Научная статья на тему 'ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ ХАҚЫНДА'

ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ ХАҚЫНДА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
50
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
археология / құрылыс деңгей жиегі / бекініс қабырғасы / күмбез / аркалар / цитадель / кушандар / сарматтар / бастион / қорғаныс жүйесі / пақса / archaeology / building horizon / rampart / rammed clay / vaults / arches / citadel / Kushan / Sarmatians / bastion / fortifications

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Смагулов Ербулат Акижанович

Күлтөбеге жүргізілген жүйелі жұмыстардың нәтижесінде алынған жаңа археологиялық материалдар Түркістан қаласының жасын б.д., бәлкім б.д.д. бірінші ғасырына (б.д.д. ІІ–І ғ.ғ.) дейін көнелетуге мүмкіндік берді. Мақалада Ясы қала-бекінісінің ежелгі цитаделіндегі қамалды тазалау барысында алынған нақты артефактілер мен стратиграфиялық бақылаулар келтіріледі. Қамалдың, жалпы цитадельдің түпнұсқалық жоспарлануы, қоршап жатқан, дұрысында алты қырлы қабырғасының кем дегенде екі реконструкциялық кезеңнен өтуі жергілікті сәулет өнері дәстүрінің ежелгі бастауынан мәлімет береді.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CONCERNING THE BIRTH OF THE CITY OF TURKESTAN

New archaeological materials obtained in the result of systematic work at the Kultobe hill allow to extend the age of the city of Turkestan to the first centuries A.D., even probably B.C. (II–I centuries B.C.). The article gives specific artifacts and stratigraphic observations made during excavations of the castle of the ancient city-citadel of Yassi. Peciliar layout of the castle and the entire citadel encircled with a powerful, probably hexagonal wall that made it through at least two stages of reconstruction, speak of the ancient sources of local architectural traditions.

Текст научной работы на тему «ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ ХАҚЫНДА»

ЭОЖ 902/903 «632» (574)

https://doi.org/10.52967/akz2019.2A23.38

TYPKICTАН ЦАЛАСЫНЬЩ ПАЙДА БОЛУЫ ХАЦЫНДА

© 2019 ж. Е.Э. CMaF^OB

КYлтeбeгe жYpгiзiлгeн жYЙeлi ж¥мыcтapдыц нэтижeciндe aлынFaн жaнa apxeoлoгиялык; мaтepиaлдap TYpкicтaн кaлacыныц жacын б.д., бэлк1м б.д.д. бipiншi FacMpMra (б.д.д. II—I f.f.) дeйiн кeнeлeтyгe мYмкiндiк бepдi. Maкaлaдa Яcы кaлa-бeкiнiciнщ eжeлгi цитaдeлiндeгi кaмaлды тaзaлay 6apbicb^a aлынFaн надты apтeфaктiлep мeн cтpaтигpaфияльщ бaкылayлap кeлтipiлeдi. ^aмaлдын, жялпы цитaдeльдщ тYпщcкaлык; жocпapлaнyы, ^рш^ жaткaн, д¥pыcындa aлты кырлы кaбыpFacыныц кeм дeгeндe em peкoнcтpyкциялык; кeзeннeн eтyi жepгiлiктi cэyлeт eнepi дэcтYpiнiн eжeлгi бacтayынaн мэлiмeт бepeдi.

TymH свздер: apxeoлoгия, к^рылыгс дeнгeй жиeгi, бeкiнic Ka6^ipFacM, кYмбeз, apкaлap, цитaдeль, кyшaндap, capмaттap, бacтиoн, ^pFa^ic жYЙeci, na^ca

Оcыдaн тypa oтыз жыл б^рын «K^arç тapиx жэнe мэдeниeт ecкepткiштepiн rçopFay rçoFaмы» жинaFыньщ Yшiншi шыFapылымындa мeнiц «TYpкicтaнFa rçaншa жыл?» aтты тarçыpыптa шaFын мarçaлaм жapиялaнFaн бoлaтын. Оныц aлдын-дa бipнeшe мaycым ecm TYpкicтaн rçaлacындa ж¥мыcтapы

жYpгiзiлiп, eлкeшц тapиxи то-пoгpaфияcы мeн opтaFacыpльщ мэдeниeт бoйыншa жepгiлiктi ecкepткiштepдiц мaтepиaлдьщ

мэдeниeтiшц epeкшeлiктepi зepт-тeлгeн eдi. Дeгeнмeн, oл кeздepдe aймa^тa жYЙeлi apxeoлoгияльщ зepт-тeyлep жYpгiзiлмeдi, к^нд^ дa 6ip жYpгiзiлгeн rçaзбaлapдыц eзi Koжa Аxмeт Яcayи кeceнe-xaнaкacыньщ rçopFay aймaFындaFы coл нeмece 6acrça дa apxитeктypaльщ-apxeoлoгияльщ ecкepткiштepдi pecтaвpaциялay тaп-cыpмacымeн «бaйлaныcты» бoлды.

Б^л дэcтYP Mиxaил Eвгeньeвич Maccoнныц кeзшдe-arç бacтaлaды. АлFaш^ы кэciби apxeoлoг 1928 ж.

Koжa Аxмeт Яcayи кeceнeciндeгi xa^^^iR eдeн дeцгeшн ami^ray, кeйiннeн rçaбaттaлFaн «мэдeни ^a6aTO acтындaFы жepлey opындapын, ipгeтacыныц к^рылымын зepттey мarçcaтындa iprecrne apxeoлoгияльщ rçaзбa ж¥мыcтapын жYpгiзгeндiгiн a^ тыпeтyкepeк [Maccoн, 1929,c. 40; Смa-гyлoв, 1998]. Дeгeнмeн, rçaзarçcтaндьщ apxeoлoг Т.Н. Сeниroвaныц те-ce^mR «rçopFay aймaFындaFы» дэcтYpлi «pecтaвpaцияльщ мarçcaттa» жYpгiзгeн жYЙeлi зepттeyлepiнeн 6acrça, rçaлa ayмaFындa тapиx пeн мэдeниeткe ^тысты Fылыми-зepттey тaпcыpмaлapы rçoйылFaн eдi [Сeнигo-Ba, 1976, c. 105-121; 1977, c. 46-58; 1978, c. 171-186; Сeнигoвa, Бypнaшe-Ba, 1977]. Оныц iшiндe, oл «^^ады^ apкa» ayмaFындa cтpaтигpaфияльщ rçaзбa ж¥мыcтapын жYpгiзeдi. Comi-мeн rçaтap, КYлтeбeдe eжeлгi мэдeни rçaбaттapынa дeйiн жeтy кepeк дeп eceптeлгeн Yлкeн жyмыcы

бacтaлaды. Бiparç б^л ^icrça

мepзiмгe Farn coзылып, ж^мыc

жетекшюшщ есебi бойынша 1,51,8 м терецщкке, колдан т^ргызылган стилобатка дейiн жетедi.

Олай болса, ТYркiстанньщ ежелгi, алгашкы кабаттарын зерттеу тапсырмасы немесе каланыц «жасын» аныктау ж^мысы шешусiз калган. Иэ, казакстандык археологтардыц ал-дына м^ндай тапсырма койылмады, ягни элеуметтiк-саяси тапсырма бол-мады. Дегенмен, квршi жэне туыс Эзбекстан мен Тэжiкстанда ежелгi тарихи калалардыц жасын аныктауда «археологиялык жарыс» басталып кеткен болатын. Самарканд, Душанбе, Ташкент, Бухара жэне баска да беделдi калалар вздершщ жасын 20-27 гасыр деп кврсеттi. Кей кезде калаларды, квршiлерiн квре алмаушылык пигылда сангасырлык жасы хабарланганнан кешн де, бiраз жыл вткiзiп барып, бiрнеше гасырга квнелеттi. Солай, алдында болып вткен мерейтой к¥Pметiне жасалган, палау пiсiрген казанныц ошагы суы-май жатып кезектi «мерейтойы» жа-рияланды.

