Научная статья на тему 'ШУ-ТАЛАС ӨҢІРЛЕРІНДЕГІ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ТӨРТКҮЛДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ'

ШУ-ТАЛАС ӨҢІРЛЕРІНДЕГІ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ТӨРТКҮЛДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
102
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
археология / Шу-Талас өңірі / Іле / Ыстықкөл / ескерткіш / ортағасырлық қалалар / ұзын қорғанды қалалар / төрткүл / керуен сарай / бекініс / қамал / бекет / қоныс / мәдени қабат / фортификация / ор / archaeology / Shu and Talas River valleys / Ily River / Issyk Kul Lake / a site / the medieval cities / the cities with long walls / caravanserai / fortification / fortress / settlement / an occupation layer / ditch

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Ақымбек Ералы Шардарбекұлы, Шагирбаев Мамбет Сапарбекович

Мақала Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан ортағасырлық төрткүлдердің зерттелу тарихына арналады. Аталған аймақ бойынша ХІХ ғ. бастап бүгінгі күнге дейінгі төрткүл типтес ескерткіштер туралы зерттеушілердің келтірген мәліметтері толық беріледі. Әрбір зерттеушінің төрткүлдердің көлемі, топографиясы, жазба деректердегі ескерткіштермен баламалануы, атқарған қызметі және т.б. жайлы жазған мәліметтері жеке талданады. Ф.Д. Городецкий, Б.Н. Дублицкий секілді зерттеушілердің архив қорында сақталған қолжазбаларындағы төрткүл тәріздес ескерткіштерді сипаттауының кейбір ерекшеліктері жеке талқыланады. Д.Ф. Винник, П.П. Иванов, А.Н. Бернштам және т.б. зерттеушелірдің төрткүл типтес ескерткіштерді топтауда негізге алған ерекшеліктердің маңыздылығы қарастырылады. К.М. Байпақов, М.Е. Елеуов, Р. Сала., Ж.-М. Деом секілді ғалымдардың төрткүлдерге жүргізген зерттеулерінің ерекшеліктері сараланып, жалпы төрткүл типтес ескерткіштерді жеке қарастырудағы ұстанған мақсаттары анықталады. Төрткүл типтес ескерткіштерді зерттеген ғалымдардың «төрткүл» атауы мен олар туралы тұжырымдары жайында қызықты деректері мен ғылыми қорытындылары айтылып өтеді.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

HISTORY OF STUDYING OF MEDIEVAL TORTKULS IN SHU-TALAS REGION

This article is devoted to history of studying medieval tortkuls (fortified cities ruins) located in Southeast Kazakhstan. The exhaustive data collected by researchers about sites like tortkuls in this area since the 19-th century till today are provided. Written data of each researcher on the area, topography, identification in written sources, functionality of each of site like tortkuls, etc. are carefully analyzed. Separately some features of characteristics of sites like tortkul in the manuscripts kept in archival funds of such researchers as F.D. Gorodetsky, B.N. Dublitsky are considered. Importance of features of the sites taken for the basis for grouping as tortkuls at D.F. Vinnik, P.P. Ivanov, A.N. Bernshtam and other research works is considered. Features of the conducted researches on tortkuls of scientists like K.M. Baipakov, M.E. Yeleuov, R. Sala and Zh-M. Deom are sorted. Also their tasks by consideration of sites of the general type like tortkuls are defined. The conclusions of researchers and interesting data according to the term of "tortkul" and on a systematization of sites like tortkuls are provided.

Текст научной работы на тему «ШУ-ТАЛАС ӨҢІРЛЕРІНДЕГІ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ТӨРТКҮЛДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ»

ЭОК 903.18 (574.52)

https://doi.org/10.52967/akz2019.1.3.43.60

ШУ-ТАЛАС еЩРЛЕРШДЕГТ ОРТАГАСЫРЛЬЩ ТеРТОТЛДЕРДЩ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ

© 2019 ж. Е.Ш. Акымбек, М.С. Шагирбаев

Макала Казакстанньщ ощуспк-шьныс бвлiгiнде орналаскан ортагас^1рл^1^ тврткYлдердiн зерттелу тарихына арналады. Аталган аймак бойынша Х1Х f. бастап 6YriHri кунге дейiнгi тврткYл типтес ескерткiштер туралы зерттеушiлердiн келтiрген мэлiметтерi толык бершеда. Эрбiр зерттеушiнiн тврткYлдердiн квлемi, топографиясы, жазба деректердегi ескерткiштермен баламалануы, аткарFан кызметi жэне т.б. жайлы жазFан мэлiметтерi жеке талданады. Ф.Д. Городецкий, Б.Н. Дублицкий секiлдi зерттеушiлердiн архив корында сакталFан колжазбаларындаFы тврткYл тэрiздес ескерткiштердi сипаттауынын кейбiр ерекшелiктерi жеке талкыланады. Д.Ф. Винник, П.П. Иванов, А.Н. Бернштам жэне т.б. зерттеушелiрдщ тврткYл типтес ескерткiштердi топтауда непзге алFан ерекшелiктердiн мацыздыльны карастырылады. К.М. Байпаков, М.Е. Елеуов, Р. Сала., Ж.-М. Деом секiлдi Fалымдардын тврт^лдерге жYргiзген зерттеулерiнiн ерекшелiктерi сараланып, жалпы тврткYл типтес ескерткiштердi жеке карастырудаFы ^стажан максаттары аныкталады. ТврткYл типтес ескерткiштердi зерттеген Fалымдардын «тврткул» атауы мен олар туралы т^жырымдары жайында кызыкты деректерi мен FbrnbEm корытындылары айтылып втедi.

ТYЙiн свздер: археология, Шу-Талас внiрi, 1ле, Ыстыкквл, ескертшш, ортаFасырлык калалар, узын корFанды калалар, тврткYл, керуен сарай, бекiнiс, камал, бекет, коныс, мэдени кабат, фортификация, ор

Тарихымыздыц ежелп жэне орта FасырлардаFы материалдык мэдениетше катысты заттай деректерд1 непзшен тшелей археологиялык ескертюштерден алатынымыз белгшь Оларды кей-де кездейсок табылып жаткан б^йымдар мен квмбелер толыктырып жатады. Жалпы археологиялык ескертюштердщ тYрлерi вте квп. А.И. Мартынов пен Я.А. Шер археологиялык ескертюштердщ жал-пыFа ортак непзп ею тYрiн кврсетедк коныс жэне жерлеу орындары. Со-нымен катар ескертюштердщ басым бвлт осы ею тYрмен шектелмейтшш атап втед1. Олар ескертюштердщ келес б1р тYрiне внд1рют1к к¥рылыстар мен рухани вм1р

ескертюштерш жаткызады. Ырак олар коныс шегшде болуы да мYмкiн екендтн айтып кетед1 [Мартынов, Шер, 2002, с. 5-6]. Ескертюштерд1 осылай бвлуд1 казакстандык археолог А.К. Авизова да колдайды [Авизова, 2014, б. 13]. Д.А. Авдусин непзп археологиялык ескертюштерд1 ежелп коныстар мен жерлеу орындары деп еюге бвлед1. Коныстардьщ взш Yш тYрге топтастырады: 1) т^рак; 2) кала, яFни беюшст коныстар; 3) беюшсс1з коныстар, оларды кыстау (селище) деп атайды [Авдусин, 1980, с. 23].

Коныстык ескертюштерге жоFарыда айтып вткендей ежелп дэу1р мен орта Fасырларда адам-дар т1ршшк еткен б1ркатар непзп коныстарды (мекендерд^ жаткызуFа

болады: Y4pip, т^ра^, ^оныс, ^ала жэне т.б. Б^лардыц e3i бекшют жэне беюшсиз болып бeлiнедi. Орта гасырлардагы ^оныстыщ ескертюштердщ (б^л жерде тек адам тшелей кYнделiктi таршшк еткен баспаналары гана айтылып т^р) де бiрнеше тYрi бар: ^оныс не-месе елдiмекен (мекенж^рт), ^ала (^алашыщ, цалаж^рт), Yй-жай, керуен-сарай жэне т.б. Б^лардыц кейбiршщ ^андай ^ызмет ат^аргандыгын толыщ ажырату да ^иындьщ тугызып жата-ды. Сондай ескертюштердщ бiрi, тек тYркi тшдес халыщтардыц тiлiнде гана аталатын - терт^лдер. Крныстыщ ескертюштердщ б^л тYрi ^андай ^ызмет ат^аргандыгы толыщ шешiмiн таппаган. Жалпы тeрткYлдерге жYргiзiлген зерттеу ж^мыстарыныц нэтижелерiнде зерттеушiлер эртYрлi пшрлер келтiредi.

Ортагасырлыщ тeрткYлдердi гылыми т^ргыдан зерттеу мэселесi Х1Х f. басталады. Алгаш^ы зерттеу кезещнде ескерткштердщ орналас^ан жерi, топографиялыщ ерекшелiгi, санталу жагдайы, жергiлiктi халыщтыц берген атауы, кей жагдайда араб-парсы деректерiмен сэйкестендiрiлуi сез болып, жарияланган [Бартольд, 1966, с. 31].

Н.А. Абрамов езшщ «Алматы или укрепление Верное с его окрестностями» атты ма^аласында Верный ^аласыныц сол кездеп саяси-экономикалыщ жагдайын сипаттай келе, Талгар паласы туралы аз кем мэлiмет келтiрген. Атап айщанда, Талгар ^аласыныц орналас^ан жерi жэне жергшкп халыщтыц б^л каланы То^тамыс хан кезещне жат^ызатындыгы сез болады [Абрамов, 1867, с. 255-258].

