отырганымыздай, мундай тесiктер (бул жерде асыктыц латеральды жэне медиальды кыры сез болып отыр - Ш.М.) кеп жагдайда гурыптык жосындарга байланысты жасалады. Сонымен, жогарыда кел^ршген мэлiметтердi сараптай келе, Бэбiш Мола каласынан табыл-ган акбекен асыктары сол жануармен байланысты гурыптык жосындарга байланысты жиналып, сакталган деген тужырым жасаймыз.
ЭДЕБИЕТ
1. Акишев А.К. Искусство и мифология саков. Алма-Ата: Наука, 1984. 176 с.
2. Алпысбаев Х.А. О находках индустрии каменного века в Каржантау и Карао-ба // Археологические памятники Казахстана. Алма-Ата: Наука, 1978. 214 с.
3. Антипина Е.Е., Ольховский В.С. Археозоологические материалы из главной культовой конструкции святилища Байте III // Археология, палеоэкология и палеоде-мография Евразии. Москва: Геос, 2000. С. 79-88.
4. Артюхова О.А. Отчет о полевых исследованиях. Токтаульский отряд Цетрально-Казахстанской археологической экспедиции в 2008 г. // Архив Института археологии им. А.Х. Маргулана, д. 2895.
5. Ахинжанов С.М., Макарова Л.А., Нурумов Т.Н. К истории скотоводства и охоты в Казахстане (по остеологическому материалу из археологических памятников энеолита и бронзы). Алматы: «Гылым», 1992. 218 с.
6. Байпаков К.М., Воякин Д.А., Ержигитова А.А., Савельева Т.В., Шарденова З.Ж., Ахатов Г.А., Шербаев Р.К. Работы Южно-Казахстанской комплексной археологической экспедиции // Новые исследования по археологии Казахстана: тр. науч. -практ. конф. «Маргулановские чтения-15». Алматы: Институт археологии им. А.Х. Маргулана, 2004. С. 169-193.
7. Байпаков К.М., Савельева Т.В., Чанг К. Средневековые города и поселения Северо-восточного Жетысу. Алматы: Credo, 2005. 188 с.
8. Бойс М. Зороастрийцы. Верования и обычаи. М.: Наука, 1987. 304 с.
9. Винников А.З. Костяные амулеты со славянского Животинного городища VIII - начало XI века // Вестник ВГУ Сер.: история, политология и социология. 2011. № 1. С. 87-94.
10. Ворошилова С.А. Астрагалы - особый элемент детского погребального обряда (по материалам могильника Бестамак) // XL Международная Урало-Поволжская археологическая студенческая конференция. Самара: Изд-во Самар. ун-та, 2008. С. 157-159.
11. Гайдученко Л.Л. Особенности сложения жертвенного комплекса ямы № 170 могильника Бестамак // Тэуелс1зд1к кезещндеп Казакстан археологиясы: корытындылары мен келешеп. Алматы: Э.Х. Маргулан атындагы Археология институты, 2011. Т. I. С. 360-365.
12. Гайдученко Л.Л. Остеологический комплекс поселения Токсанбай // Труды филиала Института археологии им. А.Х. Маргулана в г. Астана. Астана: Изд. гр. ФИА им. А.Х. Маргулана в г. Астана, 2012. Т. I. С. 160-170.
13. Григорьев Г.В. Келесская степь в археологическом отношении // СА. 1948. № 1. С. 53-68.
14. Грищук О.М. Астрагали як елемент поховального обряду населення дншро-донсько1 бабинсько1 культури // Донецький археолопчний зб1рник. № 17. Донецк: ДонНУ, 2013. С. 24-34.
15. Громова В. Определитель млекопитающих СССР по костям скелета. М.: изд-во АН СССР, 1960. Вып. 2. 121 с.
16. Жолдасбаев С. Раскопки «Ран» 1974-1975 гг. Полевой дневник // Архив ИИАЭ АН КазССР. Ф. 11, оп. 2, д. 92, 45 с.
17. Зудина В.Н. Археологические древности Южного Средневолжья. Самара: Самарский университет, 1998. 124 с.
