Научная статья на тему 'ОРТАҒАСЫРЛЫҚ АҚЫРТАС ТӨРТКҮЛІНІҢ ОСТЕОЛОГИЯЛЫҚ МАТЕРИАЛДАРЫ'

ОРТАҒАСЫРЛЫҚ АҚЫРТАС ТӨРТКҮЛІНІҢ ОСТЕОЛОГИЯЛЫҚ МАТЕРИАЛДАРЫ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
202
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
археология / Талас өңірі / Ақыртас төрткүлі / Іле өңірі / Сырдария бойы / ортағасыр / археозоология / остеологиялық материалдар / жануарлар систематикасы / ортағасырлық фауна / мал шаруашылығы / аңшылық / тағам рационы / archaeology / Talas Valley / Tortkul Akyrtas / Ile Valley / South Kazakhstan / Middle Ages / archaeozoology / osteological materials / animal taxonomy / medieval fauna / cattle breeding / hunting / food diet

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Ақымбек Ералы Шардарбекұлы, Шагирбаев Мамбет Сапарбекович

Мақалада 2000–2014 жылдар аралығында Ә. Х. Марғұлан атындағы Археология институты қызметкерлерінің Тараз қаласынан 40 км шығыста орналасқан ортағасырлық Ақыртас төрткүліне (Х–ХІІІ ғ. басы) жүргізген археологиялық қазба жұмыстары барысында жиналған остеологиялық материалдары археозоологиялық тұрғыдан қарастырылады. Остеологиялық материалдар жануар түрлеріне, қаңқа элементтеріне, сақталу дәрежесіне қарай топтастырылып, зерттеледі. Зерттеу нәтижесінде Ақыртас төрткүлінің шаруашылығында үй жануарларының барлық түрі болғаны және уақ малдың басым екендігі анықталады. Төрткүл тұрғындарында аңшылықтың рөлі үлкен болмаған. Мұны Талас өңіріндегі басқа да ортағасырлық ескерткіштерден табылған остеологиялық материалдар растайды. Төрт түліктен (жылқы, түйе, ірі қара және уақ мал) бөлек, көлік құралы ретінде есекті де қолданғаны байқалады. Жануар сүйектеріне систематикалық шолу барысында, бірқатар жануарларда анатомиялық ерекшеліктер бар екені анықталады. Ақыртас төрткүлінен табылған жануар сүйектері Талас өңірінің ортағасырлық фаунасында үлкен өзгерістер болмағанын көрсетіп отыр. Морфометриялық зерттеу нәтижелері мен жануарлар фаунасы бірқатар ежелгі және ортағасырлық ескерткіштерден (ортағасырлық Шеңгелді, Талғар, Қаратөбе, Қастек, Тараз, Құлан, Ақтөбе, Күлтөбе, Отырар, Жанкент, Қостөбе) табылған жануар сүйектерімен салыстырмалы түрде талданады. Талас өңірінің ортағасырлық фаунасы Іле өңірі мен Сырдарияның орта және төменгі ағысының ортағасырлық фаунасымен салыстырылып, шаруашылықтағы үй жануарларының көлемінде айырмашылықтар бар екендігі анықталады.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

OSTEOLOGICAL MATERIALS FROM THE MEDIEVAL SITE OF TORTKUL AKYRTAS

This article analyzes the results of archaeozoological studies of osteological materials collected by employees of the A. Kh. Margulan Institute of Archaeology in 2000–2014 during archaeological excavations of the medieval site of the tortkul Akyrtas (10th – the beginning of 13th century), located 40 km to the East from Taraz city. Osteological material was grouped and studied by animal species, skeletal elements, level of preservation. As a result of the study, it was found that the farm on the Akyrtas site contained all types of domestic animals, while small cattle prevailed. Hunting played an insignificant role in the lives of the inhabitants of this site. This is evidenced by osteological materials found in other medieval sites of the Talas Valley. As usual in addition to the four usual types of traction animal (horse, camel, cow and small cattle), donkey is also used as a vehicle. During a systematic review of animal bones, it was found that a number of animals have anatomical features. Animal bones found in the Akyrtas site indicate that there were no major changes in the medieval fauna of the Talas Valley. The results of a morphometric study and animal fauna were compared with animal bones found in a number of ancient and medieval sites (Shengeldy, Talgar, Karatobe, Kastek, Taraz, Kulan, Aktobe, Kultobe, Otyrar, Jankent, Kostobe). The medieval fauna of the Talas Valley in compared with the medieval fauna of the Ile River region and South Kazakhstan, and it has been distinguished that there are differences between domestic animals.