В.В. Бартольд 1893-1894 жж. Орталыщ Азияга гылыми сапармен келген есебшде Шу, Талас, Ыстыщ

кел жэне 1ле езеншщ бойындагы ескерткiштер ^арастырылып, дерек-намалыщ т^ргыдан сэйкестендiру мэселелерiне то^талган. В.В. Бартольд Талас ещрше ^атысты зерттеулерiнде келесi мэлiметтердi кел^редк «... О происхождении ... турткулей у местных жителей существуют различные предания, но большей частью основание их приписывается калмыкам - единственному народу, о котором киргизы еще помнят. В тех местах, где более проявляется влияние оседлой культуры, предание, кроме калмыков, указывает также на эмира Тимура...» [Бартольд, 1966, с. 31].

Ш.Ш. Уэлиханов езшщ «О киргиз-кайсацких могилах (молах) и древностях вообще» атты ма^аласында ¥лы жYЗдщ территори-ясында (непзшен Жетiсу) жекелеген шаршышшшд^жан-жагынантопыра^ ^органмен жэне ормен ^оршалган бекiнiсi бар ескертюштердщ кептеп кездесетiнiн атап еткен [Валиханов, 1984, с. 190-197]. Оныц «Дневник поездки на Иссык-Куль» атты жаз-басында Жетiсу жерiндегi бiрнеше ортагасырлыщ ескерткiштердi кeрiп, бiршама деректер ^алдырган. Талгар езеншщ жогаргы жагынан жергшкп халыщ «РYCтем ^органы» («Русте-мовский курган») деп атап кеткен бекшют кeргенiн айтады [Валиханов, 1984, с. 349]. К.М. Байпасов Ш. Уэлихановтыц «^орган» деп отырганын бекшю деп тYсiндiрiп, б^л атаудыц Талгар ^аласыныц атауларыныц бiрi екендiгiн айтып еткен [Байпаков и др., 2005, с. 17]. Ш. Уэлиханов аталган бекшютщ ете мы^ты екендiгiн жэне ею ^а^па iзiнiц са^талганын, сонымен ^атар, айнала терецщп 6 сажын (12 м) болатын ормен ^оршалганын жэне ^органныц жер децгешнен 8 сажын (17 м) бо-

латын бшкпкте орналасканын айта-ды. Сонымен катар Ш. Уэлиханов ец алFаш Шецгелд1 каласы мен ондаFы кыш к¥бырлар туралы мэл1мет калдырFан жэне вз1мен б1рге б1р дана кыш к¥бырды ала кеткенш жазады [Валиханов, 1984, с. 350]. Шецгелд1 каласы вз1мен аттас елд мекеннщ ощуспгшде, Коск¥дык взешнщ оц жаFалауында орналаскан. Пшш1 шаршы тэр1здес, влшемдер1 75*75 м. К.М. Байпаков ескертюшт зерттеп, Х1-Х11 Fасырлармен мерз1мдеген [Байпаков и др., 2005, с. 30].

1910 жылы Турюстан влкесшщ генерал адьютанты К.П. фон Кауфманныц кайтыс болFанына 25 жыл толуына байланысты шыккан жинакта Н.Н. Пантусовтыц «Город Алмалык и Мазар Туглук Тимур хана» деген макаласы жарык квредь АталFан макалада тврт^лдер туралы мынадай мацызды мэл1мет берген: «По рассказам мазарских шейхов Туглук-Тимур-хан жил на местности Байнаман, которая находится на запад от Кера или Кегеня, места, на котором бывает постоянно международный съезд с китайцами; жил он там с семьей. ...На площадках пригорков мы нашли ясные следы жилья - три четыреугольника (торт-куль — по-киргизски или дорбульджин - по-калмыцки), обнесенные стенами или валом; каждый четыреугольник в полверсты длиной и шириной; прекрасно заметны места входа внутрь четыреугольника — ворота. ... Следов строений внутри четыреугольников мы не заметили; вероятно, за стеною стояли юрты» [Пантусов, 1910, с. 171- 172].

В.А. Каллаурдыц 1897 жылы 5 мамырда ТYркiстан эуеской ар-хеологтар Yйiрмесiнiц хаттамасында жарияланFан «Древние местности Аулиеатинского уезда на старом кара-

ванном пути из Тараза (Таласа) в восточной Туркестан» атты макаласында терт^л свзi бiрнеше рет аталып, ол туралы мынадай мэлiмет бередi: «Ознакомившись с книгой Н.Ф. Петровского «Древние арабские дорожники по средне-азиатским местностям», я задался мыслью заняться разысканием и расследованием древних местностей в Аулиеатинском уезде, помянутых в «дорожниках». С той целью, при своих поездках по уезду я обращал внимание на встречающиеся развалины городищ и так называемых "турт-кулей"» [Каллаур, 2011, с. 78].

ТYркiстан эуеской архео-логтар Yйiрмесшщ мYшесi В.П. Лаврентьевтщ аталган YЙiрменщ хаттамасында 1899 жылы 5 казанда жарияланган «Краткий перечень бугров (курганов) находящихся в черте г. Аулие-ата» атты макаласында аталган аймакта орналаскан 48 тебеш аныктап, жалпы сипаттамасын берген [Лаврентьев, 2011, с. 223-227]. Оньщ iшiнде тогыз тебенщ пiшiндерi тертбурышты немесе шаршы тэрiздес екендiгiн аныктап, оларды терт^л (Турт-куль) деп атаган.

В. Лаврентьев пiшiндерi жарты ай тэрiздес жэне децгелек келген тебелердi де сипаттап (жалпы саны 48 тебе), б^лардыц кала территориясына кiрiп орналасканын жэне колдан жасалган к¥рылыс жYЙесi екендшн атап айтады. Бiрак жергiлiктi халык б^л ескертюштердщ тарихынан бейхабар екендтн де ескерткен. В.А. Каллаур б^л мэлiметтерге талдау жYргiзе келе, жогарыда аталган ескертюштердщ iшiнде №№ 19, 40 тебелердщ пiшiнi шаршы жэне №№ 1, 3, 12, 33, 34, 35 жэне 36 ескертюштердщ пiшiнi тертб^рышты екендiгiне назар аударган. Бiрак В. Лаврентьевтщ макаласында № 25 ескертюштщ пiшiнi тертб^рышты

жэне атауы ТврткYл деп бершгенше ^арамастан, В. Каллаур б^л ескертюш туралы ештеце айтпаган.

Турюстан эуес^ой археологтар YЙiрмесшщ мYшесi Э.А. Диваевтыц аталган YЙiрменщ хаттамасында жариялаган «Киргизская легенда о постройке Акыр-Таша» атты ма^аласында ТYЙмекент деп аталатын тврт^лде бурын белгiлi жауынгер, ^алма^ Квкшехан вмiр сYрген деген дерек келтiредi [Диваев, 2011, с. 355-356].

Л.С. Бергтщ Орта Азияга ^атысты «Предварительный отчет об исследовании озера Балхаш летом 1903 г.» ма^аласында Ба^анас взеншщ ескi арнасыныц бойында орналас^ан ескi ^урылыс орындары мен бекiнiстердi кврiп, Yстiнен сырлы юршштер мен керамикальщ ыдыстар тап^анын жазады [Берг, 1960, с. 65-76].

Ф.Д. Городецкий взшщ «Древности Семиреченской (Джетысуйс-кой) области» атты 1924 ж. жазылган ^олжазбасында Жетiсу вщрвдеп оба, ор, мазар, ^ала (бекшю) жэне ^оныс, кездейсо^ табылган буйымдар, жартас суреттерi жэне т.б. ескертюштерге зерттеу жумыстарын жYргiзiп, взiндiк тургыдан гылыми сипаттама бередi [Городецкий, 1924, с. 175] (Косымша 1.1). Ф.Д. Городецкий «тврт^л» атауын ескертюштщ ерекше фортификацияльщ жагдайында гана ^олданган тэрiздi. Бас^а кезде тврткYл атауын тек жергшкп хальщтыц берген атауына сYЙенiп айщан.

К. Ходжиков Жетiсу вщршдеп обаларды зерттеу экспедицияларына ^атысып, Орхон жазулары, Козы Кврпеш-Баян сулу мазары жэне А^тас ескерткiшi туралы зерттеулер жYргiзген. Оныц 1935 ж. шывдан «Древнейшие памятники Семиречья» атты ма^аласында Жетiсу жерiндегi

ортагасырлык ескерткiштерге бiр-шама токталып еткен. К. Ходжиков ХХ г. басында Н.Н. Пантусов ашкан ескерткiштi Моголстан астанасы Алмалык каласымен, М. Тынышпаевтыц Талдыкорган каласынан 19 шакырым жерде, Кексу езеншщ сол жагалауындагы калажуртты Койлык каласымен баламалаганын айтып еткен. Сонымен катар, БYЙен eзенi, Капал уез^ Баласаз шаткалы, Баскан селосы, Антоновка селосы, Лепсi eзенi, Талга шаткалы мацайындагы ортагасырлык калалар туралы жалпы сипаттама жасайды. Шецгелд eзенi мацындагы ортагасырлык ескертюштщ сыртында корганыс кабыргасы мен ор бар екендш жэне кабырганыц енi 3 сажын (6,5 м), биiктiгi 1 сажын (2,1 м) болатынын жэне бекшстен алыс емес жердегi булактан су к¥бырлары калага баратынын жазады [Ходжиков, 1935, с. 48-49]. Б¥л кубырлар туралы Ш. Уэлиханов та езшщ сапары барысында жазганын бiлемiз [Валиханов, 1984, с. 350].

