Научная статья на тему 'ТАҒДЫРЫ ЖҰМБАҚ ҚЫШҚАЛА'

ТАҒДЫРЫ ЖҰМБАҚ ҚЫШҚАЛА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
89
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
археология / Қызылорда / Көлтоған / Қышқала / Қыштөбе / зерттеу / деректер / баламалау / қазба / барлау / топография / archaeology / Kyzylorda / Koltogan / Kyshkala / Kyshtobe / research / sources / localization / excavation / exploration / topography

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Талеев Докей Абдикеримович, Елеуов Мадияр, Есенов Сырым

Мақалада Қызылорда қаласынан оңтүстікке қарай 30 км жерде, Қоғалыкөл ауылының маңында орналасқан Қышқала қалашығында 2018 ж. жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары нәтижесі жайлы мәліметтер баяндалады. Қышқаланың осыған дейінгі археологиялық зерттелу тарихына шолу жасалып, оның деректерден белгілі тарихи қаламен баламалану мәселесі қарастырылған. Қалашықтың тарихи атын анықтауда мамандар арасындағы әртүрлі көзқарастар сараланған. Сондай-ақ көпшілік мамандардың Қышқаланың Сырдарияның көне арнасы Баршындарияның бойындағы Баршынкент қаласының орны деген пікірлеріне сүйене отырып, Баршынкент қаласы туралы сақталған жазба деректердің мәліметтері топтастырылған.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MYSTERIOUS HISTORY OF KYSHKALS

The article presents the results of archaeological excavations in 2018, carried out at the ancient Kaskala. The monument is located near the village of Kogalykol, 30 km South of Kyzylorda. The paper provides a brief overview of the history of archaeological research of the monument, the question of its localization known from written sources. In determining the historical name of the settlement were analyzed different views of experts. In addition, based on the opinion of many researchers mapped the city Kaskala with Barshynkent, located on the Bank of the ancient bed of the Syr Darya – Barshyndariya. Also collected written information about the city Barshynkent.

Текст научной работы на тему «ТАҒДЫРЫ ЖҰМБАҚ ҚЫШҚАЛА»

ЭОК 903/904 (574)»05/1» «653»

https://doi.org/10.52967/akz2018.1-2.1-2.259.271

TАFДЫPЫ Ж¥МБАЦ ЦЫШЦАЛА © 2018 ж. Д.А. Талеев, М. Елеуов, С. Есенов

Мaкaлaдa ^ызылopдa KanacMHaH o^Ycri^e кapaй 30 км жepдe, KpFanbrnen ayMflMHMH мaнындa opHanacKaH Kыmкaлa кaлaшыFындa 2018 ж. жYpгiзiлгeн apxeoлoгиялыккaзбaж¥мыcтapынэтижeciжaйлымэлiмeтгepбaяндaлaды.Kыmкaлaнын ocbiFaH дeйiнгi apxeoлoгиялык зepтгeлy тapиxынa шoлy жacaлып, ohmh дepeктepдeн бeлгiлi тapиxи кaлaмeн бaлaмaлaнy мэceлeci кapacтbфылFaн. Kaлaшыктыц тapиxи aтын aныктayдa мaмaндap apacb^arbi эpтYpлi кeзкapacтap capaлaнFaн. Coндaй-aк KenrnrnK мaмaндapдын Kыmкaлaнbщ Cbфдapиянbщ KeHe apracbi Бapmындapиянын бoйындaFы Бapmынкeнт кaлacынbщ opHbi дeгeн пiкipлepiнe CYЙeнe orapMn, Бapшын-кeнт кaлacы тypaлы caктaлFaн жaзбa дepeктepдiн мэлiмeттepi тoптacтыpылFaн.

TYЙiн сездер: apxeoлoгия, Kызылopдa, КeлтoFaн, Kыmкaлa, Kыmтeбe, зepтгey, дepeктep, бaлaмaлay, ^6a, бapлay, тoпoгpaфия

Кeзiндe opтaFacыpлык кaлaныц opHbi бoлFaн Kыштeбe кaлaшыFы Kызылopдa кaлacынaн oH^YcriK-бaтыcкa кapaй 25 км жepдeгi KoFaлыкeл ayылыныц o^YcririH^ 2 км жepдe, Cыpдapияныц caFacы Жaцaдapиянbщ or жaFaлayындa жaтыp. Cыpтындa Kopramic кaбыpFaлapы жoк, мэдeни Ka6a™ 1-2 мeтpгe дeйiн caктaлFaн кaлaшык 50 reKrapra жуык aймaкты aлып жa-тыp (cyp. 1). 30 reKrap шaмacындa бoлaтын opтaлык бeлiгi бipт¥тac жэнe Ycтiндe кYЙдipiлгeн кыш cыныктapы eтe Ken. Coндыктaн бoлap жepгiлiктi т¥pFындap б^л кaлaшыкты Kыштeбe (Kышкaлa) дeп aтaп гат-KeH. Ал rnerai aймaктapы жeкe-жeкe жaткaн тeбeшiктepдeн т¥paды. Олap нeгiзiнeн кaлaшыктыц шы^^ жэнe oH^YcriK бeлiгiн aлып жaтыp. Б¥лap шaмacы 6ip кeздeгi жeкe иeлiктepдiц (ycaдьбa) opындapы бoлyы мYмкiн.

Kaлaшыктыц гeoгpaфиялык кoopди-нaттapы: C.44°44'27''; Ш.65°11'03", тeцiз дeцгeйiнeн биiктiгi 122 м. Еcкepткiштiц бacым бeлiгiн б^л кYндe шeцгe, ж^1цгыл жэнe ceKceyw бacып кeткeн.

Kaлaшыктыц зepттeлy тapи-хы шым-шытыpык. Олaй дeйтiнiмiз Kыштeбe зepттeyшiлepгe Х1Х -Facыpдыц eKrnrni жapтыcынaн 6a-cтaп бeлгiлi бoлFaнмeнeн ХХ1 f. Fылымындa ecкepyciз кaлFaн. 2011 ж. жapык кepгeн Kaзaкcтaн Рecпyбликacыныц тapиxи жэнe мэдeни ecкepткiштepiнiц жинaгыныц Kызылopдa oблыcынa apнaлFaн 504 бeттiк жинaFынa eнбeй кaлFaн. Tirni oблыcтык ecкepткiштepдi Kopray инcпeкcияcыныц peciми тiзiмiндe aлынбaй кeлгeн. АлFaш кaлaшык жaйлы мэлiмeт TYpкicтaндык apxeo-лoгиямeн кызыFyшылap YЙipмeciнiц бeлдi мYшeci В. Кaллaypдыц

Сур. 1. Цышцала цалашыгы орналасцан аймацтыц картасы Fig. 1. Map of the settlement ofKyshkala

мацаласында айтылады [Калла-ур, 2011а, с. 245; 20116, с. 211]. Ол езшщ Перовск уезшдеп 1219 ж. Шыцгысхан талцандаган цалалар жайлы мацаласында Перовскiден 2530 км жерде Кыс-Кала (Гыш-Кала) жатцаны жайлы айта келш, оны Жент цаласыныц орны болуы мYмкiн деген болжам жасаган.