1982 ж. Б.Т. Т^якбаеваныц КазКСР ММ «ТYркiстан ма-мандандырылган гылыми-рестав-рациялык шеберханасы» басшысы болып т^рган уакытта колгабыс етумен бiз ^лтвбеге, бiршама шыгысындагы твбенщ к¥лама жиепне шагын стратиграфиялык казба салган болатынбыз (сур. 1). Осы жердегi казба 6-7 м терецщкте жаткан (12-14 кабат) материкке жетiп, жетi бiрiздiлiктi мэдени кабат аныкталды [Смагулов, 1987; 1988]. Б^л ТYркiстан каласы Yшiн жаца материал ретiнде есептелiп, келесi бастапкы жарияламдарга негiз болды [Смагулов, 1985; 1986; 1987, с. 579580; Акишев и др., 1988; Смагулов и др., 1999].

Бiздщ б^л болмашы нэти-желерiмiз ТYркiстан каласыныц пайда болу мерзiмiн бiрден 700 жыл «гасырлар койнауына» жылжы-тып, «кезiндегi» огаштау квршетш жарыска тYCкендей болдык. Эйткенi оган дейiн, шын мэнiнде XII г. б^рынгы кала туралы ешкандай дэ лел болмады, ягни м^нда Кожа Ахметтщ алдындагы вмiр жайында не жазба-ша деректерде, не археологиялык артефакп кешенiнде мэлiметтер болган жок. Тiптi осы каланыц взшщ дэлелдi баламалануы болмады. Бiздщ ^сынысымыз алдын ала сол КYлтвбеге ^сынып отырган мерзiмдi немесе оны тiптi квнелетудi косымша негiздеу Yшiн максатты зерттеу ж^мыстарын жYргiзу болганымен, к¥рылымдык жауап дэйе^з калды.

Сонымен, 2000 жылы ТYркiстан каласыныц 1500 жылдыгы тойлан-ды. Баска дэлелдi мерзiмдi непздеу ол кезде болган да жок. Б^л мерзiм салтанатты мерейтойды жасаушыдан шын мэнiсiнде ерекше шыгынсыз «пайда болды»: каланыц пайда болуы мерзiмiн аныктау Yшiн жалпы кандай болса да каражат бвлшген жок, ол жолай, реставрациялык тапсырма-ларды шешу барысында бекiтiлдi. Сол уакытта квршiлерде осы максатта арнайы квп жылга жаксы каржыландырылган археологиялык экспедициялар ж^мыс ютедь Олардыц кейiнгi бiрiнiц мысалы - Ресей Федерациясындагы Казан каласыныц пайда болу мерзiмiн аныктау.

Тарихы «тарих койнауына» терецдеп кететiн сол немесе баска да каланыц пайда болуЛргесшщ калану уакытын негiздеу жай гылыми тапсырма емес. Тiптi б^л мэселенiц шешiмi гылым саласына да жакындамайды, б^л мэселенiц шешiмi саяси кызыгушылык, егер

Сур. 1. Еск1 Турюстан цаласыныц аэрофотосурет1 Fig. 1. Eski Turkestan hillfort aerophoto

шын мэншде гылым аясында калган болса, мамандар ^жымыныц максатты кYшiн талап етер едь Жазбаша дерек-терде сенiмдi мэлiметтер болмаган жагдайда, квбiнде м^ндай катынас барлык ерекшелiксiз Казакстанныц ортагасырлык калаларында болып тирады, онда сапалы деректанулык базаны к¥рудыц ¥закка созылган жэне ецбек шыгыны кезецi керек. Эрине, оныц негiзiнде максатты жэне жYЙелi археологиялык зерттеулердiц материалдары жатуы кажет.

Мысалы, Казан каласыныц пайда болу уакыты жвшндеп мэселелердi шешу барысында каланыц взi мен твцiрегiне бес жыл бойы жYЙелi кец квлемдi археологиялык зерттеулер жYргiзiлдi. Негiзгi зерттеу нысаны Казанка взенiнiц Едiлге кояр жерiндегi мYЙiсте, б^рындары бекiтiлгендей Кремлевский твбесшде каланыц ежелгi орталыгы орналаскандыгы

свзс1з. Эйтсе де, сол уакытта Казан археологиялык т^ргыдан айтарльщтай жаксы зерттелш, гылыми айналымга каланыц стратиграфиялык шкала-сы енед1 (А.Х. Халиков), сонда да, м^нда тагы 22 казба ж^мыстары жYргiзiлiп, гылыми-жаратылыстану аналитикалык зерттеулердiц алу-ан тYрлерiне тартылган (т^кым-тозацдык, термолюминосценттiк, дендрохронологиялык жэне т.б.) квлемдi эртYрлi материалдар алы-нады. Осы материалдарды зерт-теуде элемнщ 20-га тарта елiндегi гылыми орталыктардыц маманда-ры тартылады. Олай болса, Казан стратиграфиясыныц моцголдарга дешнп вмiрi, ец алгашкы кабаты толыгымен дэлелденiп, каланыц мыцжылдык жасы негiзделедi [Ху-зин, Хакимов, 2000, с. 220 и сл.].

Неге 1500 жыл? 1982 ж. басталган ханака-кесенеден 300 м

^шы^тыщ^ы КYлтeбeнiц шaмa-мeн 70 ш.м. aлaцынa жYpгiзiлгeн cтpaтигpaфияльщ rçaзбaньщ eq тeмeнгi 10-12 яpycынaн rçaндaйдa бip ^рылыстыц бeлгici кYлдi

rçaбaт (^^ады^ы 1,5 м acтaм) яшы-лады. TaбылFaн зaттap жиз^н rçoлмeн жaпcыpылып жacaлFaн ^ыш ыдыcтapдыц caнayлы cыныFы, coпarçшa кeлгeн тac дэн Yккiштep мeн тac к¥Paлдapдыц - ^вдыш, тYЙгiш жэнe т.б. ^ны^^ы бoлды.

Дeгeнмeн б^л жepдeн тaбылFaн б¥Йымдap ^рылыстыц eдeнiнe «^a^amicra» eмec, шapтты тYPдe бeлгiлeнгeн бipiншi (eq eжeлгi, cyб-cтpaт) ^рылыш дeцгeй ждаинщ (1КД), жaлпы 0,5 м ^лы^^^^ы мэдeни i^ara мaтepиктiц Ycтiндe жa-тыр. M¥ндaй cyбcтpaтты кYлдi rçaбaт Сыpдapия aлrçaбындaFы бiprçaтap opтaFacыpльщ rçaлaлapдьщ (Отыpap, Шoйтeбe жэж т.б.) cтpaтигpaфия-cынa тэн eкeндiгiн aйтып eткeн жeн. Д^рыгсын aйщaндa, б^л cтpaтигpa-фия толыщ зepттeлгeн rçaлaлapдьщ бapлыFынa ^тысты.

Дэлocындaй, жaлпы ^^ады^ы 0,5 м кYлдi rçaбaтты «YЙiндiнi» 1962 ж. M.C. Mepщиeв Tapaз шaxpиcтaныныц мэдeни rçaбaт cтpaтигpaфияcыныц нeгiзiнeн тaбaды. Б^л rçaбaт зaттapFa eтe ж^пыны бoлFaн жэнe omirç Ycтiн 10-20 cм ^лы^^^^ы ^carç ж^мыр тacты rçaбaт жayып жaтrçaн. Автop м^ны, яFни тac rçaбaтын Taлac eзeнi тacrçыныньщ iзiмeн тYciндipeдi. Б^л rçaбaтты M.C. Mepщиeв б.д. бipiншi Facыpынa жaтrçызaды, б¥Faн Е.И. Are-eBa кeлicкeнiмeн, А.Н. Бepнштaм Ta-paз cтpaтигpaфияcындaFы cyбcтpaт-ты rçaбaттa бipшaмa epтe кyшaндьщ мaтepиaлдapдыц бapын жэнe oны б.д.д. бipiншi FacыpFa мepзiмдeyгe бoлaтынын aйщaн [Mepщиeв, 1968, c. 38, 44; Tpyды Сeмиpeчeнcкoй..., 1949, c. 39].