Г.И. Пацевич Yлкен Шу каналыныц (Большой Чуйский канал немесе БЧК - авт.) к¥рылысына байланысты, аталган канал ететш Шудыц орта агысы, Жамбыл облысы, Мерке ауданы аймагына археологиялык ескерткiштерге зерттеу жYргiзген [Пацевич, 1941, 72 с.]. Экспедицияныц непзп маршруты Мерке - Ново-воскресенка - Шалдуар (Шалдовар) - Кецес колхозы -Степное - Калинин колхозы -Кырык YЙ - Шудыц сол жагалауы - Шу-Новотроицк ст. - Мойынкум -Фурмановка - Бiрлiк жэне керi карай Шудыц оц жагалауымен Ецбекшi колхозына дешн - осы жерден Шудыц оц жагалауына eтiп ескi жолмен Жамбылга дейiн. Бiрiншi маршрут Мерке - Благовещенск - Кыргыз

КСР шекарасына дешн, екiншi маршрут Шудыц орта агысындагы археологиялык ескерткiштерге, накты Благовещенск - Мойынк^м аралыгы. Сонымен катар, Аспара мен Аксу езендершщ теменгi агыстары зерттелдi [Пацевич, 1941, с. 1-9].

Г.И. Пацевич б^л багыттардагы барлау экспедициясын арнайы ж^мысшылар жэне б^рынгы Абай атындагы Казак Педагогикалык Институтыныц студенттерiмен бiрге жYргiзудi жоспарлагынымен, еюшшке орай ¥лы Отан согысыныц басталып кетуiне байланысты, барлык ж^мысты Жамбылдагы Археологиялык

пункттщ жалгыз гылыми кызметкерi - ягни езi жYргiзуiне тура келген [Пацевич, 1941, с. 2.]. Г.И. Пацевич езi жYрiп еткен маршруттар негiзiнде жазган «Археологические памятники района среднего течения реки Чу» атты гылыми есебшщ колжазбасын талдау барысында жалпы саны - 40 е скертюшт аныктаганы белгiлi болды. Жекелей талдайтын болсак: 1) обалар тобы - 9; 2) жеке оба - 5; 3) м^сылман мазары - 3; 4) тебе - 16; 5) кала - 4; 6) терткул - 1; 7) Кркан бекшс -1; 8) Акыртас (жеке карастырган). Г.И. Пацевичтщ колжазба есебiнде керсетiлген калалар Актебе, Аспара, Жаца жол?, Чапаев (Тасеткел аймагы). Жеке карастырган терткYл б^л - казiргi ортагасырлык Актебе каласыныц цитаделiнен шыгыста 500 м жерде орналаскан терткYл. Зерттеушi аталган терткртдщ орналаскан жерiн шахристаннан белек, рабатаймагынаюретш, ощуспк кабыргадан солтYCтiкте 1,5 шакырым жерде, Аксу езеншщ оц жагалауында орналаскан деп керсетiп, сол кездеп сакталу жагдайы, негiзгi елшемдерiне токталады жэне жергiлiктi халык арасында Аксу терткYлi деп аталатынын атап еткен [Пацевич,

1941, с. 40]. Бiрак терт^лдщ кандай кызмет аткарганына, хронологиясына, бетiндегi материалдардыц аздыгына байланысты терец токталмаган. Г.И. Пацевич кала аумагында тагы бiр терт б^рышты бекшют атаган. Бiрак орналаскан жерiн толык керсетпеуiне байланысты, накты кай терткул екендiгiн аныктау мYмкiн емес.

Б.Н. Дублицкий езшщ «Дневники Джамбулской археологической экспедиции» атты колжазбасында жалпы саны 13 ортагасырлык ескертюшке кыскаша сипаттама жасаган [Дублицкий, 1939, с. 1-58]. Б.Н. Дублицкийдщ 1928-1938 жж. аралыгында жинакталган мэлiметтер негiзiнде жазган «Хроника археологических разведок и находок на территории Казахской ССР 19281938 гг.» атты колжазбасында Жамбыл облысы, оныц iшiнде Талас жэне Шу езендерш жеке карастырып, ондагы ескерткiштерге бiршама гылыми талдау жасаган [Дублицкий, 1939, с. 1-24] (Крсымша 1.2).

А.Н. Бернштам Талас айма-гындагы ескерткiштердi тогыз топка топтаган: 1) калалар, 2) ауылдык коныстар, 3) камалдар, 4) бекшстер, 5) керуен сарайлар, 6) корганыс к^рылыстары, 7) жеке согылган мазарлар, 8) обалар, 9) т^рактар. Тараз каласын сэйкестендiру мэселесiнде, бiрнеше ортагасырлык ескерткiштерге гылыми сипаттама берш, ол ескерткiштердi жергiлiктi халык «терткул» («турткуль») деп атайтынына токталган [Бернштам, 1941, с. 38]. Ол Талас алкабыныц батысында, Молотов колхозыныц аймагында бiр-бiрiне жакын т^рган екi коныс орнын аныктап, оларды жергiлiктi халыктыц терткYл атайтынын, эрi картада б^л нысандар Кектебе (Кок тюбе) деп аталатынын жэне ескертюштердщ пiшiнi

твртбурышты немесе твртбурышка жакын екецщгш айтады [Бернштам, 1941, с. 37-38] (Косымша 1.3).

А.Н. Бернштам Талас аймагында тврт^лдердщ бiрнеше типi кезде-сетiнiн айтып, негiзгi белгiлерiне токталган: «Защитой города и скорей всего оазиса являются крепости с гарнизонами, поставляемыми населнными местностями. ... Это четрыхугольное в плане строение, ориентированное по странам света с длиной сторон до 300-350 м. Стены укреплены башнями, въезд в ворота также сильно укреплен башнями, фланкирующими подходы к ним. Резко бросаются в глаза фортификационная продуманность плана, топография развалин и укрепления стен. Культурный слой в таких развалин невелик, однообразен ...» [Бернштам, 1941, с. 39].

А.Н. Бернштамныц 1950 ж. шыккан «Чуйская долина (Труды Семиреченской археологической экспедиции)» атты ецбепнде Акбешiм, Кiшi Акбешiм, Кызылвзен жэне Бурана калалары туралы мэлiметтер бередi. Fалым вз зерттеулерiнде тврт^л мэселесiне арнайы токталмаганымен, жалпы тврт^л атауын жиi колданганын квремiз. Сонымен катар, Х г. аягында Карахандыктар династиясыныц курылуымен Шу вщрвдеп кала курылымында взгерiстер орын алганын айтады. Оныц iшiнде Шу вцiрiмен катар, 1ле жэне Тянь-Шаньда карахандык типтеп калалармен катар твртбурышты пiшiндегi калалардыц дамыгандыгын, эрi мундай типтегi калалардыц кабыргалары емес, бурыштары дYниенiц тврт бурышына карайтыны жэне цитадельсiз болып келетiнiне назар аударады [Бернштам 1950, с. 10-14; 147].

Э.Х. Маргулан Шу-Талас вцiрiндегi ортагасырлык калалардыц

пайда болуы мен калыптасуы жэне зерттелу мэселесiне катысты вз пiкiрiн бiлдiрiп вткен [Маргулан, 1948, с. 4-9]. Fалым взiнiц «Некоторые итоги и перспективы археологического изучения Казахстана» атты макаласында Шу-Талас вщршдеп ортагасырлык ескерткiштердiц калыптасу кезендерiн сипаттай келе, Шудыц твменгi агысы, Бетпак даламен шекаралас вцiрлердегi ортагасырлык калалардыц Орталык Казакстандагы керуенжолдарыментiкелейбайланысы бар екецщгше назар аударган. Сонымен катар, отагасырлык Тараз, Аккум, ТYЙмекент, Акыртас кешеш, Шудыц твменгi агысындагы Саудакент тврт^лдерш зерттеу мэселесiне ерекше назар аударган [Маргулан, 1948, с. 6-8].

П.Н. Кожемяко «Раннесред-невековые города и поселения Чуйской долины» атты ецбепнде 18 узын корганды кала мен 41 коныс пен бекшютердщ тарихи-топографиялык сипаттамасын жасаган [Кожемяко, 1959]. П.Н. Кожемяко коныстар мен бекiнiстердi узын корганды калалардыц мацына жэне Yлкен тау ацгарларынан шыгар аузыныц мацына топтастырады. Fалымныц ецбегшдеп 41 коныс пен бекiнiстердiц топографиялык сипаттамасын

ескере отырып, узын корганды калалардыц мацында орналаскан 27 коныс пен бекшютщ iшiнде 19-ы тврт^л типiне жататын болса, калган сепзшщ пiшiндерi двцгелек, сопак болып келген. Тау ацгарында деп топтастырылган 14 коныстар мен бекшстердщ топографиялык сипаттамасына карап, барлыгы дерлiк тврткYлдер екендш аныкталды [Кожемяко, 1959, с. 131-167]. Жалпы алганда П.Н. Кожемяко кврсеткен 41 коныс пен бекшютщ 33^ тврткYл типiндегi ескерткiштерге жататыны

белгiлi болды. П.Н. Кожемяко терт^л типiндегi ескерткiштерi коныс жэне бекiнiстер деп сипаттайды. Бiрак тау ацгарында орналаскан ескерткiштердiц швде Советский ауылы мен Тарсу шаткалы мацайындагы екi ескерткiштi «терткYл» деп атап керсеткен [Кожемяко, 1959, с. 162-163].