1946 жылы С.П. Толстов басцарган Хорезм археологиялыц-этнографиялыц экспедициясы

(ХАЭЭ) цышцалада [С.П. Толстов бойынша Кыш-тебе - авт. ескертпеш] болып, оныц Yстiнде шашылып жатцан ыдыс сыныцтарын, заттар-ды жинап, картада Кыштебенщ ортагасырлыц Асанас пен Женттщ аралыгында орналасцанын керсеткен [Толстов, 1948]. Кыштебеш Э.Х. Марг^лан езшщ ортагасырлыц цалалар жайлы монографиясын-да Сырдарияныц теменгi агысында

болган Барчинкент (Барчинлыкент) Жент пен Жанкенттщ аралыгында орналасцан деп берген. Сондай-ац ол цаланыц орны Кызылорда мен Шиелшщ аралыгындагы Кызцала деп керсеткен [Марг^лан, 1950, с. 76-78]. Калашыцтыц орналасцан жерi К.А. Ацышыптыц жетекшiлiгiмен 1960 жылы жарыц керген Казацстанныц археологиялыц картасында Кызылорда цаласынан ощустш-батысца царай 25 км жердеп жекелеген ц^рылыстар цирандысы Кызцала деп берiлген [Археологическая карта Казахстана, 1960, с. 225, № 3318].

1960 жылы белгш эдебиетшi Э. Коцыратбаев F. М^сабаевпен бiрге Кышцалада бацылау ж^мыстарын жYргiзген. Ол туралы Э. Коцыратбаев ез ецбепнде былай деп жазган: «Кышцала демектщ магынасы онда цыштан салынган кiшiгiрiм Сарай

Талеев Д.А., Елеуов М., Есенов С. Tar^ipM ж¥мбaк; Kышкaлa

(opдa) бoлFaн.... 1960 жылы бiздep бipep мeтp жepiн кaзып, кYЙдipiлгeн кipпiштeн жacaлFaн бapмaктaй cыpлы к¥мыpa тaптык. Irnrne 25 гpaмм cy кeтeдi, ^^a^i cынFaн. Оcы тeбeнiц acтынaн ^мю aкшa тaбылFaн. Coл жepдeн 1960 жылы мeн cop бeтiнe шыгып кaлFaн aлтын тeцгe тaптым» [Koцыpaтбaeв, 1987, 336 б.; 2004, 151 б.]. ComrneH кaтap Э. Koцыpaтбaeв KышкaлaдaFы мo-лaдaн aдaмныц, arraq CYЙeктepi, cыpлaнFaн кeзeлep cыныFы тaбылFaнын aйтa кeлiп: «Бipaк б^л жepдe [Kышкaлaны aйтып oтыp -aB^ ecKepraeci] кaмaлдыц iзi жoк... «Kышкaлa» дeгeн aтay eл ayзындa жYpгeн кeйiнгi ceздep бoлca KepeK. ^ip бoйындa oндaй кaлaныц aты жoк» - дeйдi [Koцыpaтбaeв, 1987, 336 б.]. Kыштeбeнiц мaцындaFы KoFaлыкeл ayылыныц т^гы^! Иcлaмбeк aкcaкaлдыц aйтyыншa Kыштeбeгe 1976 жылы Э.Х. Mapr^aH Э. Koцыpaтбaeвпeн бipгe кaйтa тел-гeн. Coл caпapындa iшiндe мыш тeцгeлepi бap кiшiгipiм к¥мыpa тaбылFaн. K¥мыpaны Э.Х. Mapr^aH eзiмeн 6ípto aлып кeткeн. Бipaк, coл caпapы жaйлы aкaдeмик eшкaндaй жaзбa мэлiмeт кaлтыpмaFaн. Шaмacы Ол кюшщ кoлжaзбacы жapиялaнбaй кaлca KepeK.

Kышкaлa кaлaшыFындa

aлFaшкы apxeoлoгиялык кaзбa ж^-мыcтapынa 1990 ж. Kызылopдa мeмлeкeттiк пeдинcтитyтыц T. Ma-миeв бacкapFaн cтyдeнттep тoбы мeн эл-Фapaби aтындaFы Kaзaк ¥лттык yнивepcитeтiнeн apнaйы шaкыpылFaн M. Елeyoв neH Д.А. Taлeeв телш кaтыcты [Mэмиeв, 1999, 27 б.]. 1990-жылдapдa Kышкaлaдa жYpгiзiлгeн кaзбa ж¥мыcтapыныц бapыcы, oHaH aшылFaн к¥Pлыcтap, тaбылFaн apxeoлoгиялык зaттap T. Mэмиeвтiц «Кeйiнгi opтaFacыpдaFы Аpaл

erçipimrç кaлaлapы (XIII-XVIII гг.)» тaкыpыбынa тapиx Fылымдapыныц кaндидaты гылыми дэpeжeciн aлy YrniH жaзFaн диccepтaциялык ж¥мыcындa кыcкaшa жaзылFaн [Mэмиeв, 2000, 64-69 б.].

Mэмиeв KoFaлыкeл ayы-лынaн 2 км oцтYCтiк-шыFыcтa opнaлacкaн Kышкaлaдa зepт-тey ж¥мыcтapын жYpгiзгeн кeздe omirç дши, кoFaмдык, aзaмaттык K¥Pылыcтap киpaндылapыныц opmi дeцгeлeк тeбeлepдeн ^pa^i^ma ^щл ayдapFaн. Mыcaлы, Mэмиeв eз eceбiндe бipiншi тeбeнiц диaмeтipi 200 м, бшктт 2 м, eкiншi тeбeнiц диaмeтipi 300 м, биiктiгi 2,5 м aл Yшiншi тeбeнiц диaмeтipi 300 м, бткпп 3 м, тepтiншi тeбeнщ диaмeтipi 500 м бшкпп 5 м дeп кepceткeн. Олapдaн тaбылFaн кыш кipmштepдщ eлшeмдepi 25^7^12 cм, 25x6x27 cм. Ол 1992 ж. coлтYCтiктeн o^YcriKKe кapaй eraeH opтaлык кeшeciндeгi мeшiт жэнe т^гыш YЙ кeшeндepiндe apxeoлoгиялык кaзбa ж¥мыcтapын жYpгiздi [Mэмиeв, 2000, 52 б.]. Kaзбa бapыcындa тaбылFaн жaпcыpмa epHeri бap плитaлapдыц cыныктapы тaбылды. Ондa apaб тiлiндe жaзы-лып кeгiлдip, aкшыл тYCпeн epнeктep caлынFaн. Kaзбa бapыcындa кeптeгeн cыpлы жэнe cыpлaнбaFaн ыдыc cыныктapы мeн шыныдaн жacaлFaн ыдыc cыныктapы, мoншaк Yзiндiлepi кeздecтi.