18. Ковалева И.Ф. Срубные погребения с наборами альчиков // Исследования по археологии Поднепровья. Днепропетровск: Изд-во Днепр. ун-та, 1990. С. 59-71.
19. Кожомбердиев И. Катакомбные памятники Таласской долины // Археологические памятники Таласской долины. Фрунзе: Елим, 1963. С. 33-79.
20. Кольченко В.А., Ротт Ф.Г. Аварийные работы на могильнике Кароол-Дёбё в 2003 г. // Материалы и исследования по археологии Кыргызстана. Бишкек: «Илим», 2007. Вып. 2. С. 21-34.
21. Косинцев П.А., Бачура О.П. Фауна млекопитающих из святилища Акпан на Устюрте // Труды филиала Института археологии им. А.Х. Маргулана в г. Астана. Всадники Великой степи: традиции и новации. Астана: издат. гр. ФИА им. А.Х. Маргулана в г. Астана, 2014. С. 320-329.
22. Курманкулов Ж., Утубаев Ж.Р. Античные памятники нижней Сырдарьи // Электронный научный журнал «edu.e-history.kz». 2019. № 2. URL: http://edu.e-history. kz/ru/publications/view/268 (дата обращения 04.10.2019 г.).
23. Липский А.Н. Некоторые вопросы Таштыкской культуры в свете сибирской этнографии // Краеведческий сборник. № 1. Абакан: Хакасское книжн. изд-во, 1956. С. 16-24.
24. Лопатин В.А. Смеловский могильник: модель локального культурогенеза в степном Заволжье (середина II тыс. до н.э.). Саратов: Наука, 2010. 244 с.
25. Маргулан А.Х., Акишев К.А., Кадырбаев М.К., Оразбаев А.М. Древняя культура Центрального Казахстана. Алма-Ата: Наука, 1966. 436 с.: ил.
26. МаксимоваА.Г., МерщиевМ.С., ВайнбергБ.И., ЛевинаЛ.М. Древности Чар-дары (Археологические исследования в зоне Чардаринского водохранилища). Алма-Ата: изд-во «Наука» КазССР, 1968. 271 с.
27. Нуржанов А.А. Некоторые результаты палеозоологических и палеоботанических исследований на городище Кастек // «МарF¥лан окулары - 2014»: академик Э.Х. МарF¥ланныц 110-жылдыFына арналFан халыкар. Fыл.-практ. конф. матер. Алма-ты; Павлодар: Павлодар Мемлекетлк педагогика институты, 2014. С. 462-472.
28. Подобед В.А., Усачук А.Н., Цимиданов В.В. Зубы человека в обрядах племен Поволжья эпохи бронзы // Поволжская археология. 2013. № 3 (5). С. 56-72.
29. Пропп В.Я. Исторические корни волшебной сказки. Л.: Изд-во ЛГУ, 1986. 366 с.
30. Сотникова С.В. Воинские погребения эпохи поздней бронзы с наборами астрагалов: проблема интерпретации // Поволжская археология. 2019. № 1 (27). С. 72-84.
31. Сотникова С.В. Детские погребения с наборами альчиков и роль игры в обществах степного населения эпохи бронзы // ВААЭ. 2014. № 2 (25). С. 26-34.
32. Сотникова С.В. Детские погребения с наборами астрагалов как отражение половозрастной стратификации в обществах эпохи бронзы на территории евразийских степей (по материалам памятников синташтинско-петровского, потаповского,
покровского типов) // Вестник Пермского университета. Сер. История. 2015. Вып. 1 (28). С. 21-30.
33. Толстое С.П., Вайнберг Б.И. Койкрылган-кала памятник культуры древнего Хорезма IV в. до н.э. - IV в. н.э. М.: Наука, 1967. 350 с.
34. Толстое С.П., Воробьева М.Г., Раппопорт Ю.А. Работы Хорезмской археолого-этнографической экспедиции в 1957. // Полевые исследования Хорезмской экспедиции в 1957 году. МХЭ, Вып. 4. М.: Изд-во восточной литературы, 1960. С. 3-63.