Текст научной работы на тему «ОРТАҒАСЫРЛЫҚ АҚЫРТАС ТӨРТКҮЛІНІҢ ОСТЕОЛОГИЯЛЫҚ МАТЕРИАЛДАРЫ»

ПЭНАРАЛЬЩ ЗЕРТТЕУЛЕР МЕЖДИСЦИПЛИНАРНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ

ЭОЖ:902/904 (574.52) https://doi.org/10.52967/akz2021.1.11.72.100

МРНТИ 03.41.91

ОРТАГАСЫРЛЫЩ АЦЫРТАС ТеРТОТЛШЩ ОСТЕОЛОГИЯЛЫЩ МАТЕРИАЛДАРЫ

© 2021 ж. Ералы Шардарбекулы Акымбек1, Мэмбет Сапарбекулы Шагирбаев1

1PhD докторы, жетекш гылыми кызметкер, Э.Х. Марг^лан атындагы Археология институты, Алматы к., Казахстан. E-mail: eraly_a@mail.ru былыми кызметкер, Э.Х. Марг^лан атындагы Археология институты, Алматы к., Казакстан. E-mail: mambet_87@mail.ru

Аннотация. Макалада 2000-2014 жылдар аралынында Э. Х. Марг^лан атындагы Археология институты кызметкерлершщ Тараз каласынан 40 км шыгыста орналаскан ортагас^1рлык Акыртас терт^лше (Х-ХШ f. басы) жYргiзген археологиялык казба ж^мыстары барысында жиналFан остеологиялык материалдары археозоологиялык т¥PFыдан карастырылады. Остеологиялык материалдар жануар тYрлерiне, канка элементтерше, сакталу дэрежесiне карай топтастырылып, зерттелед^ Зерттеу нэтижесiнде Акыртас терткYлiнiн шаруашыльнында Yй жануарларынын барлык тYрi болFаны жэне уак малдын басым екендт аныкталады. ТерткYл т¥PFындарында аншылыктын релi Yлкен болмаFан. М^ны Талас ещрщдеп баска да ортаFасырлык ескерткiштерден табылFан остеологиялык материалдар растайды. Терт тYлiктен (жылкы, тYЙе, iрi кара жэне уак мал) белек, келш к¥ралы ретiнде есектi де колданFаны байкалады. Жануар CYЙектерiне систематикалык шолу барысында, бiркатар жануарларда анатомиялык ерекшелiктер бар екеш аныкталады. Акыртас терткYлiнен табыотан жануар CYЙектерi Талас енiрiнiн ортаFасырлык фаунасында Yлкен езгерiстер болмаFанын керсетш отыр. Морфометриялык зерттеу нэтижелерi мен жануарлар фаунасы бiркатар ежелгi жэне ортаFасырлык ескертк1штерден (ортаFасырлык Шенгелдi, ТалFар, Каратебе, Кастек, Тараз, К¥лан, Актебе, КYлтебе, Отырар, Жанкент, Костебе) табыотан жануар CYЙектерiмен салыстырмалы тYPде талданады. Талас енiрiнiн ортаFасырлык фаунасы 1ле енiрi мен Сырдариянын орта жэне теменп аFысынын ортаFасырлык фаунасымен салыстырылып, шаруашылыктаFы YЙ жануарларынын келемiнде айырмашылыктар бар екендiгi аныкталады.

ТYЙiн сездер: археология, Талас енiрi, Акыртас терткут, 1ле енiрi, Сырдария бойы, ортаFасыр, археозоология, остеологиялык материалдар, жануарлар систематикасы, ортаFасырлык фауна, мал шаруашылыFы, аншылык, таFам рационы

ОСТЕОЛОГИЧЕСКИЕ МАТЕРИАЛЫ ИЗ СРЕДНЕВЕКОВОГО ТОРТКУЛЯ АКЫРТАС

Ералы Шардарбекулы Акымбек1, Мамбет Сапарбекович Шагирбаев1

1PhD доктор, ведущий научный сотрудник, Институт археологии им. А.Х. Маргулана, г. Алматы, Казахстан. E-mail: eraly_a@mail.ru 1научный сотрудник, Институт археологии им. А.Х. Маргулана, г. Алматы, Казахстан. E-mail: mambet_87@mail.ru