Coл кeздe caлынFaн CTpa-тигpaфиялык кaзбa нэтижeci 6o^ ыншa K¥Pылыc кaбaты 60 cм тepeцдiктeн т¥paды. Отщ жoFapFы 10 cм тыгыз кaбaттaн, 7 cм aFaш neH ^мыгс кYлi apaлac кaбaттaн, 20 cм кaмыc, 3,5 cм KeceK apaлac 6oc кaбaттaн тYзiлгeн. Kaзбa бapыcын-дa apшылFaн YЙ K¥Pылыcтapыныц тoпoгpaфияcы мeн тaбылFaн зaттap KernernH Отыpap кaлacыныц мaтe-

pиaлдapымeн caлыcтыpa кeлe aвтop кaлaшык XIII-XVIII гг. apaлыFындa eмip CYpгeн дeгeн бoлжaм жacaFaн. Kaзбaдaн тaбылFaн мыгс бaкыpлapды Э.Х. Mapr^aH aтындaFы Аpxeoлoгия инcитyтыныц мaмaндapы Р.З. Бyp-HarneBa мeн C. Юcyпoвa зepxaнaлык capaптayдaн eткiзгeн [Mэмиeв, 2000, 64-68 б.]. Mэмиeвтiц eceбiндe кaлaшыктыц кoлдaн ^^rnraH жoбa-cы, кaзбaныц жoбacы жэж кaзбaдaн тaбылFaн жэдiгepлepдiц cypeттepi бepiлгeн.

Жepгiлiктi т¥pFындapдыц мэ-лiмдeyiншe coдaн кeйiн дe apxeoлoг мaмaндap Kыштeбeдe бipнeшe peт бoлFaн, кiшiгipiм кaзбa дa caлынFaн бipaк, oл тypaлы eшкaндaй ecen жoк. Ец eK^rn^i Kызылopдa oблыcыныц тapиxи-мэдeни ecкepткiштepiнiц житагы^ Kыштeбeнiц eнбeй кaлFaны. Еcкepткiш 1960 ж. жapык кepгeн Kaзaкcтaнныц apxeoлoгиялык кapтacындa бoлa т^ыи, ocы kyhh мaмaндapдыц нaзapынaн тыc кaлFaн. ЖoFapыдa бepiлгeн кaлaшыктыц ет-пaттaмacы 2018 ж. к¥PылFaн Kышкaлa apxeoлoгиялык экcпeдицияcыныц (M. Елeyoв) зepттeyлepi нэтижeci.

Жазба depeKmepi мен балама-лану мзселес

Жaзбa дepeктepi тypaлы aйтy Yrnrn aлдымeн кaлaшыктыц тapи-xи ararn aныктay, яFни бaлaмaлaнy мэceлeciнe тoктaлy кaжeт. Кeпшiлiк зepттeyшiлep Kыштeбeнi нeмece Kышкaлaны (Kызкaлa) opтaFacыpлык бipcыпыpa дepeктepдe кeздeceтiн Бapшынкeт кaлacыныц opны дeп бoлжaFaн жэнe oraH кapcы пiкipлep дe бoлFaн. Ендi coлapFa ^i^arna тoктaлa кeтeлiк. В.А. Кaллayp 1899 ж. eзi aшкaн Kышкaлaны Kыcкaлa (Гыш-кaлa) дeп aтaп, omi Жeнт кaлacымeн бaлaмaлaFaн [Кaллayp, 2011б, c. 211], comrneH кaтap, oл Жeлeктeн 80 BepCT жepдe opнaлacкaн Бapчинлыг-

кeнт (Бapxaлыгкeнт) кaлacы бap дeп кepceткeн [Кaллayp, 2011a, c. 286].

Kышкaлaны Бapшынкeнттiц opны бoлyы мYмкiн дeгeн пiкipдi aлFaш aйткaн Э.Х. Mapr^aH бoлa-тын. Ол кaлaныц aтayын Алтамыгс бaтыp жыpындaFы ГYлбapшынныц eciмiмeн бaйлaныcтыpFaн [Map-гyлaн, 1950, c. 76-78]. Кaллayp Cыpдapияныц Эзкeнттeн CыpлытaмFa дeйiнгi жэнe oдaн api кapaЙFы KeHe apнaлapнacы Бapшындapия дeп aтaлFaн pacтaлca, oндa Бapчынлыг-KeH coл дapияныц бoйындa бoлyы тиic [Кaллayp, 2011a, c. 211; 2011б, c. 245]. Ондaй жaFдaйдa жoFapыдa cипaттaлFaн Teбecioйык (Kacым aтa) кaлaшыFы Бapчынлыгкeнтiц ^paraH opны бoлyы мYмкiн FOЙ? дeгeн oй caлFaн. Coндaй-aк В.А. Кaллayp Эзгeнт, Бapxaлыгкeнт, Ашнac жэнe Жeнт кaлaлapыныц opнaлacy peтiнe тoктaлa галш: «... Джучи - xaH no-cлe paзpyшeния Caгaнaкa oтпpaвилcя в Узгеш; зaтeм в Бapxaлыгкeнт, Аш-Hac и Джeнт: cлeдoвaтeльнo, Бapxa-лыгкeнт дoлжeн быть нижe Узгeнтa и no пути в Аштас» - дeгeн дe niKip кaлдыpFaн [Кaллayp, 2011a, c. 245]. В.А. Кaллaypдыц б^л пiкipiмeн кeлicy кы^ы^ыз, ceбeбi П. Кapпинидiц жaзFaны бoйыншa Иaнкинт, Бapxин жэнe Оpнac ^caHac) кaлaлapы ocы peraeH opнaлacкaн [Пyтeшecтвиe..., 1993, c. 41].

В.В. Бapтoльд Kышкaлaны Жeнтпeн бaлaмaлaFaн В.А. ^л-лaypдыц niKipiHe кocылa oтыpып [Бapтoльд, 1965, c. 235], взгeнттeн 7 вepcт жepдeгi Кaллayp cипaттaFaн, ayмeFы 600 кaдaм кeлeтiн шaFын бeкiнicтiц к¥лaндыcын [Teбecioйык - aвт. ecKepraeci] Бapчынлыгeндтiц opны бoлca KepeK дeйдi [Бapтoльд, 1965, c. 228]. Ал Импepaтopлык apxeoлoгиялык кoммиcияныц мY-rneci, apxeoлoг П. Лepxтiц «Аp-

Талеев Д.А., Елеуов М., Есенов С. Тагдыры ж^мбац Кышцала

хеологическая поездка в Туркестанский край в 1867 году» атты ецбегшде Бархалигкенд деген цала Сыганац пен Эзгент цалаларыныц аралыгында деп керсетшген [Лерх, 1870, с. VII]. Ецщ Кышцала мен Баршынкенттщбаламалануыженшде Э. Коцырытбаевтыц болжамдарына тоцталсац: «В.А. Каллаурдыц айтуын-ша Жент цаласыныц орны-Кышцала (Томареткел).... Жентшелдщ ба-тысында Баршынгылкент, Рабат Тугани цаласы болган». «... Кышцала демектщ магынасы - онда цыштан салынган кiшiгiрiм сарай (орда) болган. Сонда цыш кеп табылган. Б^л сарайдыц орны бар» [Коцыратбаев, 2004, 336 б.; 1987, 151 б.].

1960 жылы Кышцалада зерт-теу жYргiзген Э. Коцыратбаев Жент пен Баршынкенттщ баламалануы-на тоцтала келш, олар туралы бы-лайша болжам жасаган: «Сонымен бiз Жент екеу болган деймiз. Бiрi Куандарияныц сагасындагы ескi х^нн Жентi, екiншiсi X гасырдагы Сейiлхандар салган Жент. В.А. Кал-лаур айтцан Жент - соцгысы бо-луы тиiс (Томареткел). Сол сияцты Баршынкенттiц орны кесене емес, Кызылц^мда т^рган, Баршында-рия жагасына салынган Сырлытам болуга тшс» [Коцыратбаев, 1987, 344 б.; 2004, 158 б.].