П.Н. Кожемяконыц 1963 жылы жарияланган «Археологические памятники Таласской долины» атты ужымдык жинактагы «Оседлые поселение Таласской долины» макаласында Талас бойындагы отыр-ыкшы кала мэдениетi саныныц 60-ка жуык екендiгiн айтады [Кожемяко, 1963, с. 145]. Fалым ез зерттеулерiнiц непзшде накты 59 ортагасырлык ескерткiштiц тарихи-топографиясын сипаттап шыккан. П.Н. Кожемяконыц зерттеулерiне талдау жYргiзу негiзiнде, 59 ескертюштщ 50-i терткYл типiндегi ескертюштер болса, тогызыныц пiшiндерi децгелек келген. Терт^л типiндегi 50 ескерткiштiц 11-ш жергiлiктi атауы бойынша терткYл деп берген. Калган 39 ескертюшт кебше кала (городище) немесе бекiнiс (укрепление) деп атаган [Кожемяко, 1963,с. 145-224], (Косымша 1.4). Бiздiц ойымызша, П.Н. Кожемяко терт^л атауын екi себепте колданган тэрiздi. Бiрiншi, белгiлi бiр ерекшелiкте (шогырланып орналаскан, келемi юш^ кабыргалары биiктеу келген, iшi тепс, мэдени кабат аса Yлкен емес); Екшш^ жергiлiктi терткYл атауы бойынша. Кейбiр жагдайда коныс, бекiнiс жэне кала секiлдi баламалы атауларды колданган.

П.Н. Кожемяконыц редактор-лыгымен 1967 ж. шыккан «Древняя и раннесредневековая культура Киргизстана» атты жинакта жариял-анган Д.Ф. Винниктiц «К исторической топографии средневековых

поселениий Иссык-Кульской котловины» атты макаласында Ыстыккел казаншуцкырында 100-ге жуык ортагасырлык ескертюшт аныктап, оларды Yш топка беледi (Косымша 1.5).

Д.Ф. Винниктщ зерттеулерiне талдау жасай отырып, келесiдей корытынды шыгаруга болады. Fалым езiнiц ецбегiнде терткYл типiндегi ескерткiштердi екi максатка да колданган тэрiздi. Олар керуен сарай немесе бекшю жэне ауылдык коныс. Талдау барысында аныкталгандай, Д.Ф. Винник белiп караган екi топтагы ескерткiштердiц барлыгы дерлш терткYл типiндегi ескерткiштер. Олардыцкабыргаларындамунаражэне сыртында оры бар. Ягни, екi топтагы ескертюштердщ фортификациялык сипаты бiр болып тур. Бул жерде тек топографиялык орналасу ерекшiлiгi гана бiр типтеп ескерткiштердi екiге белiп карауына непз болган [Винник, 1967, с. 97].

Е.И. Агеева Жетюу ещрлерш-деп калалардыц типологиясына талдау жYргiзуде, ескертюштердщ елшемдерi мен баска да ерекшелштерш алга тарта отырып, коныстар, керуен-сарайлар жэне кала типтес коныстар немесе шахристаны калыптаспаган кала деп беледь Е.И. Агеева Жетiсудiц СолтYCтiк Шыгыс белiгiндегi iрi келемдi немесе узын корганды калалардыц болмауын, аталган аймак - Шу ецiрiндегi iрi калалардыц косалкы шаруашылык белiгi болуымен байланыстырган [Агеева, 1960, с. 68-69.].

Т.Н. Сенигова «Средневековый Тараз» атты ецбегiнде Тараз аймагындагы ортагасырлык ескерт-кiштердi арнайы археологиялык барлау жумыстары негiзiнде аныктап, тарихи жазба деректердегi калалармен баламалаган [Сенигова, 1972].

Т.Н. Сенигова жYргiзген барлау маршруттары Тараздан батыста 50 шакырымнан басталып (Дех-Нуджикес немесе Каракемер тврткYлi), Тараздан шыгыска карай 40 шакырым жердегi Акшолак елд> мекенiне дешн, солтYCтiкте Оккум каласынан, оцтYCтiкте Шельджи, Квл (Кыргызстан территориясында) калаларына дешнп аймакты камтиды. Зерттеу барысында 200-ден астам ескерткiш орны аныкталган. Оныц квпшiлiгi взен бойында орналаскан. Топографиялык ерекшелiктерiне карай, ескерткiштердi Т.Н. Сенигова 4 топка бвледi (Косымша 1.6).

М.Е. Елеуов взiнiц «Шу-Талас вцiрiнiц ортагасырлык кала-лары мен мекендерi (У1-ХШ г. басы)» такырыбындагы докторлык диссертациясында Шу вщршдеп тврткYлдердiц тарихи-топография-лык курылымы мен жштелуше терец талдау жасаган [Елеуов, 1998, с. 126-131]. Fалым Шу вщршщ орта жэне твменгi агыстарын А-1, А-2, А-3 жэне А-4 - деп тврт ыкшам ауданга бвле отырып, сонда орналаскан ескертюштердщ iшiнде тврткYлдерге жеке токталады. А-1 ягни Боам шаткалынан Швмiш тауына дейiнгi аралыкта 37 тврткYл, А-2 ягни Бшкектен Куланга дейiнгi аралыкта 30 тврт^л, А-3 ягни Швмш тауынан Иткешу вткелiне (Шуга Корагаты взенiнiц куятын жерi) дейiнгi аралыкта 10 тврт^л, А-4 ягни Иткешу вткелшен Жайлауквлге дейiнгi аралыкта 8 тврт^л, жалпы саны 85 тврт^л екендiгiн айтып вткен. Шу-Талас вщршде жалпы саны 189 тврткYл бар екендтн ескере келе, оларды мерзiмiне карай екiге бвледi: бiрiншi, У1-УШ гасырларда калыптаскан тврткYлдер саны -40. Екшш^ 1Х-Х11 гасырларда калыптаскан тврт^лдер саны - 149 [Елеуов, 1998, с. 102].

М.Е. Елеуов Шу-Талас ещрш-деп тeрткYлдердiц калыптасуыныц алгашкы кезецiн VI-VIII гасырлармен мерзiмдейдi. Бул кезецге катысты тeрткYлдер саны - 40 болса, 1Х-Х11 гасырлар кезiнде тeрткYлдер саны - 189-га жеткенiн айтады. Мунымен катар, галым тeрткYлдердiц iшкi топографиялык курылымына кец аукымды талдау жумыстарын жасап, тeрткYлдердi тагы Yш топка топтайды. Олар: бiрiншi цитадель, шахристан жэне рабатка белшген калалар саны - 5. Екшш^ цитаделi бар терт^лдер саны - 35. Yшiншi, штей бeлiнбейтiн тeрткYлдер саны - 149. Сонымен катар, М.Е. Елеуов VI-VIII гасырларда калыптаскан кейбiр тeрткYлдердiц цитадельдерi бастапкыда бекiнiстi-YЙ немесе бекiнiстi-камал кызметiн аткарганын айтып еткен [Елеуов, 1998, с. 131], (Косымша 1.7).

К.М. Байпаков 1978 жылы жа-рык керген «Городища типа торткуль» атты макаласында, Казакстан территориясында кездесетш терт^л-дердi саралап, мундай типтегi ескерткiштердiц 1ле eцiрi, Шу-Талас алкабы, Ощуспк Казакстан, Сырдарияныц тeменгi агысы, Орталык Казакстан аймагындагы кездесетiнiне кeцiл аударады. К.М. Байпаков 1ле жэне СолтYCтiк-шыFыс Жетiсу eцiрiндегi ортагасырлык калалардыц типологиясын жасауда бiрнеше мацызды белгiлерiн атап еткен (Косымша 1.8).

Р. Сала мен Ж.М. Деом Сырдарияныц орта жэне теменп агыстары, Арыс езеншщ бойы, Шу-Талас eцiрi, Ыстыккел казаншуцкыры, 1ле eзенiнiц бойы, Орталык Казакстан жэне Ертю-Тарбагатай eцiрiнiдегi терт^лдердщ топографиялык жэне хронологиялык ерекшелiктерiне, терт^лдердщ ти-

пологиясына, келемiне, шшшше (шаршы, тшбурышты, трапеция пiшiндес), кабыргалардыц архи-тектурасына (кене курылыс пен кешнп коныстардыц курылысын коса алганда), колданысына (iшкi курылымдардыц болуы жэне мэдени кабаттыц калыцдыгы) талдау жYргiзген [Сала, Деом,

2010, с. 263-286]. Аталган аймактардыц шшде Тарбагатай мен Ертiс ецiрiндегi терткулдердщ хронологиялык аукымы XVII-XVIII гасырлармен мерзiмделетiнiне назар аударады. Авторлар терткул типiндегi ескерткiшке келесiдей сипаттама жасаган: «Торткуль являлся укрепленным поселением, прямоугольным в плане, окруженным рвом, стенами и бастионами, несет явные черты военного характера. В классическом варианте - это квадрат со рвом и четырьмя и более бастионами и отсутствующим культурным слоем» [Сала, Деом, 2010, с. 267], (Косымша 1.9).

А. Нуржанов ез зерттеулервде Жетiсу ещршде калалардыц бiрнеше типi кездесетенiн айткан [Нуржанов,

2011, с. 134-138] (Косымша 1.10).

Е.Ш. Акымбек «Шу ещршщ

ежелгi жэне ортагасырлык кера-микасы (Кордай ауданы материалда-ры бойынша)» атты ецбегiнде Шу ещрвдеп VИ-ХИ гасырлар аралыгында пайда болган терт-кYлдердiц орналаскан жерлерi, келемдер^ мэдени кабаттарыныц калындыгы, фортификациясы, топо-графиясыныц бiркелкi еместiгiн айтып еткен [Акымбек, 2017, б. 36-37].

Автор Кордай ауданына карасты Шу ещрвде жоспарлануы тертбурышты келген бiркатар терткYлдерге жеке токталган. Олар: Георгиевский (Кордай), Какпатас, Майбулак, Ыстебе, Шыгыс Жiцiшке

терткулдерь Е.Ш. Акымбек аталган терткYлдердiц орналасуында айыр-машылыктар бар екендiгiне назар аударады. Мэселен, Георгиевский (Кордай), Какпатас, Майбулак терт-кYлдерi Шу езешнщ оц жагасындагы тегiстiкте орналаскан болса, Ыстебе терткYлi Шу езеншщ оц жагасындагы бшк тепсецнiц басталар ушына орналаскан, ал, Шыгыс Жщшке терткYлi езiмен аттас езен шаткалы аузыныц оц жагындагы адырдыц Yстiне жайгаскан [Акымбек, 2017, б. 37].