КYлтeбeнiц бipiншi ^рылыгс дeцгeй жиeгiнeн жинaлFaн бap-жoFы 23 ^тыщ дeп eceптeлгeн кepaмикa кeшeнiн ыдыcтapдыц кecкiндiк бeлiктepi ^¥Paйды. ЩД Ycтiнe rçaбaттaлFaн eкiншi ^рылыгс дeцгeй жиeгiнeн (8-9 яpycтap) eлшeмi 40^20x9-10 cм бoлaтын шикi кipпiштeн rçaлaнFaн, мыщты rçaбыpFacыньщ г^лы^^^ы 1,4 м дeйiн бapaтын бec бeлмeнiц rçaлдьщтapы aньщтaлFaн бoлaтын. Бeлмeлepдeн тap эpi aлaca cыпaлapдыц opны aньщтaлды.

КYлтeбeнiц ocы era

cyбcтpaтты rçaбaтынaн тaбылFaн кepaмикaлapдыц шшш, жaлпы бipк;aтap мopфoлoгияльщ бeлгiлepi бoйыншa Taшкeнт oaзиciндeгi Mинг-Урюк rçaлacыньщ тeмeнгi rçaбaтыньщ [Бypякoв, 1956, с. 126], ШapдapaдaFы A^^e I rçaлacыньщ тeмeнгi дeцгeй ждаинщ [Maкcимoвa и др., 1968, с. 36-62, 150-154] кepaмикaлapы тиште жarçын. M¥ндaй кepaмикa ОтыpapдaFы cтpaтигpaфияльщ

rçaзбaньщ XIV ^рылы^ дeцгeй жиeгiнeн, [Aкишeв и др., 1972, c. 7880] Kocтeбeнiц oцтYCтiгiндeгi жэнe Бoтaйтeбe rçaлaлapыньщ rçaбaтынaн [Aкишeв и др., 1972, c. 123] жэж TYpкicтaн ayдaнындaFы ШaFa ayылы мaцындaFы ^рымтан [Maкcимoвa, 1974, c. 95-118] кeздecкeн. Б^л ^cacrai^^ КYлтeбeнiц I-II ^рылыгс дeцгeй ждаин^ rçaтпapлaнy ya^r^m Отыpap-Kapaтay мэдeниeтiнiц

II кeзeцi (IV-VI f.f.) yarçытымeн мepзiмдeyгe мYмкiндiк бepeдi [Лeвинa, 1971, c. 228-229].

3КД ceктopынaн cэл жoFapыдa жepлeнгeн жыл^ыныц тaбылyы, КYлтeбeнiц тYpкiлiк мэдeниeт

шeцбepiнe кipeтiнiн кepceтeдi. Б^л тaбылым I-II ^рылыгс дeцгeй жиeгiн б.д. бipiншi мыцжылды^тыц opтacынa Yлкeн ceнiммeн мepзiмдeyгe

болатынын керсетп. Жерлеу ш^ц-;ырын топыра;тан тазалау кeзiндe бYлiнгeн тeмip Y3eqri, тeмip ауызды;, сонымен ;атар жалпа; KYMic тога жэне cYЙeктeн жасалган жебе ^шы табылды (сур. 2). Осындай пiшiндeгi тeмip Yзeцгiлep VI-VII f.f. Еуразия даласында кещнен тapaлFaн. Орта Азия мен Казахстан aумaFындaFы жыл;ы жэне эбзeлдepiмeн бipгe жерленген жерлеу ecкepткiштepi VI-VII f.f. мepзiмдeлeдi. Б^л YPДic TYpKi ^Fa^^i^iR жаулап алуымен байланысты [Степи Евразии..., 1981, с. 37]. Осыпан :р;сас Yзeцгiлep мен 6ip шыFыpшьщты ауызды;тар Самарканд мaцындaFы жерлеу орындарынан кездескен [Спришевский, 1951, с. 39-40]. Екiншi 6ip ^^сас Yзeцгi Ташкент каналыныц ;^рылысы кeзiндe [Древняя и средневековая..., 1979, с. 38, рис. 13] жэне Пенджикенттеп ;азба барысында тaбылFaн [Распопова, 1981, с. 100, рис. 70, 2]. Ишш жaFынaн ^;сас, 6ipa;, бeтiндe еш;андай оймышты бeдepлepi жо; тоFaлap жа;ын

жердеп Сида; жэне Каратебе ;алаларыныц VII-VIII f.f. жататын ;абаттарынан [Смагулов, 2011, с. 283, рис. 53] жэне TэжiкcтaндaFы Пенджикент ;аласыныц VII f. мepзiмдeлeтiн ;абатынан шы;;ан [Распопова, 1981, с. 91, рис. 64]. Аймa;тaFы ат эбзелдердщ осындай жэне бас;а да белшек б^йымдары Алтай тYpiктepiнiц VI-VII f. бipiншi жapтыcындaFы Кудэрге ;орымыныц жерлеу мYлкiнe [Гаврилова, 1965] ете ^;сас eкeндiгi зepттeушiлep тарапынан кepceтiлгeн [Распопова, 1981, с. 97-98].

АлтaйдaFы жыл;ымен жерлеу F^pmi езшщ бастауларын хунну-сянбилер кезещнен алады жэне ол дэcтYP тYpкi мэдениет ;алыптасуыныц aлFaш;ы кезещнде, яFни VI f. eкiншi жартысы - VII f. бipiншi жартысында айтарлы;тай ;ар;ынды тарала бacтaFaн [Серёгин, 2017, с. 36-48]. МYмкiн 3КД ceктоpындaFы жерлеу ш^вдыры аузынан тaбылFaн оттыц ;алды^ы мен ;ыздыpылFaн саздыц табылуын

Cyp. 2. Kynme6en^ yminmi ^ypunuc de^eu wиeгinдeгi w.hwv,hi wepnernen opunnan ma6unsan y3e^i

Fig. 2. Stirrup from the horse burial in the Kultobe building horizon

дa, жеpлеy F¥pыптapыныц rçaтapынa жaтrçызyFa бoлaтын шыFap?

Егеp КYлтeбенiц Yшiншi к^ылью децгей жиегiн VII f. бipiншi кезещне жaтrçызcarç, oндa тeменде opнaлacrçaн II жэне I к^ылью децгей жиектеpiн IV-VI f.f. жaтrçызyFa эбден бoлaды, api б^л пiкipiмiздi aтaлFaн к^ылью децгей жиектеpiнен тaбылFaн кеpaмикaльщ кoллекция дa дэлелдей тYcедi.