Аннотация. В статье анализируются результаты археозоологических исследований материалов, полученных сотрудниками Института археологии им. А. Х. Маргулана в 2000-2014 гг. в ходе археологические раскопок торткуля Акыртас (Х - нач. XIII в.), расположенного в 40 км к востоку от г. Тараз. Остеологический материал группировался и изучался по видам животных, элементам скелета, степени сохранности. В результате исследования установлено, что в хозяйстве населения, оставившего памятник, содержались все виды домашних животных, при этом, преобладал мелкий рогатый скот; охота играла незначительную роль. В пользу этого также свидетельствуют остеологические материалы, происходящие из других средневековых памятников Таласской долины. Кроме четырех обычных видов скота (лошадь, верблюд, крупный и мелкий рогатый скот), в качестве транспортного средства использовался и осел. В ходе подготовки систематического обзора установлено, что у ряда животных имеются анатомические особенности. Кости животных, найденные в торткуле Акыртас, свидетельствуют о том, что в средневековой фауне Таласской долины больших изменений не произошло. Результаты морфометрического исследования и фауна животных были сопоставлены с костями животных, найденными в ряде древних и средневековых памятников (Шенгельды, Талгар, Каратобе, Кастек, Тараз, Кулан, Актобе, Культобе, Отырар, Жанкент, Костобе). Средневековая фауна Таласской долины сопоставляется с таковой долины р. Иле и Южного Казахстана. Установлено, что в хозяйстве имеются различия среди домашних животных.

Ключевые слова: археология, Таласская долина, Торткуль Акыртас, Илейская долина, Южный Казахстан, средневековье, археозоология, остеологические материалы, систематика животных, средневековая фауна, скотоводство, охота, пищевой рацион

OSTEOLOGICAL MATERIALS FROM THE MEDIEVAL SITE OF TORTKUL AKYRTAS

Yeraly Sh. Akymbek1, Mambet S. Shagyrbayev2

'PhD, Leading Researcher, A.Kh. Margulan Archeology Institute, Almaty, Kazakhstan.E-mail:eraly_a@mail.ru 2Researcher, A.Kh. Margulan Archeology Institute, Almaty, Kazakhstan.E-mail: mambet_87@mail.ru

Abstract. This article analyzes the results of archaeozoological studies of osteological materials collected by employees of the A. Kh. Margulan Institute of Archaeology in 20002014 during archaeological excavations of the medieval site of the tortkul Akyrtas (10th - the beginning of 13th century), located 40 km to the East from Taraz city. Osteological material was grouped and studied by animal species, skeletal elements, level of preservation. As a result of the study, it was found that the farm on the Akyrtas site contained all types of domestic animals, while small cattle prevailed. Hunting played an insignificant role in the lives of the inhabitants of this site. This is evidenced by osteological materials found in other medieval sites of the Talas Valley. As usual in addition to the four usual types of traction animal (horse, camel, cow and small cattle), donkey is also used as a vehicle. During a systematic review of animal bones, it was found that a number of animals have anatomical features. Animal bones found in the Akyrtas site indicate that there were no major changes in the medieval fauna of the Talas Valley. The results of a morphometric study and animal fauna were compared with animal bones found in a number of ancient and medieval sites (Shengeldy, Talgar, Karatobe, Kastek, Taraz, Kulan, Aktobe, Kultobe, Otyrar, Jankent, Kostobe). The medieval fauna of the Talas Valley in compared with the medieval fauna of the Ile River region and South Kazakhstan, and it has been distinguished that there are differences between domestic animals.