Корытындылай келсек, Шу-Талас ещрлершдеп ортагасырлык терткулдер калалык мэдениеттiц дамуына Yлкен ыкпал жасаганы белгiлi. Аталган аймакта таралган терткулдердщ пайда болуы саяси-экономикалык жагдайга тiкелей катысты. ТерткYл типiндегi ескерт-кiштердiц пайда болуы мен емiр CYPуi - ескерткiштiц орналаскан жерi мен аткарган кызметiне тiкелей байланысты болатынын жогарыдагы зерттеулерге жYргiзген талдаулар дэлелдеп отыр.

Цосымша 1

ХХ-ХХ1 FасырлардаFы зерттеушiлердiц ецбектерiндегi ортаFасырлык ескертюштер классификациясы

1.1 Ф.Д. Городецкий бойынша

Ф.Д. Городецкий езшщ зерттеулерiнде ортагасырлык

ескерткiштердi екiге белiп карайды. Бiрiншi - кала бекiнiстер, екiншiсi -кала жэне коныстар.

Кала бекшстер белiмiнде жалпы саны - 37 ескертюштщ тарихи-топографиясына кыскаша сипаттама жасаган. Мэлiметтерге талдау жYргiзу барысында пiшiндерi терткYл тишне келетiн 21 ескерткiш жэне

двцгелек твбе типiндегi 16 ескертюш аныкталды. Ф.Д. Городецкий «тврт-^л» атауын кожазбада алты ескерт-юште колданган. Жергiлiктi халыктыц берген тврт^л атаулы ескерткiштер саны - бес, взi арнайы атап айткан ескертюш - бiреу. Зерттеушi взi «тврт^л» деп атап айткан ескерткiште мынадай ерекшелiктердi басшылыкка алганы байкалады: шшш твртбурышты, кабыргасыныц калындыгы - 1,5-2,5 сажын (3,25,4 м), какпалары анык кврiнетiн, ортасында цитаделi бар [Городецкий, 1924, с. 79-101].

Кала жэне коныстар бвлiмiнде жалпы саны - 31 ескертюштщ тарихи-топографиялык сипаттамасын берген. Оныц iшiнде пiшiнi тврткYл типiне келетш бес ескерткiш, двцгелек твбе пiшiндегi 25 ескерткiш жэне бiр арык. Бiрак бул ескерткiштердiц катарынан тврт^л атауы кедеспейдi [Городецкий, 1924, с. 101-125].

1.2 Б.Н. Дублицкий бойынша

Б.Н. Дублицкий взi аныктаган ескерткiштердi Yшке топка топтайды.

Бiрiншi - бекшстер;

Екiншi - тврткYлдер;

Yшiншi - калалар.

Б.Н. Дублицкий кел^рген Yш топтагы ескерткiштер взара вте уксас болып келетiнi байкалады. Мэселен бекшю, тврткYл жэне кала деп бвлген ескертюштердщ барлыгыныц да пiшiндерi твртбурыш немесе шаршы, кабыргаларыныц бойында жэне бурыштарында мунара iздерi сакталган, сыртында орлары бар [Дублицкий, 1939, с. 1-24]. Ец кызыгы, Б.Н. Дублицкий «тврт^л» деп атаган ескертюштердщ бiр жерге шогырланып, аса алшак емес кашыктыкта орналасуы. Б.Н. Дублицкий «тврт^л» деп

атаган ескерткiштердi белгш бiр ерекшелiктерiне карап бвлмеген тэрiздi.

1.3 А.Н. Бернштам бойынша

А.Н. Бернштам Талас аймагындагы тврткYлдердiц Yш типi бар екендшн алга тартады.

Бiрiншi типтегi - кiшi тврткYлдер, пiшiнi твртбурышты, кабыргаларыныц узындыктары

100 м дейiн, бурыштары дYниенiц тврт бурышымен багыттас. Мундай тврткYлдер квбiне ескi керуен жолдарыныц бойында орналаскан, булар бекшсп керуен сарайларга жатады. Мысал ретiнде, Тараздан батыста Бiрiншi Май колхозыныц жерiнде осы типтегi тврткYлдi айтуга болады. Аналогиялык кызмет аткарган мундай тврткYлдердiц параллелiне Малдыбай, Мвцке ауылдарыныц мацындагы тврткYлдердi жаткызуга болады.

Екiншi типтегi - взiнiц шшш бойынша ерекшеленетiн биiк твбелер. Бул ескертюштер биiк твбенiц Yстiне салынады, мэдени кабаты вте бай келедь Бул типтегi зерттелген ескерткiштер катарына Швлтвбе (Чуль Тепе), Таствбе (Тас Тепе), Эулиебастау жэне баскаларды жаткызады.

Yшiншi типтегi - цитадельсiз, кабыргалары аса бшк емес, пiшiнде-рi твртбурышты немесе двцгелек келген ескертюштер. Талас алкабында бул типтегi ескерткiштер вте квп кездеседь Буларды квне ауылдык коныстар деп атауга болады. Мэдени кабатынан табылган материалдар бiркелкi келген, сырлы ыдыстар аз кездеседi [Бернштам, 1941, с. 39-40].

1.4 П.Н. Кожемяко бойынша

П.Н. Кожемяконыц зерт-теулерiндегi тврт^л тишне

жататын ескерткiштердiц непзп белгiлерi келесiдей: Пiшiндерi шаршы тэрiздес, тертбурышты, трапеция тэрiздес; Кабырга бойында жэне бурыштарында мунаралар сакталган; Iшiнара кейбiреулерiнiц бурыштарында цитадель секiлдi ерекше курылыс орындары байкалады; Какпаныц орны кебшде батыс белiктен кездескенiмен, шыгыс жэне солтYCтiк белiгiнде шыгар ауыздары бар ескерткiштердi кездестiруге болады; Ескерткiштiц сыртында орлары бар жэне оры жок терткYлдер де бар.

П.Н. Кожемяконыц терткYл деп атаган ескерткiштерiнiц непзп белгiлерi темендегiдей:

1. Пiшiндерi тертбурышты (11-дiц сегiзi тертбурыш, Yшеуi шаршы тэрiздес);

2. влшемдерi 30*18 м жэне 85*83,5 м аралыгында ауыткиды;

3. Кепшiлiгiнiц сыртында ор жэне кабыргаларында мунара iздерi сакталган.

1.5 Д.Ф. Винник бойынша

Д.Ф. Винник ортагасырлык ескертюшт Yш топка беледк

1. ¥зын корганды калалар;

2. Бекiнiстi-коныстар - керуен-сарайлар;

3. Ауылдык коныстар [Винник, 1967, с. 97].

Д.Ф. Винник Ыстык кел казаншуцкырында революцияга дейiнгi зерттеулерде Сынташ даласында екi терткYл, Ак Терек езенiнiц жогаргы агысында ею терт-кYл аныкталганын атап етедi [Винник, 1967, с. 94]. Ал, кешнп жылдары аныкталган ескерткiштерге езшщ тарапынан жYргiзген зерттеулерде «терткYл» деп арнайы атамаган. Бiрак, бекiнiстi коныстар, керуен

сарайлар жэне ауылдык коныстардыц топографиясына жасаган си-паттамалары назар аударарлык. Мэселен, екiншi топтагы беюнють коныстар - керуен-сарайлар кебiне далалык аймактарда, тау ацгарларын-да жэне керуен жолдарыныц бойында орналасатынын айтады. Д.Ф. Винник мундай ескерткiштердi келес белгiлерiне карап топтаган:

1) Пiшiндерi тертбурышты немесе шаршы;

2) Корганыс кабыргаларында мунаралар бар;

3) Мэдени кабаты аса терец емес. Мэдени кабатка катысты талдауында Д.Ф. Винник езше дейiнгi П.П. Ивановтыц пiкiрiне косыла отырып [Иванов, 1957, с. 65-99], мундай ерекшелiктерi бар беюшстер мал камау Yшiн арналып салынган болуы мYмкiн деген ойын алга тартады [Винник, 1967, с. 108.].

Д.Ф. Винник Yшiншi топка бiрiктiрген ауылдык коныстардыц Ыстыккел казаншуцкырында ете кеп кездесетiнiн жэне барлыгы дерлiк узын корганды калалардыц мацына жинакталганын айта келе, олардыц негiзгi белгiлерi - тертбурышты немесе шаршы пiшiндi дей келе, мундай ескерткiштердi тек мэдени кабатыныц калындыгымен гана бiр-бiрiнен айыруга болатынын айтады [Винник, 1967, с. 108].

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1.6 Т.Н. Сенигова бойынша

Бiрiншi, жобасы бойынша Таразга уксас калалар ягни цитаделi, шахристаны жэне рабады бар калалар. Мундай калалардыц катарына Теменгi Барысхан, Дех-Нуджикес немесе Каракемер - (К.М. Байпаков бойынша), Атлах, Адахкет, Куль (Кел), Шельджи, Текабкет, Сус атты ескерткiштердi жаткызган.

Екшш^ квлемi бiршама кiшi калалар, бекiнiс-кешiктер, бекшсп-коныстар. Бул топка Жшл, Швлтвбе калаларын жаткызган.

Yшiншi, iрi калалардыц (Твменгi Барысхан, Атлах) мацайына топтаскан ауылдык коныстар.

Твртшш^ бекiнiстi керуен-сарайлар. (Жаца ел, Молдабай тврт^лдерО [Сенигова, 1972, с. 66.].