35. Твлеубаев Э.Т., Жуматаев Р.С., Шагырбаев М.С. Ортагасырлык Жайпак каласына 2016 жылы журпзшген казба ж^мыстарыньщ кейбiр корытындылары // Археологиядагы зерттеудщ жаца эдютерг Казакстан Республикасы тэуелсiздiгiнiн 25 жылдыгына арналган «Халык - тарих толкынында» мемлекеттiк багдарламасы аясындагы халыкар. гыл.-тэж. конф. матер. (Алматы, 30 караша 2016 ж.). / Жауапты ред. F.T. Бексеитов. Алматы: Казак университет^ 2016. 172-183-бб.
36. Твлеубаев Э.Т., Жуматаев Р.С., Шакенов С.Т., Ергабылов А.Е., Шагирба-ев М.С. Ортагасырлык Жайпак I каласына 2017 жылы жYргiзiлген археологиялык зерттеудщ кейбiр корытындылары // Казакстан мен iргелес елдердщ тарихи-мэдени м^расын зерттеудегi заманауи эдютер мен т^ргылар: халыкар. гыл.-эдкт. конф. матер. («1Х Оразбаев окулары») / Жауапты ред. F.K. Омаров. Алматы: Казак университет^ 2018. 173-178-бб.
37. Yмтцалжв ¥.Y. Асык баланын ойыны емес - бабанын м^расы // Казакстаннын тарихи-мэдени мураларыныц езекп мэселелерi: вткенi, бYгiнi мен болашагы: тарих гыл. докторы, профессоры Мадияр Елеуовтын 70 жылдык мерейтой-ына арналган халыкар. гыл.-тэж. конф. матер. (Алматы, 6 мамыр 2016 ж.). / Жауапты ред. А.Б. Калыш. Алматы: Казак университет^ 2016. I-белiм. 111-116-бб.
38. Цимиданов В.В. Астрагалы в погребениях степных культур эпохи поздней бронзы и раннего железа // Археологический альманах. № 10. Донецк: «Лебедь», 2001. С. 215-248.
39. Цимиданов В.В. Погребения срубной культуры с астрагалами из Новопокровки-2 (Нижнее Поволжье): «игроки» или медиаторы? // ТПАИ. 2015. № 1 (11). С. 56-69.
40. Юдин А.И. Погребения с астрагалами из Новопокровки-II: служители культа или «игроки»? // Археология Восточно-Европейской степи. 2009. Вып. 7. С. 146-170.
41. Driesch A.V. A Guide to the measurement of animal bones from archeological sites // Preabody Museum of Archeology and Ethnology Harvard University. Bulletin 1. 1976. P. 88-91.
42. Eisenmann V., Karchound A. Analyses multidimensionnelles des metapodes dEquus // Bulletin Museum natn. Hist. nat. Paris: 1982. P. 75-103.
Авторлар туралы мэлiметтер:
Шагирбаев Мамбет Сапарбекович - кiшi гылыми кызметкер, Э.Х. Марг^лан атындагы Археология институты (Алматы к., Казакстан); [email protected]
Утубаев Жанболат Раимкулович - ага гылыми кызметкер, Э.Х. Марг^лан атындагы Археология институты (Алматы к., Казакстан); [email protected]
АРХЕОЗООЛОГИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ АСТРАГАЛОВ ЖИВОТНЫХ (по материалам городища Бабиш-мола)
М.С. Шагирбаев, Ж.Р. Утубаев
В статье публикуются результаты археозоологического исследования астрагалов животных, найденных на городище Бабиш-мола. В ходе раскопок было найдено более 80 астрагалов. Выявлена принадлежность астрагалов к семействам следующих животных: сайге (Saiga tatarica), джейрану (Gazella subgutturosa), овце (Ovis aries), козе (Capra). Морфологические и морфометрические исследования костей выявили
диапазон колебаний размеров у одинаковых костей (Lim), средняя арифметическая величина (М), средняя арифметическая ошибка (а). В основе результатов остеоме-трического исследования, астрагалы из Бабиш-молы анализировались в сравнении с астрагалами из памятников сопредельных регионов. Выявлен вариационный ряд биометрических признаков. Описан орнамент, расположенный на плантарной части астрагалов. В статье приводится 12 таблиц, в которых подробно показаны размеры астрагалов, в том числе. При проведении анализа рассмотрены особенности культов, обрядов и др., связанных с астрагалами.