Keywords: archaeology, Talas Valley, Tortkul Akyrtas, Ile Valley, South Kazakhstan, Middle Ages, archaeozoology, osteological materials, animal taxonomy, medieval fauna, cattle breeding, hunting, food diet

Kipicne

FwnwMga «A^wpTac apxeono-rHanbi^-apxHTeKiypanbi^ KemeHi» [EaM-naKOB, 2018, c. 118] aTwMeH 6enrini ecKepTKimTep to6w Tapa3 ^anacwHaH 40 km mwFwcTa, KMPFM3 AnaTaywHwR eTeriHge, XIX f. aaFwHga «Tam-Tro6e» («Tacre6e») [HBaHoB, 1886, c. 162] gen aTanFaH, 6YriHge «K^nwinTac» He-Mece «KoRwpTe6e» gen aTanaTWH Tay angw Te6emR MaRaMwHga opHanac^aH

(cyp. 1-2).

opHanac^aH. Ocw apHaHwR or ^9He con ^aFanaywHga conTYcTiKTeH oRTYcriKKe ^apan Ti36eKTenreH 6ipHeme o6a 6ap. ^H3wnTac Te6ecirnR eR 6mK ^epiHge ^apaywn M^Hapa opHanac^aH 6onca, ohwr oRTYcrirrne eKi opTaFacwpnw^ ecKepTKim (TepTKYn MeH ^ohwc) ^aHFac^aH.

Cy K¥6wpnapw 6^pwH Ca3-y3eK (Ca3e3eK), 6YriHge Kimi fflom^anw gen aTanaTWH maT^an MeH ¥3WH6^na^ maT^anwHaH TapTwnFaH [Kannayp,

Cyp. 1. OpmasacbipMbiy A^bipmac mopmKYnm^ opnamcKflH wepi Fig. 1. Location of the medieval tortkul Akyrtas

KemeHge ecKepTKimTepgiR

6ipHeme TYpi 6ap: TacTaH canwHFaH capaMgwR e3i, o6anap, TepTKYn, Kepy-eH capaM, Tac eRgey opHw, ^apaywn M^Hapa, ayw3 cyMeH ^aMTaMacw3 eTy MeH cynaHgwpy ^yMeciMeH 6aMnaHw-ctw ^¥pwnwcTap ^9He t.6. (cyp. 3).

CapaM ^9He ohwr

conTYcTiriHgeri ^^pwnwc Kw3binTac Te6ecirnR eTeriHge, YnKeH ^9He Kimi fflom^anw maT^angapwHaH mwFaTWH 6^na^ cynapw eTeTiH, 6YriHge ^¥pFan ^anFaH apHaHwR or ^aFacwHga

2011, c. 351]. Ocw maT^angapgaFbi 6^na^TapgwR MaRWHga ^wm K¥6wpnapgwR cwHw^Tapw mamw-nwn ^aT^aHgwFwH r. H. na^BHH e3 eq6eriHge aMTwn eTegi [na^BHH, 1949, c. 83]. Tay angw 6eTKeMiHgeri cy-apManw an^an^a cy K^!3wn^aHHap MeH ¥3wH6¥na^ maT^angapwHaH KenreH. Kw3wn^aHHap maT^arnmaH TapTwnFaH apw^ A^wpTac capaMwHwR oRTYcTiriHe geMiH Kence, ¥3wH6^na^ maT^anwHaH TapTwnFaH apw^ 6ipHeme TapMa^Tanwn, 6eTKeMgeri TeniMgepre Tapanwn,

Сур. 2. Fapbrnman mYcip^en cypemi. ©Google Earth Pro Fig. 2. Satellite image. ©Google Earth Pro

Сур. 3. Ацыртас археологиялъщ-архитектуралъщ кешет. Топографиялыц жоспарын М. Антонов mYcipгeн ([Байпаков, 2008, с. 31]: бойынша)

Fig. 3. Archaeological and architectural complex Akyrtas. The topographical plan was taken by M.Antonov (by: [Baipakov, 2008, p. 31])

атыздарга белшш, терткулдщ батыс жагынан етедь Сондай ары;тардыц б1ршщ бойында, терткулдщ батыс жагында шагын эу1з орналас;ан. Осы ортагасырлы; суармалы ал;аптан жергшкп тургындар ежелп со;аныц

ею т1сш тауып алган. Соган Караганда ортагасырлы; кешеннщ тургындары егш немесе бау-ба;ша ес1румен де айналыс;ан болуы мумкш.

Тас алу жэне ендеу орындары Кызылтас тебесшщ беткейлер1нде

орналас;ан. Тебенщ солтуспк беткешнде шувдырлардыц 1здер1 са;талса, шыгыс беткешнде тас алган орындар аны; кершш жатыр.