1.7 М.Е. Елеуов бойынша

М.Е. Елеуов тврткYлдердi орналаскан жерше, квлемiне, мэдени кабатыныц калыцдыгына, корганыс жYЙесiне, вмiр CYрген уакытына, баска калалармен жэне мекендермен байланысына, тарихи-топографиялык курылымындагы ерекшелштерше карай бес топка бвледi [Елеуов, 1998, с. 128]:

1-топ: квлемi 30 га асатын тврткYлдер Новороссийское (42 га), Швмш-2 (32,49 га). Аталган тврткYлдердi Швмiш-1 узын корганды каласына катысты корган-камалдар деп атаган.

2-топ: квлемi 15-30 га аралыгындагы тврткYлдер Милянфан (23,6 га), Жаца жол (21,6 га), Кайыцды (21 га), Баба ата (19,63 га), Оккум (19,36 га), Коствбе (18,6 га). Бул тврткYлдердi М.Е. Елеуов ТYрiк кагандары, ру-тайпа квсемдер^ жергiлiктi билеушiлер, аукатты егiншiлердiц мерзiмдi не туракты ордасы ретiнде салынып, жаугершiлiк заманда халык мал-жанымен бiрге паналайтын корган-камал кызметiмен байланыстырады. Оныц iшiнде Жаца жол мен Оккум тврткYлдерi ТYрiк кагандарыныц ордасы ретвде салынганын казба жумыстары аныктаганын айтса, Кайынды, Милянфан орда, корган-камал кызме^нде калганын айтады. Ал, Баба ата, Коствбе тврткYлдерi У1-УН

гасырларда беюшсп YЙ-жай немесе бекiнiстi камал ретшде салынып, кей-iн уакыт вте тарихи-топографиялык курылымы цитадель, шахристан жэне рабад болып Yшке бвлiнген калалар катарына кiргенiн айтады.

3-топ: квлемi 5-15 га аралыгындагы тврт^лдер. М.Е. Елеуов мундай квлемдегi тврт^лдердщ жалпы саны - 20, оныц iшiнде Шу вцiрiнде сегiз тврт^л, Талас вцiрiнде 11 тврт^л жэне Каратаудыц солтYCтiк бвлiгiнде бiр тврткYл екендiгiн атап кврсеткен. Мундай типтеп тврткYлдер квбiне корганыска колайлы жерге салынгандыгымен, мунаралары жиi орналаскан, какпалары Г тэрiздес келген, ал мэдени кабаттары вте жука немесе тшп жок болып келетiндiгiмен ерекшеленедь

4-топ: квлемi кiшi тврткYлдер. Мундай типтеп тврт^лдердщ жалпы саны 46, оныц шшде 26-сы Шу вщрвде, 20-сы Талас вцiрiнде орналаскан. М.Е. Елеуов твртiншi топтагы тврткYлдердi орналаскан жерiне, баска калалармен байланысына карай, вз iшiнде тагы тврт топка жштеген.

4.1 - узын корганды калалардан, бiрiншi жэне екiншi топтагы тврткYлдерден 1-3 шакырым жерде орналаскан оларды сырттай коргап туратын бекiнiстер (Кiшi Акбешiм, Акбешiм-1, Старопокровское, Кызыл-взен, Новопокровское-2, Аксу-1).

4.2 - ¥лы Жiбек жолыныц, Шу-Талас вцiрiндегi керуен жолдарыныц бойында орналаскан тврткYлдер (Маканды, Кисык сурат, врнек, Твменгi Барысхан, Бiрлiк, Корганшы, Акыртас, Майтвбе-1, Мырзатай, Аса).

4.3 - бткелдщ басындагы тврткYлдер (Луговое, Тасвткел-1, Коскудык).

4.4 - Шаткалдарга кiре берiсте орналаскан терткYлдер (Тарсу, Шамсы 1-3, Кегетi).

5-топ: келемi 1 га-дан кiшi терткYлдер. М.Е. Елеуов бул типтеп терткYлдердi тарихи-топографиялык курылымы мен орналаскан жерiне карай ез шшде бiрнеше топка белш карастырган.

5.1 - ¥лы Жiбек жолы мен керуен жолдарыныц бойында орналаскан терткYлдер.

5.1.1 - ¥зын корганды калалар мен эртYрлi келемдеп терткYлдерге келетiн жолдыц бойында орналаскан терт^лдер.

5.1.2 - вткелдер мен асуларга баратын жолдыц бойында орналаскан терт^лдер.

5.1.3 - Калалар мен мекен-дерге жакын жерде орналаскан терт^лдер. М.Е. Елеуов мундай терткYлдердi ортасы бос, курылыс калдыктары корганды жиектей салыну ерекшелiгiне карап керуен сарайларга жаткызады.

5.2 - ¥зын корганды калалардыц, Yлкен, орта жэне кiшi калалардыц тецiрегiнде, шаткалдарга юре берюте, шаткалдарда, мекендердiц айналасында орналаскан, бекiнiстерi мыкты, мэдени кабаттары 1-2 м келетiн терткYлдер. М.Е. Елеуов терт^лдердщ мундай тYрлерiн беюшсп YЙлер, бекiнiстi мекендерге жаткызады. Сонымен катар, сырты корганмен коршалган, мэдени кабаты жука немесе мYлдем жок терткYлдердi мерзiмдi мекендер, бекеттер немесе корган-камалдар деп белiп карастырган.

5.3 - Айналаны бакылап туруга колайлы, биiк жерде орналаскан, келемдерi 0,20 га аспайтын, корганы мыкты жэне бiр бурышында биiк, Yлкен мунарасы не курылыс калдыгы бар карауыл терткYлдер [Елеуов, 1998, с. 128-131].

Терт^лдердщ цитаделш орна-ласу ерекшелшне карай ез шшде беске белш карастырган:

1 - цитадель терт^лдщ б1р бурышында;

2 - цитадель кабырганыц орта-сында;

3 - цитадель терт^лдщ орта-сында;

4 - цитадель терт^лдщ б1р белтнде;

5 - цитадель терт^лдщ шыгыс жэне солтYCтiк-шыFыс кабыргаларыныц сыртында косар-ланып жэне цитадель шахристаннан жартылай сыртка шыгып орналаскан.

Терт^лдердщ цитадельдерiн пiшiнi мен жобасына карай тертке беледi:

1 - децгелек не сопакша цита-дельдер;

2 - тшбурышты, тертбурышты не шаршы тэрiздес цитадельдер;

3 - пирамида тэрiздес цитадельдер;

4 - аланды тебе тэрiздес цитадельдер.

1.8 К.М. Байпаков бойынша

К.М. Байпаков 1ле жэне СолтYCтiк-шыFыс Жетiсу енiрiндегi ортагасырлык калалардыц типо-логиясын жасауда мынадай мацызды мэселелердi камтыган:

1. Калалардыц елшемдерц

2. Мэдени кабаттыц терендiгi;

3. Фортификациялык ерек-шелiктерi;

4. Ескертюштердщ мате-риалдары мен казбаларыныц си-паттамасы;

5. Ескерткiштердiн орналаскан аймагы.

К.М. Байпаков калалардыц типологиясына сараптама жYргiзе келе 4 топка топтайды: кала (кала тишндеп коныстар), ауылдык ко-

ныстар, кала-баспана, керуен сарай [Байпаков, 1966, с. 9-16]. Fалым езiнiц кейiнгi зерттеулерiнде калалардыц типологиясын темендегiдей топтарга беледi:

1. Астана жэне iрi калалар;

2. Орта жэне усак калалар;

3. Ауылдык коныстар;

4. Кала-баспана.

Сонымен катар жаца деректер-дiц толыгуымен байланысты тагы бiр ескерткiштер тобын - «корганысы жок коныстарды» жеке белш шыгарган [Байпаков и др., 2005, с. 56].

1.9 Р. Сала мен Ж.-М. Деом

бойынша

Р. Сала мен Ж.М. Деом терт^л тишндеп ескертюштерге кец аукымда талдау жасап, негiзгi белгiлерiн темендегiдей етш керсеткен:

а) пiшiн: 1 - шаршы; 2 -тiкбурыш; 3 - баска тшбурыштар (трапеция);

э) елшемк 1 - iрi (5 га); 2 - орта (5-1 га); 3 - к^ (1 - 0,1 га), 4 - ете к^ (0,1 га);

б) мунаралары: 1 - терт; 2 - ете кеп; 3 - мYлдем жок;

в) орлары: 1 - ормен; 2 - орсыз; г) кабырга архитектурасы: 1 - бiр белме; 2 -кеп белме; 3 - ею кабат кабырга; 4 - кала шшдеп бурынгы кезецнен калган цитадель; 5 - бурынгы курылыстар калдыгыныц болуы; 6 -терт^л тYрiнде гана болуы;

д) шю курылымы: 1 - бiр гана кецiстiк немесе алацкай ; 2 - кабырга бойында курылыстардыц болуы; 3 - курылыс iздерi барлык жерде бар; 4 - кыска уакыт колданыста болган

немесе мэдени кабатыныц ете жука болып келуi (тегiс алацкай); 5 - узак уакыт колданыста болган, мэдени кабаты калыц (тебе тYрiнде);

е) кала курылымындагы орны: 1 - орталык; 2 - шет аймагы; 3 - iшкi белiкте орналаскан;

ж) аткарган кызметi: 1 -беюнют кала; 3 - бiр кала Yшiн кызмет аткаратын; 3 - бiрнеше кала Yшiн кызмет аткаратын; 4 - ауылдык аймак Yшiн сактау коймасы немесе бекiнiс; 5 - эскери орын немесе беюню; 6 - бекiнiс; 7 - жер шаруашылыгына катысты бекет; 8 - метталургиялык кызметегi бекет; 9 - сауда-саттык бекетi; 10 - кешпелшердщ кыстык турагы [Сала, Деом, 2010, с. 267].