Ключевые слова: археология, Жанадария, Бабиш-мола, цитадель, «Большой дом», астрагалы животных, сайга, джейран, археозоология, игры с астрагалами, культовые обряды, погребение, морфометрический анализ
ARCHAEOLOGICAL STUDY OF ANIMAL ASTRAGALS (based on materials from the ancient settlement Babish-mola)
M.S. Shagirbayev, Zh.R. Utubayev
The article is devoted to archaeological research of animal astragals found in the settlement of Babish-mola. During excavations in the monument, more than 80 animal as-tragalas were found. An archaeozoological analysis revealed that astragals belonged to the antelope family, more precisely, saig (Saiga tatarica) and gazelles (Gazella subgutturosa), as well as sheep (Ovis aries) and goats (Capra). Morphological and morphometric studies of bones revealed a range of size fluctuations for identical bones (Lim), arithmetic mean value (M), arithmetic mean error (а). Based on the results of an osteometric study, Babish-mola astragals were comparatively analyzed with the astragals of adjacent regions. A variation series of biometric features was revealed and ornaments that were superimposed on the plantar part of astragals were described. The article gives 12 tables which show all sizes of astragals in more detailed way. In the course of archeozoological research, various cult rites and games related to astragals were analyzed, using materials found in Kazakhstan as an example.
Keywords: archaeology, Zhanadaria, Babish-mola, citadel, "Big House", animal astragals, saiga, gazelles, archeozoology, games with astragals, cult rites, burial, morpho-metric analysis
REFERENCES
1. Akishev, A. K. 1984. Iskusstvo i mifologiya sakov (Art and mythology of Saks). Alma-Ata: "Nauka" Publ. (in Russian).
2. Alpysbayev, X. A. 1978. O nahodkah industrii kamennogo veka v Karjantau i Karaoba (About finds of the Stone Age industry in Karzhantau and Karaoba). Alma-Ata: "Nauka" Publ. (in Russian).
3. Antipina, E. E., Olhovskii, V. S. 2000. In Arheologiya, paleoekologiya i paleodemografiya Evrazii (Archeology, paleoecology and paleodemography of Eurasia). Moscow: "Geos" Publ., 79-88 (in Russian).
4. Artuhova, O. A. 2009. In Arhiv Instituta arheologii im. A.H. Margulana (Archive A.Kh. Margulan Institute of Archeology), 2895 (in Russian).
5. Akhinjanov, S. M., Makarova, L. A., Nurumov, T. N. 1992. K istorii skotovodstva i ohoty v Kazahstane (po osteologicheskomu materiali iz arheologicheskih pamyatnikov eneolita i bronzy) (On the history of cattle breeding and hunting in Kazakhstan (based on osteological material from archaeological sites of the Eneolithic and bronze)). Almaty: "Gylym" Publ. (in Russian).
6. Baipakov, K. M., Voyakin, D. A., Eijigitova, A. A., Savelieva, T. V., Shardenova, Z. J., Ahatov, G. A., Sherbaev, R. K. 2004. In Novye issledovaniya po arheologii Kazah-stana (New research on archeology of Kazakhstan). Almaty: A.Kh. Margulan Institute of Archeology, 169-193 (in Russian).
7. Baipakov, K. M., Savelieva, T. V., Chang, K. 2005. Srednevekovye goroda i pose-leniya Severo-vostochnogo Jetysu (Medieval cities and settlements of the Northeast Jetysu). Almaty: "Credo" Publ. (in Russian).
8. Bois, M. 1987. Zoroastriitsy. Verovaniya i obychai (Zoroastrians. Beliefs and customs). Moscow: "Nauka" Publ. (in Russian).
9. Vinnikov, A. Z. 2011. In Vestnik VGU (Bulletin of Voronezh State University), 1, 87-94 (in Russian).
10. Voroshilova, S. A. 2008. In XL Mezhdunarodnaya Uralo-Povolzhskaya arheo-logicheskaya studencheskaya konferenciya: tezisy dokladov (XL International Ural-Volga archaeological student conference: abstracts). Samara: Samara University Publ., 157-159 (in Russian).