Мaмaндapдыц пiкipiнше, Op-тa Азиядa IV-V f.f. мaтеpиaлдьщ мэдениет фopмacы тYбегейлi eзгеpicтеpге ¥шыpaFaн жэне ец aлдымен, мaцызды этнoмэдени кepcеткiш бoлып тaбылaтын т¥pFын YЙлеpдiц cипaты eзгеpген. Б^л жaташылдьщты IV-V f.f. шепнде Сыpдapия бoйындaFы «жетiacapльщ» т¥pFындapдыц кeшiп-rçoнyымен жэне «rçayыншыльщтapдыц» Opтa Азия oaзиcтеpiнiц iшкеpi бeлiктеpiмен apaлacyымен бaйлaныcтыpyFa 6o-лады [Вaйнбеpг, 1999, c. 255]. Л.М. Левита жетiacapльщ кеpaмикa пiшiндеpiнiц Сыpдapияныц жoFapFы aFыcындa, яFни Oтыpap-Kapaтay жэне К^уыншы мэдениеттеpiнiц ayмaFындa жaппaй тapaлyын III f. aяFы - IV f. бacымен меpзiмдеген. Б^л мэдени белгiлеpдiц енyiнiц мaцыздылыFы, отл мэдениеттiц келбетiн eзгеpтiп, apы кapaй дaмyы келеci, Yшiншi кезецi, eзiндiк еpекшелiктеpге caй белгiлеp кешенiмен ^ran^a^i [Левинa, 1981, c. 174]. Хaльщтыц б^л жылжуы aяcын ФеpFaнa жэне Opтa Сыpдapия aймaFындaFы caFaнa тYpiндегi жеpлеy opындapыныц тapaлyымен бaйлaныcтыpyFa 6o-лады [Мaтбaбaев, 1998, c. 71]. Р.Х. Сyлеймaнoвтыц пiкipiнше, Ep-KopFaн кaлacындaFы ШКД-деп f^ бaдaтxaнaныц rçaлыптacyындa дa, ocы кезецдегi OцтYCтiк СoFды жеpiндегi мэдениет бейнеciнде де

«жетiacapльщ» apxитектypaльщ-rç¥-pылыc дэcтYpлеpiнiц жaтальщтapы гайда бoлFaн [Сyлеймaнoв, 2000, c. 143]. Abtop бipнеше Fимapaттыц жocпapлaнyын Сыpдapияныц rç^p-Faп кaлFaн apнaлapындaFы, ^п-шiлiгiн Л.М. Левинa зеpттеген жетiacapльщ жеp бетiндегi жеpлеy opындapы (3 тип) интеpьеpiнiц жocпapлaнyымен caлыcтыpaды

[Левита, 1996]. Зеpттеyшi Сьф-дapия бoйындaFы мэдениеттi тacымaлдayшы xaльщтapдыц тa-paлyын Opтa АзиядaFы еpте opтaFacыpльщ rçaмaлдapдыц apx^ тектypaльщ келбетiмен жэне ^ест тэpiздеc жocпapдaFы F¥pыптьщ K¥pылыcтapдыц тapaлyымен 6aräa-ныcтыpaды [Сyлеймaнoв, 2000, c. 259, 265].

Неге 2200 жыл? Аpaдa бipшaмa ya^rc eткелi беpi apxеoлoгия Fылымыныц кецютЫ ^Farnm, зеpттеy бaFыттapы теpецдеп, aтaлFaн aймaктaFы кeне зaмaнныц тapиxи-мэдени YДеpicтеpiн тYciнyге жoл aшты. Сыpдapия aймaFындa «capмaт шецбеpiне» кipетiн xaльщтыц б.д.д. бipiншi Facыpындa бoлFaны тypaлы такты деpектеp белгiлi бoлды. Мэ^лен, Шaштeбе (Тaшкент oaзиci) rçaлacыныц cтpaтигpaфияcынaн

«Opaл мaцы мен Аpaл мaцынaн, яFни coлтYCтiк-бaтыcтaн келген-деpдiц» жеpлеy rç¥pылыcтapы та^ты к¥жaттaлaды. Б^л БYpгелiк rçoныcтapыныц rç¥лaнды opнынaн дa кезде^д^ oндaFы к^ылью децгей жиегiн К^уыншы мэдениетiнiц мoнyментaлды к^ыль^ы жayып кaлFaн [Филaнoвич, 1991, c. 77-87; 1999, c. 124-125].

Oœ кезецде иppигaцияFa ыцFaйлы жеpлеpдiц бapлыFындa жaппaй ^o^iCTa^ YДеpici белcендi жYpiп, oлapдыц эprçилы типтегi rçoныcтapы мен oныц жYЙелеpi пaйдa

болган, м^ны «урбанизациялыд жарылыс» деп сипаттаса да болады.

Д^рысында осыган ^дсас миграциялыд YДерicтер Сырдария-ныц твменгi агысында да орын алган cекiлдi. М^нда, Отырар оазисше кiретiн Арыс взеншщ бойындагы жэне твменiрек, TYркicтaн оaзиciндегi бос жатдан жерлерге халыд тыгыз доныстана бастаган.

КYн сайын отырыдшылыд типтегi уй-жайлардыц негiзгi тYрлерi трансформацияланып жатады. Егер б.д.д. VI—III f.f. Согды, Фергана, Шаш далаларында «жертвле» тэрiздеc дэcтYрлi Yйлер болса [Омельченко, 2004, с. 62-68], б.д.д. II г. жер бетше салынган Yйлер саны квбешп, y^^ iшкi интерьерi Хорезмдегi сиядты, ец алдымен б^рынырад осы аймадда тэн емес «П» немесе «Г» тэрiздеc сыпалар ^йымдастырылады. Т^ргын бвлмелердщ интерьерi взгешелеу

болды: Yш немесе тврт дабырганыц бойымен кiрпiштен согылган сыпа созылып, ортасына ашыд тYPдегi алау-ошад орналасса, сыпалардыц бiрiне тандыр ошад жасалган [Неразик, 1986, с. 37]. Шынында да, т^ргын бвлмелердщ жогарыда сипатталган д^рылымы антикалыд кезецдеп Орта Азия далаларында белгiciз болып келген. Бiрaд тура сол кезецде м^ндай интерьерлiк ерекшелiк Сырдарияныц твменп агасындагы Жетiacaр мэдениетiне тэн т^ргын Yйлерде кездеcедi. Осы аймадта ^зад жылдар бойы т^радты жYргiзiлiп келген зерттеу ж^мыста-ры кврcетiп отыргандай, б.д.д. гасырлардыц соцында дорганысы мыдты бекшютердщ iшiндегi «т^ргын бвлiмдердiц» ортасына ашыд типтеп ошад-алтарь, ал оныц айналасына дабырганыц периметрi бойынша аласа жантайма сыпа орналасдан

Сур. 3. Ежелг1 цитадель цурылысы. Крест тэргздг цамал. Фото автордт

Fig. 3. Element of the building development in the ancient Yassy citadel. Cross-shaped castle. Author's photo

Сур. 4. Цитадельдщ ею цурылыс кезецmдегi ежелгi «крест mapisdi» цамалдыц жоспары

Fig. 4. Layout of the ancient «cross-shaped» castle of the citadel in two building stages

[Левина, 1996, с. 25-26, рис. 10, 29, 27-30, илл. 15-17, 35].

Ягни, жер бетше т^ргызылган т^ра^ты ^оныстардыц т^ргын белмелершщ интерьершде осын-дай белгшершщ болуына ^арап, хронологияльщ индикатор ретiнде б.д.д. алгаш^ы гасырын айта аламыз. Еден Yстiнде т^гырлы алтары бар гибадатхана, Согды цитадельдерiндегi «салтанат сарай-лары» сия^ты ез бастауы Сырдария бойындагы мэдениетке тиесiлi бiршама ерте т^ргын белмелердщ интерьерiнде жатуы эбден мYмкiн. Жетiасар мэдениетшщ емiр сYрген

б.д.д. бiрiншi гасырындагы дэстYрлi т^ргын жайлардыц ^рылымын ^арастырган Л.В. Гуревич, онда Yйлердщ кейбiреулершщ ортасында т^гырлы алтарь жэне шаршы тэрiздес г^рыптьщ бвлмедегi сыпалардыц «кушандыщ» Yлгiге жа^ын прото-типтерi болуы мYмкiн екендтн байк;аган (Зартепе) [Гуревич, 1990, с. 73].