С. Жолдасбай^лы Баршын-кент туралы Э. Коцыратбаевтыц жYргiзген зерттеулерiне CYЙене оы-рып: «... сонымен осы Баршындария сагасындагы Сырлытам мазары мен оныц жанындагы елдi мекендi Бар-шынкент деген цортындыга келген. Кортындылай келгенде, Баршын-кент атыныц бiз жогарыда кел^рген XIII г. орта кезiндегi жазба дерек-терде кездесуi, ертедегi ацыздар мен батырлар жырындагы хабарлар мен сэйкес келуi б^л аймацтагы соцгы

кездегi ел аузындагы кенттщ, атыныц сацталуы, дарияныц Баршын аталуы жай нэрсе eMecTiriH байцатады. Олай болганда огыздармен цыпшацтар вмiр CYрген Баршынкет мекеншщ болгандыгы свшз» деп жазган [Жол-дасбаев, 1996, 101 б.].

Кышцаланы тiкeлeй Бар-шынкент цаласымен баламалаган зeрттeушiлeрдiц бiрi Корцыт Ата Мемлекетлк унивeрситeтiнiц б^-рынгы оцытушысы Тэцiрбeргeн Мэмиев ХХ f. 90-жылдары онда археологиялыц цазба ж^мыстарын жYргiзгeн [Мэмиев, 1999, 16 б.; 2000, 27 б.]. К.М. Байпацов ОртаFасырлыц Кызтвбeнi Барлыгенд (Баршынкент) деп атап, картада оны Кызылордадан батыста, дарияныц оц жаFасына орналастырFан [Байпаков, 2007, с. 38].

Егер осы пшрлер eдэуiр на-нымды болжам деп цабылдар болсац, онда Баршынкент туралы мэлiмeттeр жазба деректер XIII f. ортасы-нан басталады. 1245-1247 жыл-дары аралыFында Рим папасыныц мошолдыц ^лы ханы Мвцкеге жiбeргeн елшю Плано-Карпинидiц жолжазбалары эзiргe алFашцы болып отыр [Путешествие..., 1993, с. 41]. Жолжазбада Бархим деп бeрiлгeн цала Шыщыс хан эскeрлeрiнe ^зац уацыт бeрiлмeгeнi туралы айтылады. Одан кешн 1253 ж. монFOлдыц ^лы ханы Мвцкеге елшшшке аттанFан армян патшасы Гетумныц жолжаз-басында Сгнах (Сь^анац), Савран (Сауран), Харчук (Карашыц), Хузац (Созац), Асон (Асанас) цалаларымен цатар Парчын (Баршын) цаласыныц аты да аталады [Извлечения из книги..., 2005, с. 41]. Осы сапар жайлы жазылFан К. Ганзакецидщ «История армян» атты кiтабындаFы Парчын

кaлacыныц Бapджeнт (Бapшын) 6o-луы мYмкiндiгiн П.И. Лepx тa pac-тaйды [Лepx, 1870, c. 11].

Одaн кeйiн ХIV г. бacын-дa жaзылFaн Жaмaл Kaшкapидiц «Элм¥xaммeд-ac-C¥paк» («^ra^a KOCымшa») aтты erç6eriH4e кeздeceдi. Ол Бapшынкeнттe caдыpлapдыц ca-дыpы, эл-элaм, шeйx эл-иcлaм Ху-caм эл-иллa вa-д-дин Абy-л-Maxaмeд Хaмид и ибн Аcим эл-Аcим эл-Бapшылыктaн дэpic aлFaны тypaлa жaзaды [Иcтopия Kaзaxcтaнa..., 2005, c. 155-156]. ШыцFыcxaн кaйтыc бoлFaннaн кeйiн Бapшынкeнттiц Жeнт, Хopeзiм кaлaлapымeн бipгe Бaтy xaH^irç иeлiгiндe бoлFaндыFы жaйлы ocы Жaмaл Kapшидiц кiтaбындa a^ тылaды [Иcтopия Kaзaxcтaнa в nep-cидcкиx иcтoчникax, 2005, c. 120].

Бapшынкeнт кaлacы тypaлы aca к¥нды дepeктep Э. Дepбicaлиeвтiц «Kaзaк дaлacыныц ж¥лдыздapы» aтты тapиxи-филoлoгиялык зepттeyiндe кeздeceдi. Faлым б^л erç6eriH4e Бap-шынкeнт кaлacындa тyып-ecкeн opтaFacыpлык F¥лaмa-Faлымдap тypa-лы жэнe Бapшынкeнт кaлacынa кeлiп, Cыpдapияныц тeмeнгi aFыcындaFы бacкaдa opтaFacыpлык кaлaлapдa туып ecKeH F¥лaмaлapмeн кeздe-CKeH жaт жepiлiктepдiц e^eKreprne жaн-жaкты тoктaлып шoлy жacaFaн [Дepбicaлиeв, 1995, 110 6.]. 1273-1274 жылдapы Cыp бoйындaFы кaлaлap мeн oндa ^paraH xaлыктapдыц тa-pиxын xaткa тYcipy ниeтiмeн apнaйы телген Жaмaл Kapши бoлды. Жaмaл eз дYниeciн эyeлi Бapшынкeнт жaй-лы мaFЛ¥мaттap бepyдeн бacтaлFaн. Оны oл кaлa eмec мeкeн (дияp) дeп aтaFaн. CoraH кapaFaндa coл кeздe Бapшынкeнт шынындa дa бeкiнicтiк дэpeжeдeгi кыcтaк кaнa бoлFaн cиякты [Дepбicaлиeв, 1995, 110 6.]. Дияp ^eKeH) нeмece кыcтaк кaнa бoлFaнымeн Бapшынкeнт бeлгiлi

мэдeниeт opтaлыFы бoлFaн. M¥ндa дyaлы ayыз шeшeндep мeн жeзтaцдaй эншiлep, ceз eHeprnirç бeлгiлi мaйтaл-мaндapы г^мыф кeшкeн [Дepбicaлиeв, 1995, 111 6.].

ComrneH, дepeктepдe, зepт-тeyшiлepдiц eцбeктepiндe Бapxин (П. Kapпини), Пapчин (Гeтyм), Бapч-кaнд (Жaмaл Kapши), Бapчинлигкeнт, Бapчкaнд, Бapчкeнд (Э. Дepбicaлиeв), Бapчин (Жoшы тeцгeлepiндe), Бa-эp-чи-ли-Хaнь, Бa-эpчжeнь (кытaй тpaнcкpипцияcы 6omiHrna), Бap-чынлыгeнд (Бapчкeнд), Бapчын-лыген, Хышт-кaлa, Бapшын, Бap-гeнт (В.В. Бapтoльд), Бapлычгeнд (K.M. Бaйпaкoв), Бapчынлыгeнт (B.M. Жиpмyнcкий), Бapxaлигкeнд (П. Лepx), Бapчынлыгeнт, Бapxaлыг-кeнт, Бapчинлыкeнт (В.А. Kaллayp), Бapгeнд, Бapчынлыгeнд (А.И. Ma-лeнин), Бapшынкeнт (Э. Mapr^aH, Э. Koцыpaтбaeв, C. ЖoлдacбaЙ¥лы, T. Mэмиeв) aтaлFaн кaлaлapдыц бapлыFы 6ip кaлaныц эpтYpлi aтa-луы (aты). Ал зepттeyшiлepдiц eцбeктepiндe Kыc-Kaлa, Гыш-Kaлa (В.А. Kaллayp), Хыш-кaлa (В.В. Бap-тольд), Кыз кaлa (Аpxeoлoгичe-cкaя кapтa Kaзaxcтaнa), Кыш тeбe (C.П. Олегов), Kызтeбe (K.M. Бaй-пaкoв), Kышкaлa (Э. Koцыpaтбaeв), Бapшынкeнт (T. Maмиeв) дeп тYpлiшe aтaлып кeлгeн кaлaныц opны кaзipгi KышкaлaFa cэйкec кeлeдi.