11. Gaiduchenko, L. L. 2011. In Tauelsizdiq kezenindegi Qazaqstan arheologiyasy: qorytyndylary men keleshegi (Archeology of Kazakhstan in independence: results and future). Almaty: A.Kh. Margulan Institute of Archeology, I, 360-365 (in Russian).
12. Gaiduchenko, L. L. 2012. In Trudy filiala Instituta arheologii im. A.H. Margu-lana (Proceedings of the branch of the A.Kh. Margulan Institute ofArcheology), I. Astana, 160-170 (in Russian).
13. Grigoriev, G. V. 1948. In SovetskayaArheologiya (Soviet archaeology), 1, 53-68 (in Russian).
14. Grishchuk, O. M. 2013. In Donetskii arheologicheskii sbornik (Donetskarchaeological collection), 17. Donetsk: Donetsk National University, 24-34 (in Russian).
15. Gromova, V. 1960. Opredelitel mlekopitayushchih SSSR po kostyam skeleta (Detector of mammals of the USSR on skeletal bones), 2. Moscow: USSR Academy of Sciences Publ. (in Russian).
16. Joldasbayev, S. 1975. In Arhiv Instituta istorii, arheologii i etnografii AN Ka-zSSR (Archive of the Institute of History, Archeology and Ethnography Academy of Sciences of the Kazakh SSR), f. 11 (in Russian).
17. Zudina, V. N. 1998. Arheologicheskie drevnosti Yujnogo Srednevolgiya (Archaeological antiquities of the Southern Middle Volga region). Samara: Samara Universitu Publ. (in Russian).
18. Kovaleva, I. F. 1990. In Issledovaniya po arheologii Podneprovia (Studies on the archeology of the Dnieper). Dnepropetrovsk: Dnepropetrovsk University Publ., 59-71 (in Russian).
19. Kojomberdiev, I. 1963. In Arheologicheskie pamyatniki (Archaeological Monuments of the Talas Valley). Frunze: "Ilim" Publ., 33-79 (in Russian).
20. Kolchenko, V. A., Rott, F. G. 2007. In Materialy I issledovaniya po arheologii Kyrgyzstana (Materials and research on the archeology of Kyrgyzstan), 2. Bishkek: "Ilim" Publ., 21-34 (in Russian).
21. Kosintsev, P. A., Bachura, O. P. 2014. In Trudy filiala Instituta arheologii im. A.H. Margulana (Proceedings of the branch of the A.Kh. Margulan Institute ofArcheology), 320-329 (in Russian).
22. Kurmankulov, Zh., Utubayev, Zh. R. 2019. In «edu.e-history.kz». URL: http:// edu.e-history.kz/ru/publications/view/268
23. Lipskii, A. N. 1956. In Kraevedcheskii sbornik (Local history collection), 1. Abakan: Khakass book publ., 16-24 (in Russian).
24. Lopatin, V.A. 2010. Smelovskii mogilnik (Smelov burial ground). Saratov: "Nauka" Publ. (in Russian).
25. Margulan, A. Kh., Akishev, K. A., Kadyrbayev, M. K., Orazbayev, A. M. 1966. Drevnyaya kultura Tsentralnogo Kazahstana (Ancient culture of Central Kazakhstan). Alma-Ata: "Nauka" (in Russian).
26. Maksimova, A. G., Mershchiev, M. S., Vainberg, B. I., Levina, L. M. 1968. Drevnosti Chardary (Chardara Antiquities). Alma-Ata: «Nauka» Publ. (in Russian).
27. Nurzhanov, A. A. 2014. In Margulan oqulary-2014 (Margulan readings-2014). Almaty; Pavlodar: A.Kh. Margulan Institute of archaeology, 462-472 (in Russian).
28. Podobed, V. A., Usachuk, A. N., Tsimidanov, V. V. 2013a. In Povoljskaya arhe-ologiya, 3 (5), 56-72 (in Russian).
29. Propp, V. Ia. 1986. Istoricheskie korni volshebnoi skazki (Historical roots of a fairy tale). Leningrad: Leningrad State University Publ. (in Russian).