ТYркiстан ^аласындагы

^лтвбенщ бiрнеше ^абатты y^^ дiсiне жYЙелi тYрде жYргiзiлген зерт-теу ж^мыстары барысында ашылган децгей жиектi стратиграфиялыщ мэлiметтер мен табылган жэдiгерлер

^HpaHgbinap rçanTa Te-ricrenin, YCTiHe opTa-racbipnbirç rçaManbi 6ap цнтagenb TYCKeH. Ka36a 6apwcwHga ocw (K9He 6acrça) apxHTeKTypanw^ rç^pbinbicTbirç Mep3iM-genyiH aHH^Tayra mym-KiHgiK 6epeTiH Marçbi3gbi apxeonoraanbirç arçnapaT anbmgbi. EipereH apxeo-noraanbirç Kagirepnepi 6ap 6^n KemeH eKenri ^ch ^anacwHHR 6.g.g. II f. - 6.g. Ill F. F^pbinTbl^, canTTH^ eMipiH Kapbirçrça mbirapbin othp [CMa-rynoB, 2013a, c. 495520].

^annbi Ta6binFaH KepaMHKa cbiHbi^Tapbi apacbmgarbi, mHKi ca3-gbirç 6eTiHe 6aTbipbin, cH3Hn TYcipreH Taq6a Tapi3gec 6enrinep -Kememmrç Heri3iHge 6.g.g. II f. - 6.g. эм6neмa epeKme Ha3ap aygapTagbi. III f. Ke3erçme KaT^bi3yra 6onagbi. Onapgbirç imiHge 6^pHmTapHHga fflbrngbirbrnga, ^cch rçanacbiHbirç rçocbiMma geqreneK ch3hfh 6ap eKenri цнтageniн amy och KepgeH mapmbi Tapi3gec 6eHHenep -6acTanagH. «TaMnnnepnep Tarç6acbi» epeKme

Apxeonoraanbirç 3epirey k^- rçbi3birymbinbirç Tygbipagbi (7 gaHa). MHcTapHHHR ^a3ipri Ke3erçrnge eKenri OHMbimTbi 6enrinepi 6ap KepaMHKanap цнтagenbgeri rç^pbinbic anarçbiHbirç Konne^Hacbmgarbi KpecT HeMece aHTapnb^TaH 6eniri amanraH. M^Hga cBacTHKa TYpiHgeri 6enrinep KYnTe6e цнтagenb rçaManbiHbirç 6ipmaMa Karçcbi Konne^Hacbmgarbi eq Ken TaparaH ca^TanraH ipreciH Ta3anay K^MbicTapbi 6enri gen aHTyra 6onagbi. ch3h^th aa^Tanbin (ca^ranraH rça6bipra 6enrinepgirç rçaTapbrnga oHbin KacanraH 6mKTiri 3,2-3,4 m) (cyp. 3), eKenri Taq6a Tapi3gec 6enrinep ge Ke3gecegi 6eKiHic rça6bipracbiHbirç ^biHgbirbi (cyp. 6).

aHH^Tanan (I-II f.f.), цнтagenbgiц KaMangbirç aynacbrna 6acTH Kipep

rç^pbinbicbi 3epTTenin KaTbip (cyp. 4, KepiHeH aHap Tapi3gi 6e3eHgipinreH, 5). 3epTrey HSTHKecmge цнтagengiц 6^paTHnHn KacanraH anTHH cbipra, ya^HT eMip cYpreHi, 6ipHeme cohhmêh rçaTap, rçaMangbirç egeHiHeH KeHgey K^MbicTapbiHbirç Ke3erçm ^carç anTHHHaH KacanraH KHiMre 6acTaH eTKepreHgiri K9He YnKeH TaraTHH inMeKTep, eTe ^carç anTHH KeneMgeri eprriq opbiH anyHHaH MoHma^Tap Ta6bingbi (cyp. 7). Eiparç ^HparaHgHFH aHbi^Tangbi. KeMimpeK 6^n Kagirepnep rçaMangbirç KeHiHri

Cyp. 5. 1, 2 - цитадеnbдiц co^sbi кезецmдегi ma^a œmndi ôemrnep (6.d. III s.); 3, 4, 5 - 6.d. I-II s.s. геммaнblц KepamuKadasu 6acna-ma^acu

Fig. 5. 1,2 - tamgha-like symbols from the last citadel horizon (III century A.D.); 3, 4, 5 - gemma imprints on ceramics of the I-II centuries A.D.

Сур. 6. Цитадельдегi жапсарлай салынган цурылыстары бар ежелгi 6emiHic цабыргаларыныц шыгыс бвлiгi

Fig. 6. Eastern section of the ancient citadel wall with extensions

далпына келиршген дабаты бiрiнiц мерзiмiн негiздеуi мYмкiн. Осыган ¥дсас б^йымдардыц бiршaмa ер-те Yлгiлерi далалыд сармат тай-паларыныц б.д. III г. бiрiншi жар-тысындагы жерлеу орындарында кещнен таралса, жэдтерлердщ басым бвлiгi б.д. III г. ортасы мен екiншi жартысындагы кешендерде кездесе-дi. Табылган алтын сырга дамалдыц вмiр CYPуiнiц кейiнгi кезещндеп ежелп далпына келтiру уадытын мерзiмдеу Yшiн «хронологиялыд репершщ» бiрi болуы эбден мYмкiн. М^ндай зергерлiк б^йымдардыц пайда болуын мамандардыц Орта Азияныц зергерлш орталыдтарымен дэcтYрлi байланыстыруы орынды жагдай.

Цитадельдщ соцгы рекон-струкциялануыньщ мерзiмiн дамалдыц iшкi белшндеп еденнен табылган кушандыд монеталар да айгадтайды. Солардыц жадсы садталган бiрi 13 белмедегi 2КД шыдты, сонымен датар бiрегей тацбалары бар ею х^м сыныгы табылды (сур. 6, 7). Монета кешнп кезецдегi едендердщ бiрiнiц сылагынан табылды. Оныц беи датты бYлiнiп, ысылып далгандыдтан, Бактриялыд жазуды оду диындыд тугызганымен, бiрдатар белгiлерiнiц бедерiне дарап, кушандыд Хувшики патшаныц (б.д. II г. ортасы) кезшде согылгандыгы аныдталды. Монетаныц Ау бетiнде «тYрiкше» отырган, сол долын биiкке кетерген билеушi бейнесi бар. Rv белiгiнiц децгелек жиегiнде «терт тютЬ> тацба/ гербтiц астында ттнен т^рып оц долын жайган билеушiнiц бейнесi бар. взiнiц стратиграфиялыд жагдайына дарай б^л кушандыд монета дамалдыц 2КД бiрiншi д^рылыс кезецiнiц аядталуын мерзiмдеуi мYмкiн.

Камалдыц басда белмесiндегi ерте кезецге тэн еденнен табылган бiзгегi темен тYсiрiлген жебе ^штары, дырлы фаянсты моншадтар, миниатюралы пуг, ^штарына алтын тазшген кэрiптасты алда, кегiлдiр адыдты моншад жэне т.б. жэдiгерлердi б.д.д. II г. - б.д. I г. се-шммен жатдызуга болады.

Цитадельдiц бекiнiс

дабыргасына тазалау жэне зерттеу ж^мыстары жYргiзiлiп жатыр. Беюшс дабырганы iздеу тура «мая шептщ арасынан иненi iздеумен» бiрдей секшдь Дегенмен, кей жерлерiнде бекiнiс дабыргасы iргесiне дейiн тYгелдей тегiстелiп кетсе, ецщ бiр жерлерiнде 3-4 м дешн садталган! (сур. 5). К^рп тацда цитадельдiц бекiнiс дабыргасы реконструкциялаудыц Yш кезецiн

басынан еткергендi аныдталып отыр. Бекiнiс дабыргасыныц аныдталган жэне елшенген Yш б^рышы 120°-ты д^райды. ОцтYCтiк б^рышта Yш белмелi, ею дабатты бастион аныдталды. Ягни, екiншi дабаттан дорганыс iс-шарасы белсендi жYр-гiзiлген.