1.10 А.Э. Нуржанов бойынша

Бiрiншi, «узын корганды калалар». Эдетте мунда топо-графиялык ерекшелiгiне сэйкес цитадель мен шахристанды коса каланыц езi непзп орталык болып табылады.

Екiншi топка бiрнеше кYPделi бекiнiс камалдарынан туратын калаларды жаткызады.

Yшiншi топка «терткYл» (тертбурышты) калаларды жаткызган. А. Нуржанов терт^лдердщ кабыр-галарыныц узындыктары 4050 метрден 500-600 метрге дешн баратынын алга тарады. Мундай типтегi терт^лдер Шу аймагында 40-ка жуыгы пркелсе, Талас ецiрiнде 20-га жуык терт^лдер тiркелгенiн мысалга келтiрген [Нуржанов, 2011, с. 134-138].

ЭДЕБИЕТ

1. Абрамов Н.А. Алматы или укрепление Верное с его окрестностями // Записи РГО по общей географии. 1867. С. 255-258.

2. Авдусин Д.А. Полевая археология СССР. М.: Высш. школа, 1980. 335 с.

3. Авизова А.К. Археология: Оку куралы. Алматы: Эверо, 2014. 220 б.

4. Агеева Е.И. Некоторые новые данные по археологии Семиречья // КСИИМК. 1960. Вып. 80. С. 68-69.

5. Акымбек Е.Ш. Шу ещршщ ежелгi жэне ортагас^1рлык керамикасы (Кррдай ауданы материалдары бойынша). Алматы: ЭХ. Маргулан атындагы Археология институты, 2017. 112 б., ил.

6. Байпаков К.М., Савельева Т.В., Чанг К. Средневековые города и поселения Северо-восточного Жетысу. Алматы: Credo, 2005. 188 с.

7. Байпаков К.М. Средневековые города и поселения Семиречья (VI-XII вв.): автореф. дис. ... канд. ист. наук. Алма-Ата, 1966. 22 с.

8. Бартольд В. В. Отчет о поездке в Среднюю Азию с научной целью в 18931894 гг. Москва: Наука, 1966. Т. IV. 497 с.

9. Берг Л.С. Предварительный отчет об исследовании озера Балхаш летом 1903 г. Избранные труды. Средняя Азия. Москва: изд-во АН СССР, 1960. Т. 3. 552 с.

10. Бернштам А.Н. Памятники старины Таласской долины. Историко-археологический очерк. Алма-Ата: КазОГИЗ, 1941. 87 с.

11. Бернштам А.Н. Труды Семиреченской археологической экспедиции «Чуйская долина» // МИА. М.-Ленинград: изд-во АН СССР, 1950. № 14. 249 с.

12. Валиханов Ч.Ч. О кригиз-кайсацких могилах (молах) и древностях вообще / Собрание сочинений в пяти томах. Т. 1. Алма-Ата: Гл. ред. Казахской советской энциклопедии, 1984. 432 с.

13. Винник Д.Ф. К исторической топографии средневековых поселений Иссык Кульской котловины // Древняя и раннесредневековая культура Киргизстана. Фрунзе: Илим, 1967. С. 91-113.

14. Городецкий Ф.Д. Древности Семиреченской (Джетысуйской) области. 1924 г. // Архив ИА КН МОН РК, ф. 2, оп. 2, д. 4.

15. Диваев А.А. Киргизская легенде о постройке Акыр-Таша // Протоколы заседаний и сообщений членов Туркестанского кружка любителей археологии. Историко-культурные памятники Казахстана / Авт. предисл. и сост. Елеуов М., Бахтыбаев М.М. Туркестан: Туран, 2011. С. 355-356.

16. Дневники Джамбулской археологический экспедиций. 1939-1940 гг. // Архив ИА КН МОН РК, ф. 2, оп. 2, д. 39.

17. Дублицкий Б.Н. Хроника археологических разведок и находок на территории Казахской ССР 1928-1938 гг. // Архив ИА КН МОН РК, ф. 2, оп. 2, д. 27.

18. Елеуов М. Шу-Талас ещрлершщ ортагасырлыщ калалары мен мекендерi (VI-XIII f. басы): тарих гыл. докторы ... дис. Алматы, 1999. 360 б.

19. Иванов П.П. Материалы по археологии котловины Иссык-Куля // Труды Института истории АН Кирг. ССР. Фрунзе, 1957. Вып. III. С. 65-99.

20. Каллаур В.А. Древние местности Аулиеатинскогоуезда на старом караванном пути из Тараза (Таласа) в восточной Туркестан // Протоколы заседаний и сообщений членов Туркестанского кружка любителей археологии. Историко-культурные памятники Казахстана / Авт. предисл. и сост. Елеуов М., Бахтыбаев М.М. Туркестан: Туран, 2011. С. 78-85.

21. Кожемяко П.Н. Оседлые поселение Таласской долины // Археологические памятники Таласской долины. Фрунзе: Изд-во АН Кирг ССР, 1963. С. 145-171.

22. Кожемяко П.Н. Раннесредневековые города и поселения Чуйской долины. Фрунзе: Типография АН Кирг.ССР, 1959. 184 с.

23. Лаврентьев В.П. Краткий перечень бугров (курганов) находящихся в черте г. Аулие-ата // Протоколы заседаний и сообщений членов Туркестанского кружка любителей археологии. Историко-культурные памятники Казахстана / Авт. предисл. и сост. Елеуов М., Бахтыбаев М.М. Туркестан: Туран, 2011. С. 223-227.

24. Маргулан А.Х. Некоторые итоги и перспективы археологического изучения Казахстана // Известия АН Каз ССР. Сер. археол. 1948. Вып. 1. № 46. С. 4-9.

25. Методы археологического исследования: Учеб. пособие / А.И. Мартынов, Я.А. Шер. 2-е изд., испр. и доп. М.: «Высш. шк.», 2002. 240 с.: ил.

26. Нуржанов А. Средневековые города Чу-Таласского междуречья. (вопросы типологии, топографии). // Известия НАН РК. Сер. обществ. наук. 2011. № 3. С. 134-138.

27. Пантусов Н.Н. Город Алмалык и Мазар Туглук Тимур хана. // Кауфманский сборник, изданный в память 25 лет, истекших со дня смерти покорителя Туркестанского края, генерал-адъютанта К. П. фон-Кауфмана I-го. М.: Знание, 1910. С. 161-188.

28. Пацевич Г.И. Археологические памятники района среднего течения реки Чу // Архив ИА КН МОН РК, ф. 2, оп. 2, д. 64а.

29. Сала Р., Деом Ж.-М. Средневековые торткули Северного Тянь-Шаня и среднего течения Сырдарьи // Роль номадов евразийских степей в развитии мирового военного искусства. Научные чтения памяти Н.Э. Масанова. Алматы: LEM, 2010. С. 263-286.

30. Сенигова Т.Н. Средневековый Тараз. Алма-Ата: Наука, 1972. 219 с.

31. Ходжиков К. Древнейшие памятники Семиречья // Труды Казахского инстиута национальной культуры. Алма-Ата: Казахское краевое издательство, 1935. Т. 1. 160 с.

Авторлар туралы мэлiметтер:

Акымбек Ералы Шардарбек^лы - PhD докторы, жетекшi гылыми кызметкер, Э.Х. Марг^лан атындагы Археология институты (Алматы к., Казакстан); eraly_a@mail.ru

Шагирбаев Мамбет Сапарбекович - к^ гылыми кызметкер, Э.Х. Марг^лан атындагы Археология институты (Алматы к., Казакстан); mambet_87@mail.ru

ИСТОРИЯ ИЗУЧЕНИЯ СРЕДНЕВЕКОВЫХ ТОРТКУЛЕЙ В ШУ-ТАЛАССКОМ РЕГИОНЕ

Е.Ш. Акымбек, М.С. Шагирбаев

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Статья посвящена истории изучения средневековых торткулей, расположенных на юго-востоке Казахстана. Систематизированы материалы, собранные исследователями о памятниках, начиная с Х1Х в. до настоящего времени. В статье проведен анализ письменных источников о площади, топографии, атрибуции, функциональности торткулей. Отдельно рассмотрены некоторые особенности торткулей по рукописям Ф.Д. Городецкого и Б.Н. Дублицкого, работам Д.Ф. Винника, П.П. Иванова, А.Н. Бернштама и др. Проанализированы материалы, отраженные в работах специалистов из отечественных научных центров - К.М. Байпакова, М.Е. Елеуова, Р. Сала., Ж-М. Деома. В ходе подготовки данной работы были выделены признаки торткулей; собраны разработки исследователей по типологии этих памятников, а также интересные сведения по содержанию и использованию термина «торткуль».

Ключевые слова: археология, долины рек Шу и Таласа, река Или, озеро Иссык-Куль, памятник, средневековые города, города с длинными стенами, караван-сарай, укрепление, крепость, поселение, культурный слой, фортификация, ров

HISTORY OF STUDYING OF MEDIEVAL TORTKULS IN SHU-TALAS REGION

E.Sh. Akymbek, M.S. Shagirbayev

This article is devoted to history of studying medieval tortkuls (fortified cities ruins) located in Southeast Kazakhstan. The exhaustive data collected by researchers about sites like tortkuls in this area since the 19-th century till today are provided. Written data of each researcher on the area, topography, identification in written sources, functionality of each of site like tortkuls, etc. are carefully analyzed. Separately some features of characteristics of sites like tortkul in the manuscripts kept in archival funds of such researchers as F.D. Gorodetsky, B.N. Dublitsky are considered. Importance of features of the sites taken for the basis for grouping as tortkuls at D.F. Vinnik, P.P. Ivanov, A.N. Bernshtam and other research works is considered. Features of the conducted researches on tortkuls of scientists like K.M. Baipakov, M.E. Yeleuov, R. Sala and Zh-M. Deom are sorted. Also their tasks by consideration of sites of the general type like tortkuls are defined. The conclusions of researchers and interesting data according to the term of "tortkul" and on a systematization of sites like tortkuls are provided.