Зерттелу тарихы

А;ыртас цурылысында алгаш;ы археологиялы; ;азба жумыстарын 1996 ж. Жамбыл облысы эюмдшнщ ;аржыландыруымен халы;аралы; ;аза;-француз экспедициясы бастайды [Байпаков, 2018, с. 121]. Одан кетни жылдары ;азба жумыстары К? МСМ «Мэдени мура» багдарламасы мен К? БFМ FR грантты; ;аржыландыруы аясында жалгасын табады.

2004-2009 жылдары Мемлекет-т1к «Мэдени мура» багдарламасы бойынша А;ыртас кешеншдеп б1р;атар ескертюштерде ;азба жу-мыстары ;ар;ынды журпзшп, ке-шен ескертюштер1 туралы ;ызы;ты

мэлiметтер алынады. Аталган багдарлама аясында ^азба жумыстары жYргiзiлген нысанныц бiрi -ортагасырлыщ тврткYл (сур. 4).

А^ыртас кешешндеп тврткYл туралы алгаш^ы мэлiметтер В. Кал-лаурда кездеседi [Каллаур, 2011, с. 351]. Онда А^ыртастыц ощуспк жагындагы топыракган Yйiлген тврткYл, ягни тас ^урылыстыц ощустш ^а^пасынан шывдан жолды жауып турган твртбурышты бекшю туралы айтылады. Ал, твбенщ Yстiнде орналас^ан тврткYл туралы толыщ аныщтаманы Г. И. Пацевич бередi. «<...> Второй турт-куль - крепость находится примерно в 100 м на запад от каменоломни «Таш-Тюбе» где производилась ломка камня для Акыр-Таша, т.е. примерно в полукилометре от Акыр-Таш» [Пацевич, 1941, с. 2]. Г. И. Пацевич тврт^лдщ

Cyp. 4. Opmasacbipnbty A^ipmac mepmxy^i. Aэpо^оmоcypеmi ([Bauname, 2018, c. 120, puc. 2]: 6ouu»ma)

Fig. 4. Medieval tortkul Akyrtas. Aerial view (by: [Baipakov, 2018, p. 120, fig. 2])

сoл кездегi жaй-кYЙi бoйыншa жoспa-рын тYсipiп, тeмендегiдей сипaттaмa беpедi. Шapшылы келген тepткYлдщ жaктayлapы элемнщ тepт тapaбы-та кapaFaн, aлaцыньщ биiктiгi 0,5 м, бapлык жaFын енi 3 м, бшктш 1,5-2 м жaл кopшaFaн, omirç тayFa кapaFaн o^Yd^ жaFындaFы жaлынaн шaFын тeбе тYpiнде диaметpi 4-4,5 м, биiктiгi 0,5-1 м бoлaтын Yш мyнapaньщ iзi бaйкaлaды. Iшкi жaзык келген aлaцньщ шь^ыс жaFындaFы шaFын тeбешiктiц диaметpi 2^2 м, бшктш

0,5 м, Ka^a^i^iR немесе юрш-шыFap opынньщ iзi жoк. Yстiнен opтa-шa сaпaдaFы, сaзы кoю кызыл тYCте кYЙдipiлген бipнеше сырсыз ыдыстыц кiшкентaй сыныктарын тaбaды. Де-генмен, кaзбa жумыстарын жYpгiзбей yaкытын aныктay киын екендшн a^ тады [Пaцевич, 1941, с. 2]. TepткYлдiц жглпы кeлемiн aйтпaFaнымен, тYсipген жoспapындaFы мaсштaб 6o^ ыншa сыртымен есептейтiн бoлсaк 4Sx4S м бoлaды (сур. 5).

Cyp. 5. ТвpткYлдiц жоcпapы ([Пацевич, 1940, puc. 3]: бойынша) Fig. 5. Plan of the tortkul (by: [Patsevich, 1940, fig. 3])

Терт^лдщ батыс жагында 40 м жерде тагы 6ip ортагасырлы^ ескертюш орналаодан. Шыгыстан батыода царай созылып жат^ан Te6eHi4 кeлемi 40x25 м, бшктш 3-3,5 м. 1999 ж. бастап осы ескертюшке Э.Х. Марг^лан атындагы Археология институтыныц ОК^КАЭ-ныц (жетекшiсi: К. М. Байпасов) А^ыртас отряды (жетекшiсi: З. Шарденова) ^азба жумыстарын жYргiзiп, бiрнеше бeлмелердщ орнын аныщтайды. З. Шарденова ашылган к¥рылысты «замок правителя» («билеушшщ сарайы») деп есептеп, VIII-X f.f. жатк;ызса [Шарденова, 2000, с. 186187], К. М. Байпасов VIII-Х f.f. мерзiмделетiн керуен сарай деп са-найды [Байпаков, 2018, с. 118].