Бекiнiс дабыргасыныц сол-тYCтiк-шыFыс б^рышынан «б^рыш-тыд YЙ» тазаланды. Бес белмелi Yйдiц еденiнен Yлкен ерттiц далдыдтары, жабынды ардалыFыныц ^йген кемiрлерi, эртYрлi дыш ыдыстардыц сыны^ы, ец бастысы х^мдар табыл-ды. Олардыц арасынан ад Fаныштан жасалFан Yш пуг бар дызыдты жэдиерлер кешенi жинастырылды.

ТYркiстанныц ежелгi цитаделш зерттеуде алынFан жаца тарихи-мэдени материалдар кешенш толыд Fылыми т¥рFыдан т^жырымдап, талдау жYргiзу дазба ж^мыстары аядталFаннан кейiн жалFасын таба-ды. Эзiрше дамалда ец кене д^рылыс болып табылатын крест тэрiздес Fимаратты б.д.д. бiрiншi Fасырмен мерзiмдеуге ешнэрсе кедергi жасап т¥рFан жод.

Реставратор-мамандармен бiр-лесiп цитадельдiц ежелгi д^ры-лысыныц ашылFан Fимараттарын консервациялау шараларыныц жо-спары мен жобасын жасау, Ежелп ТYркiстанныц жекелеген нысанда-рын iшiнара далпына келтiру мен ашыд аспан астындаFы музейге ай-налдыру бойынша ж^мыстар ба-сталды. Бiрад бiрiншi кезекте жалпы Т^жырымдаманыц непзп жаFдайын - ежелгi Ясы даласыныц берш дамал дабырFалары орналасдан жерден не кергiмiз келетiнiн аныдтап алуы-мыз дажет? Ежелгi даланыц iзiн дандай кYЙде садтап далFан д^рыс -тYпн¥Cдалыд тYPде ^дыптап, кэшби консервациялау керек пе, элде

Сур. 7. Крмалдыц жогаргы едендертен шыщан алтын эшекейлер мен кушандыц тиын

Fig. 7. Gold «lost things» and Kushan coins from the upper floors of the castle

нысаннын жекелеген бвлштерше реконструкция жасалу керек пе? Б1р гана нысанда эртYрлi кезецге жата-тын, уадыт аралыгы Yлкен кещспктен т^ратын дабаттарды халыдда далай таныстыру дажет? Сонын бiр дэлелi, дaзiргi ^ннщ взiнде-aд ^лтвбе бiздiц алдымызга кезектi шешiмi диын с^радтар дойып отыр. Себебi туриспк кластердщ дамуы тек жол жвндеу, эжетхана жэне донад Yйлер салудан гана т^рмасы аныд, б^л вз кезепнде шынайы туриcтердi тарта-тын тYпн¥Cдaлы гажайып нысандар-ды дайта далпына кел^ру. К^рп танда элемдеп эрбiр халыдтын тарихи тэжiрибеci бiрегей жэне бага жетпес екендiгi дарапайым гана шындыд екендiгi cезiлiп келед^ Жалпы эртYрлi халыдтар мен елдердщ вткенiне де-ген дызыгушылыгы да артып келедi. Онын iшiнде Казадстаннын ежелгi мэдениетi де бар.

Зерттеу барысында алынган материалдар мен бакылау ж^-мыстары Ежелгi ТYркiстан ци-таделшщ сакталу жагынан да, архитектуралык-фортификация-лы^ жагынан да манызды ескерткiш екендiгiн дэлелдейдi. Соцгы жыл-дары алынган архитектуралык-археологиялык мэлiметтер кешенi цитадельдщ уакытын б.д.д. 6i-рiншi (II—I f.F.) Fасырлармен

мерзiмделетiнiн кврсетiп отыр. Дегенмен, Казакстаннын ежелгi калаларында б^дан да бiршама ерте архитектуралык к¥рылыс кешендерi белгiсiз болып отыр. Олар эрине бар, б1рак олардын археологиялык i3i ашылмады жэне зерттелмедi. Ал, ТYркiстандаFы б.д.д. бiрiншi Fасырында т¥рFызылFан дэлiздер мен кYмбездер арасынан емiн-еркiн жYре аласыз.

Ескерту

1 - Ж^мыс КР БFМ AP05133405 «ТYркiстан археологиясы: ежелп дэу1рден Кржа Ахмет Ясауиге дешн» жобасы шенберiнде орындалды.

2 - Г.И. Богомоловтыц Сырдариянын орта аFысындаFы аймактардын бiрi ШаштаFы жер бетшдеп саFана - «наустардын» пайда болуын осы жердегi IV f. ав-тохтонды эволюциялык процесс деп тYсiндiруi эзiрге дэлелдерi аз болып квршеда. Нэтижесiнде оба асты катакомбалар «эволюция» жолымен жер бетiндегi «наустар» болып калыптаскан секiлдi [Богомолов, 2005, с. 187-198].

3 - ЖаFдайды пайдалана отырып В. Малашевка жылдам кенес бергенi Yшiн алFысымды бiлдiремiн.

4 - Кушандык монетаны аныктауда маFан айтарлыктай квмек кврсеткен Дж. Ильясовка ризашылынымды бiлдiремiн.

ЭДЕБИЕТ

1. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Древний Отрар. Алма-Ата: «Наука», 1972. 215 с.

2. Акишев К., Грошев В., Ерзакович Л., Смагулов Е. Исследования на юге Казахстана // АО-1986. М.: «Наука», 1988. С. 475.

3. Богомолов Г.И. Развитие погребальных сооружений раннесредневекового Чача // История Узбекистана в археологических и письменных источниках. Отв. ред. Анарбаев А.А. Ташкент: «ФАН», 2005. С. 187-198.

4. Вайнберг Б.И. Этногеография Турана в древности. М.: «Восточная литература», 1999. 359 с.

5. Гаврилова А.А. Могильник Кудыргэ как источник по истории алтайских племен. М.-Л.: «Наука», 1965. 143 с., вкл.

6. Гуревич Л.В. К интерпретации пенджикентских «капелл» // Культурные связи народов Средней Азии и Кавказа (древность и средневековье). М.: «Наука», 1990. С. 67-89.

7. Древняя и средневековая культура Чача. Отв. ред. Шишкина Г.В. Ташкент: «Фан», 1979. 184 с.

8. Левина Л.М. Керамика нижней и средней Сырдарьи в I тыс. н.э. / Тр. ХАЭЭ. VII. M.: «Наука», 1971. 252 с.

9. Левина Л.М. Среднеазиатские связи джетыасарской культуры в первой половине I тысячелетия н.э. // Культура и искусство древнего Хорезма. Ред.: Итина М.А., Рапопорт Ю.А. Вайнберг Б.И. М.: «Наука», 1981. С. 170-177.

10. Левина Л.М. Этнокультурная история Восточного Приаралья. I тысячелетие до н.э. - I тысячелетие н.э. М.: «Наука», 1996. 396 с.

11. Максимова А.Г., МерщиевМ.С., Вайнберг Б.И., Левина Л.М. Древности Чар-дары (археологические исследования в зоне Чардаринского водохранилища). Отв. ред.: Акишев К.А. Алма-Ата: «Наука», 1968. 261 с.: илл.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

12. Максимова А.Г. Гробницы типа науса у с. Чага // В глубь веков. Отв. ред. Акишев К.А. Алма-Ата: «Наука», 1974. С. 95-118.

13. Массон М.Е. О постройке мавзолея Ходжа Ахмеда в г.Туркестане // Известия Среднеаз. геогр. общества. 1929. Т. XIX. 26 с.