A^wM6eK E.M., №a2up6aeeM.C. ffly-T&rac enipflepmgeri opTaFacbipmiK; TepTKY^gepgin...

Keywords: archaeology, Shu and Talas River valleys, Ily River, Issyk Kul Lake, a site, the medieval cities, the cities with long walls, caravanserai, fortification, fortress, settlement, an occupation layer, ditch

REFERENCES

1. Abramov, N. A. 1867. In Zapiski Russkogo Geograficheskogo Obshhestva po obshhej geografii (Records of the Russian Geographical Society in General Geography), 255-258 (in Russian).

2. Avdusin, D. A. 1980. Polevaja arheologija SSSR (Field archeology of the USSR). Moscow: "Vysshaya shkola" Publ. (in Russian).

3. Avizova, A. K. 2014. Arheologiia: Oqu quraly (Archeology: Study Guide). Almaty: Evero Publ. (in Kazakh).

4. Ageeva, E. I. 1960. In Kratkie soobshhenija Instituta istorii material'noj kul'tury (Brief reports of the Institute for the History of Material Culture), 80, 68-69 (in Russian).

5. Akymbek, Y. Sh. 2017. Shu onirinm ejelgi jane ortagasyrlyq keramikasy (Qordai audany materialdary boiynsha) (Early and medieval ceramics of the Shu valley (based on materials from the Korday region)). Almaty: A.Kh. Margulan Institute of Archaeology (in Kazakh).

6. Baipakov, K. M., Saveleva, T. V, Chang, K. 2005. Srednevekovye goroda i poseleniya Severo-vostochnogo Jetysu (Medieval cities and settlements of the Northeast Jetysu). Almaty (in Russian).

7. Baipakov, K. M. 1966. Srednevekovye goroda i poselenija Semirech'ja (VI-XII vv.): avtoref. dis. ... cand. ist. nauk. (Medieval cities and settlements of Semirechye (VI-XII centuries) PhD. Thesis). Alma-Ata (in Russian).

8. Bartold, V. V 1966. Otchet o poezdke v Srednjuju Aziju s nauchnoj cel'ju v 18931894 gg. (Report on a trip to Central Asia with a scientific purpose in the years 1893-1894), 4. Moscow: "Nauka" Publ. (in Russian).

9. Berg, L. S. 1960. Predvaritel'nyj otchet ob issledovanii ozera Balhash letom 1903g. Izbrannye trudy. Srednjaja Azija (A preliminary report on the study of Lake Balkhash in the summer of1903. Selected Works. Middle Asia), 3. Moscow: USSR Academy of Science Publ. (in Russian).

10. Bernshtam, A. N. 1941. Pamjatniki stariny Talasskoj doliny. Istoriko-arheologicheskij ocherk (Monuments of ancient Talas valley. Historical and archaeological essay). Alma-Ata: "KazOGIZ" Publ. (in Russian).

11. Bernshtam, A. N. 1950. In Materialy i issledovanijapo arheologii SSSR (Materials and research on archeology of the USSR), 14. Moscow-Leningrad: USSR Academy of Science Publ. (in Russian).

12. Valikhanov, Ch. Ch. 1984. In Margulan, A. Kh. (ed.) Sobranie sochinenii v pyati yomah (Collected Works in five volumes), 1. Alma-Ata: "Kazakh Soviet Encyclopedia" Publ. (in Russian).

13. Vinnik, D. F. 1967. In Drevnyaya i rannesrednevekovaya kul'tura Kirgizstana (Ancient and early medieval culture of Kyrgyzstan). Frunze: "Ilim" Publ., 91-113 (in Russian).

14. Gorodetsky, F. D. In Archive of the A.Kh. Margulan Institute of Archaeology, fund 2, inv. 2, dossier 4 (in Russian).

15. Divaev, A. A. 2011. In Protokoly zasedanij i soobshhenij chlenov Turkestanskogo kruzhka ljubitelej arheologii. Istoriko-kul 'turnye pamjatniki Kazahstana/Avtorypredislovija i sostaviteli Eleuov M., Bahtybaev M.M. (Protocols of meetings and reports of members of the Turkestan circle of archeology lovers. Historical and cultural monuments of Kazakhstan / Authors of the preface and compilers Yeleuov, M., Bakhtybaev, M. M.) Turkestan: Turan Publ., 355-356 (in Russian).

16. In Archive of the Institute of Archaeology, fund 2, inv. 2, dossier 39 (in Russian).

17. Dublitsky, B. N. In Archive of the Institute of Archaeology, fund 2, inv. 2, dossier 27 (in Russian).

18. Yeleuov, M. 1999. Shu-Talas onirlerinin ortagasyrlyq qalalary men mekenderi (VI-XIII g. basy): tarih gyl. Dokt. ... dis. (Medieval cities and settlements of the Chu-Talas valley (VI- beginning of XIII): Doct. Diss. Thesis). Almaty (in Kazakh).

19. Ivanov, P. P. 1957. In Trudy Instituta istorii AN Kirg. SSR (Proceedings of the Institute of History of the Kyrgyz SSR), 3. Frunze, 65-99 (in Russian).

20. Kallaur, V. A. 2011. In Protokoly zasedanij i soobshhenij chlenov Turkestanskogo kruzhka ljubitelej arheologii. Istoriko-kul 'turnye pamjatniki Kazahstana/Avtorypredislovija i sostaviteli Eleuov M., Bahtybaev M.M. (Protocols of meetings and reports of members of the Turkestan Circle of Archeology Lovers. Historical and cultural monuments of Kazakhstan / Authors of the preface and compilers Yeleuov, M., Bakhtybaev, M. M.). Turkestan: Turan Publ., 78-85 (in Russian).

21. Kozhemyako, P. N. 1963. In Arheologicheskie pamjatniki Talasskoj doliny (Archaeological sites of the Talas Valley). Frunze: KirgSSR Academy of Science Publ., 145171 (in Russian).

22. Kozhemyako, P. N. 1959. Rannesrednevekovye goroda i poselenija Chujskoj doliny (Early medieval cities and settlements of the Chu Valley). Frunze: KirgSSR Academy of Science Publ. (in Russian).

23. Lavrentev, V. P. 2011. In Protokoly zasedanij i soobshhenij chlenov Turkestanskogo kruzhka ljubitelej arheologii. Istoriko-kul 'turnye pamjatniki Kazahstana/Avtory predislovija i sostaviteli Eleuov M., Bahtybaev M.M. (Protocols of meetings and reports of members of the Turkestan Circle of Archeology Lovers. Historical and cultural monuments of Kazakhstan / Authors of the preface and compilers Yeleuov, M., Bakhtybaev, M. M.), Turkestan: Turan Publ., 223-227 (in Russian).

24. Margulan, A. Kh. 1948. In Izvestija Akademii nauk KazSSR. Ser. arheol. (News of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR. Archaeological series), 1 (46), 4-9 (in Russian).

25. Metody arheologicheskogo issledovanija: Uchebnoe posobie (Methods of archaeological research: Tutorial). Martynov, A. I., Sher, Ya. A. 2002. 2th ed. Moscow: "Vysshaya shkola" Publ. (in Russian).

26. Nurzhanov, A. 2011. In Izvestija NAN RK. Ser. obshchestv. nauk (News of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Social Sciences Series), 3, 134-138 (in Russian).

27. Pantusov, N. N. 1910. In Kaufmanskij sbornik... (Kaufman collection, published in memory of 25 years, expired from the date of death of the conqueror of the Turkestan Territory, Adjutant General KP von-Kaufman I-go). Moscow: "Znanie" Publ., 161-188 (in Russian).

28. Patsevich G. I. In Archive of the Institute of Archaeology, fund 2, inv. 2, dossier 64a (in Russian).

29. Sala, R., Deom, J.-M. 2010. In Rol'nomadov evrazijskih stepej v razvitii mirovogo voennogo iskusstva. Nauchnye chtenija pamjati N.Je. Masanova (The role of the nomads of the Eurasian steppes in the development of world military art. Scientific readings in memory of N.E. Masanov), Almaty: LEM Publ., 263-286 (in Russian).

30. Senigova, T. N. 1972. Srednevekovyi Taraz (Medieval Taraz). Alma-Ata: "Nauka" Publ. (in Russian).

31. Khojikov, K. 1935. In Trudy Kazahskogo instiuta nacional'noj kul'tury (Proceedings of the Kazakh Institute of National Culture), 1. Almaty: "Kazahskoe kraevoe" Publ. (in Russian).

About the Authors:

Akymbek Yeraly Sh. PhD doctor, Leading Researcher, A.Kh. Margulan Archeology Institute, Almaty, Kazakhstan; eraly_a@mail.ru

Shagirbayev Mambet S. Junior Researcher, A.Kh. Margulan Archeology Institute, Almaty, Kazakhstan; mambet_87@mail.ru

Мудделер кактыгысы туралы акпаратты ашу. Авторлар мудделер кактыгысыныц жоктыгын мэл1мдейдг

/ Раскрытие информации о конфликте интересов. Авторы заявляют об отсутствии конфликта интересов.

/ Disclosure of conflict of interest information. The authors claims no conflict of interest.

Макала туралы акпарат / Информация о статье / Information about the article.

Редакцияга туст / Поступила в редакцию / Entered the editorial office: 09.10.2018.

Рецензенттер макулдаган / Одобрено рецензентами / Approved by reviewers: 16.10.2018.

Жариялауга кабылданды / Принята к публикации / Accepted for publication: 23.10.2018.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.