Бiз кaзipгi Kышкaлaныц op-нын opтaFacыpлык Бapшынкeнт кaлacымeн бaлaмaлaFaн Э.Х. Map-F^aH^iq niKipiHe кocылa o™-pып, eз тapaпымыздaн aйтapымыз: 6iprnrn^eH, П. Kapпини Бapxин кaлa-оы Жaнкeнт neH Аcaнac кaлaлapыныц apaлыFындa opнaлacкaн дeп ддоыгс кepceткeн; eKmrn^eH, б^л кaлaныц opнaлacкaн жepi, тapиxи к¥Pылымы Ж. Kapши бoлFaн мeкeн Бapчкaндкa caй кeлeдi. Бapчкaнд neH Бapшын-кeнт eKeyi 6ip кaлaныц aты.

Taneee fl,.Â., Eneyoe M., EœHoe C. Targtipbi ^MÔarç Kbmrçana

Kpimxprnda 2018 wbinu WYpsismseH %a3Ôa wyMbicmapbi

3epTTeygirç Heràri Mascara opTaFacbipnbirç Kbimrçana rçanambiFbm-ga apxeonoraanbirç rça36a ^MbicTapbrn ^YPri3in, OHHfl MaTepnangbirç ^9He pyxaHH MageHHeTrn, mapyambinbirç gacTYpiH, QneyMeiriK - экономнкaпн^ axyanbrnbirç Heri3ri эneмeнттepiн apxeonoraanbirç ManiMerrep MeH Ma-Tepnanp Heri3iHge 3epgeney 6onbin Ta-6nagbi.

Ka36a rçanambi^Tbirç eKi ^eprneH canbmgbi. Ka36a I ecKepTKimrirç C0^TYCTiK-6aTHC meTiH annn ^arrçaH rçana 6eMiTi ayMaFbmga opHanacrçaH eKi 6hîk Te6emiKTifl 6ipiHe canbrn-gH. YcTiHri ^aFHHga KYHgipinreH KipnimTep MeH 6ip 6eTi CHpnaHFaH, 6eTiHe epHeK canbiHFaH Kipnim CHHH^TapH mambinbin ^arrçaH

Te6emiKTirç KeneMi 30^32 m. KeMiH aHH^TanFaHgaM Ke3iHge egiyip Ken6eTTi KeceHemrç opHH 6onFaH Te6emrç C0nTYCTiK-6aTHC meTiHeH 6i3 canFaH (2018 rça36aHbirç ^annbi KeneMi

12x12 m (cyp. 2). Ka3binFaH Teperçgiri 0,25x0,8 m. ^Ypri3inreH rça36a 6apH-CHHga rçac 6eTi conTYCTiKKe rçapaFaH 6ip Ke3geri TaMama KeceHemrç ^HpaFaH opHHHHR 6ip 6eniri ambingbi. KeceHemrç angbirçFbi ^aFbma TecenreH TiK6^pHmTH Kipnim TeceHgicimrç YCTiHe ^^naFaH FHMaparrbirç rçac 6eTirnrç rç^naHgbicbi con rç^naFaH KYniHge 6eTiMeH TeMeH rçapan ^aTbip eKeH. ApKanb ecirirnrç YCTirçri ^aFbi MeH OHMfl meTTepiH 6e3eHgipreH TepT6^pbmTb Kecin canbiHFaH epHeKTi ^«m cbina^Tap MeH OHbirç aHHanacbmgaFbi MaMonHKa M03aHKa-napb 6eTTepiMeH TeMeH rçapaM ^aTbip.

Cyp. 2. Ka3&a 1. KasôoHbin woôacu Fig. 2. Excavation 1. Plan of the excavation

Кабырга кашан к¥лаганын аныктау MYMKiH емес. Эйткеш к¥ландыныц жогаргы бет жагы мен кабыргалардыц кiрпiштерiн жергiлiктi халык бiрнеше дYркiн б¥зып алган. Ол баста кала таршшшн токтатканнан кешн кеп ¥замай б¥зылган кесененщ кыштарын соцгы рет кецес дэуiрiнде (1960— 1970 жж.) колхоздарды бiрiктiрiп, совхоз к¥ру науканына байланы-сты салынган кецсе, мектеп, клуб к¥рылыстарына пайдаланган деседi. Ауыл т¥ргындары жеке YЙ салган кезде де кене кала гимаратарыныц кiрпiштерiн пайдаланган. Fимараттыц непзп кабыргалары мен оныц кандай келемде болганын аныктау мYмкiн болмады. Себеб^ осы жылы салынган казба гимараттыц алдыцгы ауласы мен оныц Yстiне к¥лаган к¥ландыларды аршумен шектелiндi. К^лаган кiрпiш сыныктарынан тYзiлген биiктiгi 1 м, кей т¥ста одан да бшк болатын к¥ландыларды аршу катты колбайлау болды. Кесененщ к¥лаган сол

калпында сакталган белiгi 8,5*5,5 м келемдi алып жатыр. Негiзгi к¥рылыс материалы ортагасырлык дэстYрлi 26*26*5; 27*27*6 см келемдеп кYЙдiрiлген юршштер. Кдоылыстыц жогаргы жагы мен есштщ айналасын бетiне кесiп ернек салган такталар к¥рандысы жапсырылган. Эрнектерi сепзб¥рыш тYрiндегi м¥сылмандык стилдегi жэне кошкармYЙiз иректер тYрiндегi казаки ернектердщ камби-нациясы. Безендiру такталарыныц келемiбiрдейемес, кепшшп 57*57*8; 50*50*8; 50*51*8 см елшемде. Ара-сында 45*45*8 см келемдеп такталар да кездеседь Такталардыц бетше салынган ернектер эр тактаныц келемшде шектелмей кершi тактадагы ернектерге ¥ласып кетедi. Кейбiр такталардыц орта т¥сында тYрлi келемде салынган кезшелердiц орындары калган. Шамасы кезшелер такталарга эк слактарымен дэне-керленген. Олардыц орнында калган эк сылактары сакталган. Ал

Сур. 3. Цазба 1. Кесененщ цас бетт безендгрген ернектер мен мозайкалар Fig. 3. Excavation 1. Ornament and mosaics decorated portal part of the Mausoleum