14. Матбабаев Б.Х. К вопросу изучения подземных склепов и погребений в камышовых гробах Ферганы // ИМКУ 1998. Вып. 29. С. 70-76.

15. Мерщиев М.С. К вопросу о стратиграфии нижних слоев Тараза // Новое в археологии Казахстана. Отв. ред. Кадырбаев М.К. Алма-Ата: «Наука», 1968. С. 37-50.

16. НеразикЕ.Е. Об этнических процессах в раннесредневековом и средневековом Хорезме // Материалы к этнической истории населения Средней Азии. Отв. ред. Алексеев В.П. Ташкент: «Фан», 1986. С. 3-14.

17. Омельченко А.В. К вопросу о технике домостроительства Средней Азии в эллинистический период (по материалам поселений долины Кашкадарьи) // ИМКУ 2004. Вып. 34. С. 62-68.

18. Распопова В.И. Металлические изделия раннесредневекового Согда. Под ред. Беленицкого А.М.. Л.: «Наука», 1981. 139 с.

19. Сенигова Т.Н. Уникальное культовое сооружение Аулие Кумчик-Ата в районе г. Туркестана // Прошлое Казахстана по археологическим источникам. Отв. ред. Акишев К.А. Алма-Ата: «Наука», 1976. С. 105-121.

20. Сенигова Т.Н. Культовые сооружения около мавзолея Ходжи Ахмеда Ясави // Археологические исследования в Отраре. Отв. ред. Акишев К.А. Алма-Ата: «Наука», 1977. С. 46-58.

21. Сенигова Т.Н., Бурнашева Р.З. Новые данные о городище Туркестан // Известия АН Каз.ССР. Сер. обществ. наук. 1977. № 2. С. 49-55.

22. Серёгин Н.Н. Отдельные захоронения лошадей в обрядовой практике раннесредневековых тюрок Центральной Азии // ТПАИ. 2017. № 1 (17). С. 114-121.

23. Смагулов Е.А. Городище Туркестан // Казахская ССР. Краткая энциклопедия. Алма-Ата: Гл. ред. Казахской Советской энциклопедии. 1985. Т. 1. История. С. 222-223.

24. Смагулов Е.А. Синие лотосы на туркестанском блюде // Памятники истории и культуры Казахстана: сб. ЦС Казахского ООПИК. Алма-Ата, 1986. Вып. 2. С. 43-46.

25. Смагулов Е.А. Археологические исследования в г. Туркестане // АО-1985. М.: «Наука», 1987. С. 579-580.

26. Смагулов Е. Сколько лет Туркестану? // Памятники истории и культуры Казахстана. Алма-Ата: «Казахстан», 1988. Вып. 3. С. 93-97.

27. Смагулов Е.А. Михаил Евгеньевич Массон и археология Туркестана // Новости археологии. Туркестан, 1998. Вып. 1. С. 93-97.

28. Смагулов Е.А., Григорьев Ф., Итенов А. Очерки истории и археологии средневекового Туркестана. Алматы: <^ылым», 1999. 232 с.

29. Смагулов Е.А. Древний Сауран. Алматы: АБДИ, 2011. 434 с.

30. Смагулов Е.А. Из истории кангюйской архитектуры: здания крестообразной планировки // Гуннский форум. Проблемы происхождения и идентификации культуры евразийских гуннов: сб. научн. тр. / гл. ред.: С.Г. Боталов, отв. ред.: Н.Н. Крадин, И.Э. Любчанский. Челябинск: Издат. центр ЮУрГУ, 2013. С. 493-518.

31. Сулейманов Р.Х. Древний Нахшаб: Проблемы цивилизации Узбекистана VII в. до н.э. - VII в. н.э. Самарканд-Ташкент: «Фан», 2000. 343 с. + 87 л. ил.

32. Степи Евразии в эпоху средневековья // Археология СССР. Отв. ред. Плетнева С.А. М.: «Наука», 1981. 302 с.

33. Труды Семиреченской археологической экспедиции. Таласская долина. Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1949. 423 с.

34. Филанович М.И. К интерпретации погребений в нижнем горизонте Шаштепа в Ташкенте // ИМКУ 1991. Вып. 25. С. 77-87.

35. Филанович М.И. К вопросу о путях движения ранних номадов (Чач и Согд на пути кочевников в Бактрию) // Изучение культурного наследия Востока. Культурные традиции и преемственность в развитии древних культур и цивилизации: матер. Междунар. конф. СПб.: «Европейский дом», 1999. С. 124-125.

36. Хузин Ф.Ш., Хакимов Р.С. О времени основания города Казани по материалам международной научной конференции «Средневековая Казань: возникновение, развитие» (Казань, 1999 г.) // РА. 2000. № 3. С. 220-228.

Автор туралы мэлiмет:

Смаг^лов Ерболат Экежащлы - тарих гылымдарыньщ кандидаты, бас гылыми кызметкер^ Э.Х. Марг^лан атындагы Археология институты (Алматы к., Казахстан); az_sultan2015@mail.ru

О ЗАРОЖДЕНИИ ГОРОДА ТУРКЕСТАН Е.А. Смагулов

Новые археологические материалы, полученные в результате систематических работ на холме Культобе позволяют углубить возраст города Туркестан до первых веков н.э., а возможно и до н.э. (II—I вв. до н.э.). В статье приводятся конкретные артефакты и стратиграфические наблюдения полученные в ходе расчистки замка древней цитадели города-крепости Яссы. Оригинальная планировка замка и всей цитадели, окруженной мощной, вероятно, шестигранной стеной, пережившей как минимум два этапа реконструкций, говорят о древних истоках местных архитектурных традиций.

Ключевые слова: археология, строительный горизонт, крепостная стена, своды, арки, цитадель, кушаны, сарматы, бастион, фортификация, пахса

CONCERNING THE BIRTH OF THE CITY OF TURKESTAN E.A. Smagulov

New archaeological materials obtained in the result of systematic work at the Kul-tobe hill allow to extend the age of the city of Turkestan to the first centuries A.D., even probably B.C. (II-I centuries B.C.). The article gives specific artifacts and stratigraphic observations made during excavations of the castle of the ancient city-citadel of Yassi. Peciliar layout of the castle and the entire citadel encircled with a powerful, probably hexagonal wall that made it through at least two stages of reconstruction, speak of the ancient sources of local architectural traditions.

Keywords: archaeology, building horizon, rampart, rammed clay, vaults, arches, citadel, Kushan, Sarmatians, bastion, fortifications

REFERENCES

1. Akishev, K. A., Baipakov, K. M., Erzakovich, L. B. 1972. Drevnii Otrar (Ancient Otrar). Alma-Ata: «Nauka» Publ. (in Russian).

2. Akishev, K., Groshev, V., Erzakovich, L., Smagulov, E. 1988. In Arheologicheskie otkrytiya-1986 (Archaeological discoveries-1986). Moscow: «Nauka» Publ., 475 (in Russian).

3. Bogomolov, G. I. 2005. In Anarbayev, A. A. (ed.) Istoriya Uzbekistana v arheo-logicheskih i pismennyh istochnikah (History of Uzbekistan in archaeological and written sources). Tashkent: «FAN» Publ., 187-198 (in Russian).

4. Vajnberg, B. I. 1999. Etnogeografiya Turana v drevnosti (Ethnography of Turan in antiquity). Moscow: «Vostochnaya literatura» Publ. (in Russian).

5. Gavrilova, A. A. 1965. Mogilnik Kudyrge kak istochnikpo istorii altaiskih piemen (Burial Kudyrge as a source on the history of the Altay tribes). Moscow-Leningrad: «Nauka» Publ. (in Russian).