30. Sotnikova, S. V. 2019. In Povoljskaya arheologiya, 1 (27), 72-84 (in Russian).
31. Sotnikova, S. V. 2014. In Vestnik arheologii, antropologi i etnografii, 2 (25), 26-34 (in Russian).
32. Sotnikova, S. V. 2015. In Vestnik Permskogo universiteta, 1 (28), 21-30 (in Russian).
33. Tolstov, S. P., Vainberg, B. I. 1967. Koikrylgan-kalapamyatnik kultury drevnego Horezma IV v. do n.e. - IV v. n.e. (Koikrilgan-kala monument of the culture of ancient Kho-rezm IVc. BC - IVc. AD). Moscow: "Nauka" (in Russian).
34. Tolstov, S. P., Vorobieva, M. G., Rappoport, Yu. A. 1960. In Polevye issledovani-ya Horezmskoy ekspeditsii v 1957 godu (Field research of the Khorezm expedition in 1957). Moscow: "Vostochnaya literature" Publ., 3-63 (in Russian).
35. Toleubayev, A. T., Jumataev, R. S., Shagirbayev, M. S. 2016. In Arheologiya-dagy zertteudin zhana adisteri (New methods of archaeological research). Almaty: "Qazaq universiteti" Publ., 172-183 (in Kazakh).
36. Toleubayev, A. T., Jumataev, R. S., Shakenov, S. T., Ergabylov, A. E.., Shagirbayev, M. S. 2018. In Qazaqstan men irgeles elderdin tarihi-madeni murasyn zertteudegi zamanaui adister men turgylar (Modern methodologies and concepts in the study of the history and cultural heritage of Kazakhstan and neighboring countries). Almaty: "Qazaq universiteti" Publ., 173-178 (in Kazakh).
37. Umitqaliev, U. U. 2016. In Qazaqstannyn tarihi-madeni muralarynyn ozekti maseleleri (Actual problems of the history and cultural heritage of Kazakhstan). Almaty: "Qazaq universiteti" Publ. 111-116 (in Kazakh).
38. Tsimidanov, V. V. 2001. In Arheologicheskii almanah (Archaeological almanac), 10. Donetsk: «Lebed» Publ., 215-248 (in Russian).
39. Tsimidanov, V V. 2015. In Teoriya ipraktika arheologicheskih issledovanii (Theory and practice of archaeological research), 1 (11), 56-69 (in Russian).
40. Yudin, A. I. 2009. In Arheologiya Vostochno-Evropeiskoi stepi (Archeology of the East European steppe), 7. Saratov: "Nauchnaya kniga" Publ., 146-170 (in Russian).
41. Driesch, A. V. 1976. In Preabody Museum of Archeology and Ethnology Harvard University. Bulletin 1. Cambridge, 88-91 (in English).
42. Eisenmann, V, Karchound, A. 1982. In Bulletin Museum natn. Hist. nat. Paris. 75-103 (in English).
About the Authors:
Shagirbayev Mambet S. Junior Researcher, A.Kh. Margulan Archeology Institute, Almaty, Kazakhstan; [email protected]
Utubayev Zhanbolat R. Senior Researcher, A.Kh. Margulan Archeology Institute, Almaty, Kazakhstan; [email protected]
МYддeлeр какть^ысы туралы акпаратты ашу. Авторлар мYддeлeр какть^ысыныц жокть^ын мэлiмдeйдi. / Раскрыта информации о конфликтe интeрeсов. Авторы заявляют об отсутствии конфликта интeрeсов. / Disclosure of conflict of interest information. The authors claims no conflict of interest.
Макала туралы акпарат / Информация о статьe / Information about the article. РeдакцияFа тYстi / Поступила в рeдакцию / Entered the editorial office: 04.10.2019. Рeцeнзeнттeр мак¥лдаFан / Одобрeно рeцeнзeнтами / Approved by reviewers: 11.10.2019. ЖариялаyFа кабылданды / Принята к публикации / Accepted for publication: 18.10.2019.