Талеев Д.А., Елеуов М., Есенов С. Targbipbi ж^мбад Kbmrçara

тa;тaлapдыц шеттеpi мен есштщ ap;aлapын безендipген мозaйкaлap-ды ;¥Pacтыpyдa кeк, a;, capы, жa-сыл, ;aлaмпыp тYCтеc бояyлap тай-дaлaныпты. Tepтб¥pыш, домaлa;, сопякшя, pомбa тэpiздеc, гYл тэpiздеc келген ep^rcrep эк cbrnaFbrnbirç бетiне ;¥PacтыpылFaн. Аpacындa apa6 жa-зyлapы стилшдеп epнектеp де жиi кездеcедi. Tyrac композициялы; кepiнicтi 6a^ay мYмкiн болмады. вйткенi, эк cbma^rap ^3a; ya;bn бойы эcеp еткен ылFaл жэне ысты; aya мен Ycтiнен эcеp еткен ^arra ;ысымныц caлдapынaн кYлдipеп кеткен. Бет жaFын безендipyде мо-зaйкaдaн 6ac;a эpтYpлi eлшемдегi жэне эpтYpлi фоpмaдaFы тa;тaлap дa ;олдaнылFaн (cyp. 3). Fимapaтыц iшкi ;aбыpFaлapы мен ap^rniq беттеpi эк cылaFынbщ бетiне оpнaлacтыpылFaн тYpлi-тYCтi жэне тYpлi пiшiндi жaп-cыpмaлapмен ;am^Fa^ K¥PbMbic;a apнaйы eлшемде жэне ^жетп шшшде эдейiлеп жacaлFaн кipпiштеp де пaйдaлaнылFaн. Олapдыц apacындa бетiне кеciп caлынFaн геометpиялы; нa;ыштapы 6ap кipпiштеp де кездеседь

Ka36a 2 ;aлa шaхpиcтaныныц шыFыc бeлiгiнде, ;a3Ípri ayыл т¥PFындapынbщ ^pbrnbi оpнaлac;aн жеpден 0,6 км шыFыcтa жaт;aн тeбелеpiнiц бipiне caлынды. Teбенщ оцгустш-шы^ыс бeлiгiне cолтYCтiктен ощуспкке ;apaй бaFыттaлa caлынFaн ;aзбaныц бacтaп;ы кeлемi 12x10 м. Ka36a 6a-pыcындa aшылa бacтaFaн кдоылысты толы; aшy мa;caтындa ;a36a 2 бaтыc жaFынaн 14x12 м ;a36a ;осылып, ;aзбaныц кeлемi 26x22 м дешн Yлкейтiлiп, ол 1-1,2 м теpецдiкке дейiн ^зылды.

Ka36a бapыcындa сепз б¥pышты ^^ылыс нысяны толыFымен aшылды (cyp. 4). АшылFaн нысяныныц сыфт^ы

;¥Pbmbicbi эpтYpлi ^biRgbi^raFbi cегiз ;a6bipFa мен тepт м¥нapaдaн т^эды. Teменгi жaFы 27x27x6; 26x26x5 см ^лемдеп кYЙдipiлген кipпiштен ;aлaнFaн сыфт^ы ;aбыpFaлapдыц енi 1 м, ca;тaлFaн биiктiктеpi 10-60 см. ШыFыc ;aбыpFaныц ^зынды^ы 6 м, ca;тaлFaн биiктiгi 20-60 см. KaбыpFaнbщ ipгетacы eзге ;aбыpFaлapмен caлыcтыpFaндa бipшaмa жa;cы ca;тaлFaн. Ощустш-шыFыc ;aбыpFaныц узынды^ы 10,8 м ca;тaлFын биiктiгi 5-30 см. KaбыpFaныц оpтaлы; бeлiгiнде ец тeменгi 6ip ;aтap кесек ;aлaндыcы Faнa ca;тaлFaн. Осы ;aбыpFaныц cbip-тынa ;apaïï ;¥лaFaн кYЙдipiлмеген кесектен epiлген ;aбыpFaныц 4x1x1 м кeлемдегi ;¥лaндыcы жa-тыp. Ощустш ;aбыpFaныц ^зындыгы 9,5 м, ca;тaлFaн биiктiгi 10-30 см, ;aбыpFaныц Í3Í толыFымен кepiнiп i^p, бaтыc шетiнде жетi мен тepт ;aтapFa дейiн кipпiш ;aлaндыcы ca;тaлFaн. O^^d^^a^ic ;aбыpFaныц ^зын-дыFы 13 м, ca;тaлFaн биiктiгi 1030 см, ;aбыpFaныц Í3Í толыFымен ^p^rn rçp, оpтacындa екi ;aтap, 6a-тыс б¥pышындa жетi ;aтap кipпiшке дейiн ca;тaлFaн. Бaтыc ;aбыpFaныц ^зынды^ы 4,6 м, ;aбыpFaныц Í3Í толы^ымен кepiнiп жaтыp, оpтacын-дa ею ;aтap, екi шетiнде жетi ;aтapFa дейiн кipпiш ;aлaндыcы ca;тaлFaн. Бaтыc, cолтYCтiк-бaтыc ;aбыpFaныц ^зынды^ы 11,9 м, к;aбbIpFaнbщ онтYCтiк шетiнде 2 м ^зындыкта aлты ;aтap кipпiш ;aлaндыcы Faнa ca;тaлFaн, ;aлFaн бeлiгi толы^ымен б^зылып кеткен. СолтYCтiк ;aбыpFaныц жaл-пы ^зындыFb 14,6 м, ;aбыpFaныц оpaтcындa 2,6 м келетш ;a;mcbi 6ap. Ka;пaдaн шь^ыс^ ;apaй жaт;aн ;aбыpFaFaныц тeмегi бeлiгiнде 4-8 ;aтapFa дейiн ;aлaнFaн ^лды^ы ca;тaлFaн. KaбыpFaныц ;aлFaн бeлiгiнiц кей жеpлеpiнде 6ip ;aтap кipпiш ;aлaндыcы Faнa ;aлFaн.

Сур. 4. Цазба 2. Цазбаныц жобасы мен оган уцсас гимараттыц жобасы. 1 - Иран. Амин-Абад керуен сарайы; 2 - Цышцала, цазба 2. Гимараттыц жобасы

Fig. 4. Excavation 2. Plan of the excavation and its analogy. 1 - Iran, Amin-Abad caravanserai; 2 - Kyshkala, excavation 2. Plan

Кдоылыстыц сырткы барлык кабыргаларыныц еш 1 м болып келедi жэне олардыц шю-сырткы жиектерi KY^ipwreh 6ytîh (квлемi 27*27x5) кесектерден врiлiп, ортасы кесек сыныктарымен, кою лай араластыра отырып толырылган.