6. Gurevich, L. V. 1990. In Kulturnye svyazi narodov Srednei Azii i Kavkaza (drevnost i srednevekove) (Cultural relations of the peoples of Central Asia and the Caucasus (antiquity and the Middle Ages)). Moscow: «Nauka» Publ., 67-89 (in Russian).

7. Drevnyaya i srednevekovaya kultura Chacha (Ancient and medieval culture of Chach). 1979. Shishkina, G. V. (ed.). Tashkent: «Fan» Publ. (in Russian).

8. Levina, L. M. 1971. Keramika nizhnei i srednei Syrdari v I tys. n.e. (Ceramics of the lower and middle Syrdarya in the 1st millennium AD). Moscow: «Nauka» Publ. (in Russian).

9. Levina, L. M. 1981. In Itina, M. A., Rapoport, Yu. A., Vainberg, B. I. (eds.). Kultura i iskusstvo drevnego Horezma (Culture and art of ancient Khorezm). Moscow: «Nauka» Publ., 170-177 (in Russian).

10. Levina, L. M. 1996. Etnokulturnaya istoriya Vostochnogo Priaralya. I tysyache-letie do n.e. -1 tysyacheletie n.e. (Ethnocultural history of Eastern Priaralye. I millennium BC -1 millennium BC). Moscow: «Nauka» Publ. (in Russian).

11. Maksimova, A. G., Mershchiev, M. S., Vainberg, B. I., Levina, L. M. 1968. Drevnosti Chardary (Antiquities of Chardara). Akishev, K.A. (ed.). Alma-Ata: «Nauka» Publ. (in Russian).

12. Maksimova, A. G. 1974. In Akishev, K. A. (ed.). Vglub vekov (In the depths of ages). Alma-Ata: «Nauka» Publ., 95-118 (in Russian).

13. Masson, M. E. 1929. In Izvestiya Sredneaz. geogr. obshchestva (in Russian).

14. Matbabayev, B. H. 1998. In Istoriya materialnoi kultury Uzbekistana (The history of material culture of Uzbekistan), 29, 70-76 (in Russian).

15. Mershchiev, M. S. 1968. In Kadyrbayev, M. K. (ed.). Novoe v arheologii Ka-zahstana (New in the archaeology of Kazakhstan). Alma-Ata: «Nauka» Publ., 37-50 (in Russian).

16. Nerazik, E. E. 1986. In Alekseev, V P. Materialy k ehtnicheskoi istorii naseleniya Srednei Azii (Materials on the ethnic history of the population of Central Asia). Tashkent: «Fan» Publ., 3-14 (in Russian).

17. Omelchenko, A. V 2004. In Istoriya materialnoi kultury Uzbekistana (The history of material culture of Uzbekistan), 34, 62-68 (in Russian).

18. Raspopova, V. I. 1981. Metallicheskie izdeliya rannesrednevekovogo Sogda (Metal products of early medieval Sogd). Belenitskii, A. M. (ed.). Leningrad: «Nauka» Publ. (in Russian).

19. Senigova, T. N. 1976. In Akishev, K. A. (ed.). Proshloe Kazahstana po arheolog-icheskim istochnikam (Past of Kazakhstan according to archaeological sources). Alma-Ata: «Nauka» Publ., 105-121 (in Russian).

20. Senigova, T. N. 1977. In Akishev, K. A. (ed.) Arheologicheskie issledovaniya v Otrare (Archaeological research in Otrar). Alma-Ata: «Nauka» Publ., 46-58 (in Russian).

21. Senigova, T. N., Burnasheva, R. Z. 1977. In Izvestiya AN KazSSR (News of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR), 2, 49-55 (in Russian).

22. Seryogin, N. N. 2017. In Teoriya ipraktika arheologicheskih issledovanii (Theory and practice of archaeological research), 1 (17), 114-121 (in Russian).

23. Smagulov, E. A. 1985. In Kazahskaya SSR. Kratkaya ehnciklopediya. Istoriya (Kazakh SSR. Brief encyclopedia. History), 1. Alma-Ata: Gl. red. Kazahskoi Sovetskoi ehn-ciklopedii, 222-223 (in Russian).

24. Smagulov, E. A. 1986. In Pamyatniki istorii i kultury Kazahstana (Monuments of the history and culture of Kazakhstan), 2. Alma-Ata, 43-46 (in Russian).

25. Smagulov, E. A. 1987. In Arheologicheskie otkrytiya-1985 (Archaeological discoveries). Moscow: «Nauka», 579-580 (in Russian).

26. Smagulov, E. 1988. In Pamyatniki istorii i kultury Kazahstana (Monuments of history and culture of Kazakhstan), 3. Alma-Ata: «Kazakhstani» Publ., 93-97 (in Russian).

27. Smagulov, E. A. 1998. In Novosti arheologii (Archaeology news), 1. Turkestan, 93-97 (in Russian).

28. Smagulov, E. A., Grigorev, F., Itenov, A. 1999. Ocherki istorii i arheologii sred-nevekovogo Turkestana (Essays on the history and archaeology of medieval Turkestan). Almaty: «Gylym» (in Russian).

29. Smagulov, E. A. 2011. Drevnii Sauran (Ancient Sauran). Almaty: "ABDI" (in Russian).

30. Smagulov, E. A. 2013. In Botalov, S. G., Kradin, N. N., Lyubchanskii, I. E. Gunnskii forum (Hun forum). Chelyabinsk: South Ural State University Publ., 493-518 (in Russian).

31. Suleimanov, R. H. 2000. Drevnij Nahshab: Problemy civilizacii Uzbekistana VII v. do n.e. - VII v. n.e. (Ancient Nahshab: Problems of civilization of Uzbekistan VII BC. -VII century AD) Samarkand-Tashkent: «Fan» Publ. (in Russian).

32. Arheologiya SSSR. 1981. Pletneva, S. A. (ed.). Moscow: «Nauka» Publ. (in Russian).

33. Trudy Semirechenskoi arheologicheskoi ekspedicii. Talasskaya dolina (Works of the Semirechie archaeological expedition. Talas valley). 1949. Alma-Ata: Academy of Sciences of the Kazakh SSR Publ. (in Russian).

34. Filanovich, M. I. 1991. In Istoriya materialnoi kultury Uzbekistana (The history of material culture of Uzbekistan), 25, 77-87 (in Russian).

35. Filanovich, M. I. 1999. In Izuchenie kulturnogo naslediya Vostoka (Study of the cultural heritage of the East). Saint Petersburg: «Evropeiskii dom», 124-125 (in Russian).

36. Huzin, F. Sh., Hakimov, R. S. 2000. In Rossiiskaya arheologia (Russian archaeology), 3, 220-228 (in Russian).

About the Author:

Smagulov Erbulat A. Candidate of historical sciences, A.Kh. Margulan Archeology Institute; Kazakhstan, Almaty, 050010, Dostyk av., 44; az_sultan2015@mail.ru

Myggenep ^a^TbiFbicbi Typanbi a^napaTTbi amy. ABTop Myggenep ^a^TbiFbicbrnb^ ^o^tmfmh MsmMgengi. / PacKpbiTHe пн^оpмaцпп o KOH^nHKTe HHTepecoB. ABTop 3aaBnaeT 06 OTcyTCTBHH KOH^nHKTa HHTepecoB. / Disclosure of conflict of interest information. The author claim no conflict of interest.

Macana Typanbi a^napaT / Hн^opмaцпa o cTaTbe / Information about the article. Pega^uaFa TycTÍ / nocTynuna b pega^uro / Entered the editorial office: 29.10.2018. Pe^roemrep MaKyngaFaH / Ogo6peH0 pe^H3eHTaMH / Approved by reviewers: 05.11.2018. ^apnanayFa ^a6bingaHgbi / npuHaTa k пy6nнкaцнн / Accepted for publication: 12.11.2018.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.