Жогарда аталгандай к¥ры-лыстыц тврт б^рышында т^р-гызылган двцгелек м^наралары бар. Кдоылыстыц шыгыс м^нарасы шыгыс жэне солтYCтiк-шыFыс кабыргаларыныц тYЙiскен жерiнде орналаскан, диаметрi 1,9 м, бшк-Tiri 10-20 см. М¥нараныц ец твменгi 2-3 катар кесек каландысы Fана сакталFан. Ощустш м¥нара ощустш кабырFаныц бойында, шы^ыс б¥рышынан 3,3 м аралыкта орналаскан, диаметрi 1,7 м, биiктiгi 40 см. М¥нараныц ец твменгi алты катар кесек каландысы сакталFан. Кесектершщ орналасу жаFдайына караFанда сыртына карай сырFи K¥лаFандыFы байкалады. Батыс жэне ощустш-батыс кабырFаларыныц тYЙiскен жерiнде орналаскан,

диаметрi 1,6 м, биiктiгi 20 см, м¥нараныц ец твменгi 2-3 катар кесек каландысы сакталFан. СолтYCтiк м¥нара солтYCтiк-батыс жэне C0лтYCтiк кабырFаларыныц тYЙiскен жерiнде орналаскан, диаметрi 1,8 м, биiктiгi 30 см. М¥нараныц ец твменгi тврт катар каландысы сакталFан.

Барлык м¥наралардыц сыркы жиектерi арнайы дайындалFан квлемi 20*20*10 см келетiн, жарты-лай иiлген кYЙдiрiлген кiрпiштермен вршш, ортасы кесек сыныктармен толтырылFан. Арнайы дайындалFан кесектер Yшб¥рышты калыпта жэне бiр кырын доFалдау кылып шецбер тэрiздi к¥рылысты вруге ыцFайлы етш к¥ЙылFан.

АшылFан нысанныц кабыр-Fаларына iшкi жаFынан жапсарлас етiп салыетан бiрнеше бвлменiц наубайы кврiнедi. Нысанныц шю жаFы толык ашылып б^пегецщктен iшкi к¥рылыстарыныц ерекшелiктерi мен бвлмелер саны аныкталFан жок. К^рп жаFдайда к¥рлыстыц ашылFан бвлiктерiнен шамамен 10

Талеев Д.А., Елеуов М., Есенов С. Тагдыры ж^мбак Кышкала

белменщ орны байкалады. Кдолыс нысаныныц тец ортасында аумагы 12^12 м келетiн сепз кырлы ашык алац жэне осы алацныц к¥рлысына сэйкес келетiн аумагы 2,5x2,5 м кYЙдiрiлген кiрпiш теселген сегiз кырлы еденщ орны сакталган.

Кабыргалары тец есес сегiз б¥рышты терт м¥наралы б¥л к¥рылыстыц кандай гимараттыц орны болганы эзiрге белгтаз. Казбадан кыш ыдыстардыц сыныктары ете сирек кездескенше караганда б¥л гимарат эсте т¥ргын YЙ калдыгы емес. Ша-

масы м¥сылман Yлгiсiндегi кандайда бiр дiни кешеннщ, немесе когамдык к¥рылыстыц орны болуы мYмкiн. Б¥л казба толык аякталмаган. Сондыктан алдын ала болжам жасау жансак болар едь Дегенмен, 6Î3 казган гимараттыц жобасы Ирандагы Амин-Абад керуен-сарайына (XVI-XVIII ff.) ¥ксас. Бiрак, оныц кeлемi Yлкен жэне б¥рыштары тец, м¥наралары да кеп. Барлык б¥рыштарында м¥наралары бар [Всеобщая история искусств, 1961, с. 95].

ЭДЕБИЕТ

1. Археологическая карта Казахстана. Алма-Ата: изд-во АН КазССР, 1960.

450 с.

2. Дербiсалиев Э. Казак даласыныц ж¥лдыздары (тарихи-филологиялык зер-теу). Алматы: «Рауан», 1995. 141 б.

3. Байпаков К.М. Огузы, туркмены и селджуки в городах Жетысу и Южного Казахстана // Известия НАН РК. Сер. обществ. наук. 2007. № 1 (253). С. 35-61.

4. Бартольд В.В. Сочинения. Т. 1. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. М.: Наука, 1963, 763 с.

5. Бартольд В.В. Сочинения. Т. 3. К истории орошения Туркестана. М.: Наука, 1965, 713 с.

6. Всеобщая история искусств.Т. II, кн. 2. Искусство средних веков. М.: Искусство, 1961. 1028 с.

7. Жолдасбайулы С. Жепсу тарихы (XVI-XVIII ff.). Тарихи жэне полеоэтнологиялык зерттеу. Алматы: Казак университет^ 1996. 300 б.

8. Извлечения из книги Киракос Гандзакеци: История Армении // Извлечения из письменных источников о средневековых городах Сауран и Сыганак / Автор пре-дисл. и сост. М. Елеуов. Туркестан: МКТУ им. Ходжа Ахмета Ясави, 2005. 96 с.

9. История Казахстана в персидских источниках. Алматы: Дайк-Пресс, 2005. Т. I. 416 с.

10. Каллаур В.А. Древние города Сыганак (Сунак), Ашнас или Эшнас (Асанас) и другие в Перовском уезде, разрушенные Чингис ханом в 1219 году // Протоколы заседаний и сообщений членов Туркестанского кружка любителей археологии. Историко-культурные памятники Казахстана. Авторы предисл. и сост. Елеуов М., Бахтыбаев М.М. Туркестан: "Туран", 2011а. 447 с. илл.

11. Каллаур В.А. Древние города, крепости и курганы на реке Сыр-Дарье, в восточной части Перовского уезда // Протоколы заседаний и сообщений членов Туркестанского кружка любителей археологии. Историко-культурные памятники Казахстана. Авторы предисл. и сост. Елеуов М., Бахтыбаев М.М. Туркестан: "Туран", 2011б. 447 с. илл.

12. Цоцыратбаев Э. Казак эпосы жэне Туркология. Алматы: Fылым, 1987.

368 б.

13. Цоцыратбаев Э.Ц. Жент жэне Баршынкент // Коцыратбаев Э. Кеп томдык шынармалар жинаFы. Алматы: Мер Сал Баспа y™, 2004. Т. 2. ТYрiктану жэне шыныстану мэселелерг 518 б.

14. Маргулан А.Х. Из истории городов и строительного искусства древнего Казахстана. Алма-Ата: Наука, 1950. 123 с.

15. Мэмиев Т. Кешнп орта FасырлардаFы Арал ещршщ калалары (XIII-XVIII FF.): тарих Fыл. канд. ... дис. Алматы, 1999. 151 б.

16. Мэмиев Т. Кызылорда облысыныц археологиялык ескертшштерг Алматы: «Рауан», 2000. 48 б.

17. Путешествие в Восточные страны Плано Карпини и Гильома де Рубрука. Алматы: Fылым, 1993. 248 с.

18. Толстое С.П. По следам древнехорезмиской экспедиции. М. - Л.: издат-во. АН СССР 1948. 323 с.

Авторлар туралы мэлiметтер:

Талеев Декей Абдикеримович - тарих гылымдарыныц кандидаты, жетекш1 гылыми кызметкер, Э.Х. Марг¥лан атындагы Археология институты (Алматы к., Казакстан); doc19_59@mail.ru

Елеуов Мадияр - тарих гылымдарыныц докторы, профессор, эл-Фараби атындагы Казак ¥лттык университет (Алматы к., Казакстан); madiareleuov@mail.ru

Есенов Сырым - докторант, ага гылыми кызметкер^ КР ¥лттык музей (Астана к., Казахстан); syrym.e@mail.ru

ЗАГАДОЧНАЯ СУДЬБА ГОРОДА КЫШКАЛА Д.А. Талеев, М. Елеуов, С. Есенов

В статье изложены результаты археологических раскопок 2018 г., проведенных на городище Кышкала. Памятник расположен близ с. Когалыкол, в 30 км к югу от г. Кызылорды. В работе приводится краткий обзор по истории археологического исследования памятника, рассмотрен вопрос о его локализации известной по письменным источникам. В определении исторического названия городища были проанализированы разные взгляды специалистов. Кроме того, опираясь на мнение многих исследователей, отождествлявших город Кышкала с Баршынкентом, расположенным на берегу древнего русла Сырдарьи - Баршындарие. Собраны также письменные сведения о городе Баршынкент.

Ключевые слова: археология, Кызылорда, Колтоган, Кышкала, Кыштобе, исследование, источники, локализация, раскопки, разведка, топография

MYSTERIOUS HISTORY OF KYSHKALA D.A. Taleev, M. Eleuov, S. Esenov

The article presents the results of archaeological excavations in 2018, carried out at the ancient Kaskala. The monument is located near the village of Kogalykol, 30 km South of Kyzylorda. The paper provides a brief overview of the history of archaeological research of the monument, the question of its localization known from written sources. In determining the historical name of the settlement were analyzed different views of experts. In addition, based on the opinion of many researchers mapped the city Kaskala with Barshynkent, located on the Bank of the ancient bed of the Syr Darya - Barshyndariya. Also collected written information about the city Barshynkent.

Keywords: archaeology, Kyzylorda, Koltogan, Kyshkala, Kyshtobe, research, sources, localization, excavation, exploration, topography

REFERENCES

1. Arheologicheskaya karta Kazahstana (Archaeological map of Kazakhstan). 1960. Alma-Ata: KazSSR Academy of Sciences Publ. (in Russian).

2. Derbisaliev, A. 1995. Kazak dalasynyn juldyzdary (tarihi-filologiyalyk zerteu). Almaty: "Rauan" Publ. (in Kazakh).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3. Baipakov, K. M. 2007. In Izvestiya NAN RK. Ser. obshchestv. nauk (News of the National Academy of Sciences of Kazakhstan. Ser. societies. sciences), 1 (253), 35-61 (in Russian).

4. Bartol'd, V. V. 1963. Sochineniya (Writings), 1. Moscow: "Nauka" Publ. (in Russian).

5. Bartol'd, V. V. 1965. Sochineniya (Writings), 3. Moscow: "Nauka" Publ. (in Russian).

Taneee fl,.Ä., Eneyoe M., EœHoe C. TaFgtipbi ^MÔarç K^im^aia

6. Vseobshchaya istoriya iskusstv (The general history of art), II, kn. 2. 1961. Moscow: "Iskusstvo" Publ. (in Russian).

7. Joldasbayuly S. 1996. Jetisu tarihy (XVI-XVIII.). Tarihi jane poleoehtnologiyalyk zertteu. Almaty: "Qazaq University" Publ (in Kazakh).

8. In Izvlecheniya iz pis'mennyh istochnikov o srednevekovyh gorodah Sauran i Syganak. (Extracts from written sources about the medieval cities of Sauran and Syganak). 2005. Comp. M. Eleuov. Turkestan: International Kazakh-Turkey University named Hoja Ahmet Yasavi (in Russian).

9. Istoriya Kazahstana v persidskih istochnikah (History of Kazakhstan in Persian sources), I. 2005. Almaty: "Daik-Press" Publ. (in Russian).

10. Kallaur, V. A. 2011a. In Protokoly zasedanij i soobshchenij chlenov Turkestanskogo kruzhka lyubitelej arheologii. Istoriko-kul 'turnye pamyatniki Kazahstana (Protocols of meetings and reports of members of the Turkestan circle of archaeology lovers. Historical and cultural monuments of Kazakhstan). Comp. Eleuov, M., Bahtybayev, M. M. Turkestan: "Turan" Publ. (in Russian).

11. Kallaur, V. A. 2011b. In Protokoly zasedanij i soobshchenij chlenov Turkestanskogo kruzhka lyubitelej arheologii. Istoriko-kul 'turnye pamyatniki Kazahstana (Protocols of meetings and reports of members of the Turkestan circle of archaeology lovers. Historical and cultural monuments of Kazakhstan). Comp. Eleuov, M., Bahtybayev, M. M. Turkestan: "Turan" Publ. (in Russian).

12. Konyratbayev, A. 1987. Kazakh eposy jane Turkologiya (Kazakh epos and turkology). Almaty: "Gylym" Publ. (in Kazakh).

13. Konyratbayev, A. K. 2004. In Konyratbayev, A. K. Kop tomdyk shygarmalar jinagy (Multivolume collected works), 2. Almaty: Mer Sal Baspa Publ. (in Kazakh).

14. Margulan, A. Kh. 1950. Iz istorii gorodov i stroitel'nogo iskusstva drevnego Kazahstana (From the history of cities and the building art of ancient Kazakhstan). Alma-Ata: "Nauka" Publ. (in Russian).

15. Mamiev, T. 1999. Keiingi orta gasyrlardagy Aral onirinin qalalary (XIII-XVIII cc.) (Late medieval cities of Aral (XIII-XVIII cc.)): dis. ... Cand. Histor. Sciences. Almaty (in Kazakh).

16. Mamiev, T. 2000. Kyzylorda oblysynyn arheologiyalyk eskertkishteri (Archaeological sites of Kyzylorda region). Almaty: "Rauan" Publ. (in Kazakh).

17. Puteshestvie v Vostochnye strany Plano Karpini i Gil'oma de Rubruka (Travel to the Eastern countries of Plano Carpini and Guillaume de Rubruk). 1993. Almaty: "Gylym" Publ. (in Russian).

18. Tolstov, S. P. 1948. Po sledam drevnekhorezmiskoj ehkspedicii (In the wake of the ancient expedition). Moscow-Leningrad: Academy of Sciences of the USSR (in Russian).

About the Authors:

Taleev Dokey A. Candidate of Historical Sciences, Leading Researcher, A.Kh. Margulan Archeology Institute (Almaty, Kazakhstan); doc19_59@ mail.ru

Eleuov Madiyar. Doctor of Historical Sciences, Professor, Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan; madiareleuov@mail.ru

Esenov Syrym. PhD student, senior researcher, KR National Museum, Astana, Kazakhstan; syrym.e@mail.ru

Mygge.ep ^a^TbiFbicbi Typarni a^napaTTbi amy. ÄBTop.ap Mygge.ep ^a^TbiFbicbrnb^ ioktufhh MsmMgengi. / PacKpbiTHe пн^оpмaцпп o KOH^inHKTe HHTepecoB. ÄBTopbi 3aaBÄHror 06 OTcyTCTBHH K0H^.HKTa HHTepecoB. / Disclosure of conflict of interest information. The authors claims no conflict of interest.

Macana Typa.bi a^napaT / Hн^оpмaцпa 0 cTaTbe / Information about the article. Pega^naFa TycTÍ / nocTynu.a b pega^nro / Entered the editorial office: 09.10.2018. Pe^roeHTTep Ma^y^gaFaH / Ogo6peH0 pe^œeHTaMH / Approved by reviewers: 16.10.2018. ^apna^ayFa ^a6bi^gaHgbi / npuHaTa k пy6.пнкaцнн / Accepted for publication: 23.10.2018.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.