2000 жылдардан бастап аталFан институттыц ОККАЭ-ныц А^ыртас отряды (З. Шарденова) терт^лде ^атарынан бiрнеше далалыщ мау-сымда Мемлекеттiк «Мэдени м^ра» баFдарламасы бойынша ^азба жумыстарын жYргiзедi [Шарденова, 2005, с. 217-220]. Казба непзшен ощустш ^абырFаны жаFалай жэне шь^ыс ^абырFаныц ощустш бeлiгi мен ескертюштщ iшкi алацыныц орта т^сына, сонымен ^атар солтYCтiк кабырFаныц орта жаFына салы-нады. Нэтижесiнде ескертюштщ кабырFаларына жаFалай iргесi та-стан ^алаетан бiрнеше бeлмелердщ ^алдыщтары ашылады (сур. 6). З. Ж. Шарденова ескертюшт «кре-

Сур. 6. Ацыртас терт^лтен ашылган цурылыс орындары. Жоспарын З.Ж. Шарденова тYсiрген ([Байпаков, 2010, рис. 3]: бойынша)

Fig. 6. Building construction open from tortkul Akyrtas. The plan removed Z. J. Shardenova (by: [Baipakov, 2008, fig. 3])

пость» («;амал») деп есептеп, ем1р cYPyiHi4 ею кезещн керсетедк VII-VIII жэне IX-XI f.f. [Шарденова, 2010, с. 194]. К. М. Байпа;ов терт^лден ашылFан ;урылысты керуен сарай деп санып, оныц ем1р CYрген уа;ытын X-XIII f. басы аралыFына жат;ызады [Байпаков, 2018, с. 118].

Терт^лде б1рнеше жыл ;азба жумыстарын жYргiзген З. Ж. Шарденованыц жэне кей жыл-дары зерттеу жYргiзген М. Антонов пен Е. Ш. А;ымбектщ жинаFан материалдарыныц бiр белт бYгiнде Э. X. МарFулан атындаFы Археология институтыныц ;оймасында са;таулы тур. Зерттеушшердщ жинаFан археологиялы; материалдарыныц кейбiр тYрлерi Институт ;урамында 2018 ж. ашылFан «Археологиялы; технология зертханасына» тап-сырылды. ЗертханаFа алыетан материалдардыц арасында терткYлге ;азба жумыстарын жYргiзген уа;ытта жиналFан жануарлардыц CYЙектерi бар.

Материал жэне зерттеу adicmepi

Остеологиялы; материалдар ортаFасырлы; А;ыртас терт^лвде

2000, 2002-2003, 2005, 2013-2014 жылдары жYргiзiлген археологиялык казба жумыстары кезшде 9p6ip белме бойынша жиналFан. Остеологиялык материалдардыц жалпы саны 1432 дана, оныц miH4e 1345 данасы сут^орекп жануарларFа (Mammalia), ею дана суйек - куска (Aves indet), бес дана суйек - адамFа тиесш. Суйек материалдардыц iшiндe 80 данасы ете катты усакталып, нeгiзгi бeлгiлeрi сакталмаFандыктан, жануар тYрлeрiнe (Mammalia indet?) ажыратылмады (кесте 1).

Материалдарды зерт-

теу археозоологияныц стандарт-ты эдютерше сай жYргiзiлiп, остеологиялык материалдар жануар тYрлeрiнe, кацка элeмeнттeрiнe, жас ерекшелштерше карай топталды. СYЙeктeр белшeктeнуi бойынша бупн жэне фрагмент деп еюге белiндi. БYтiн CYЙeктeр - тютер (dentes), омыртка (vertebra), асык (talus), тусау CYЙeктeр (ossa carpi) жэне фалангалар. Фрагмент - барлык сынFан CYЙeктeр (жеке эпифиздер (epiphysis), диафиздер (diaphysis) жэне т.б.). СYЙeк мате-риалдарды морфометриялык тал-дау жумыстары А. Дриш [Driesch, 1976, р. 74-101] жэне В. Айзенман

№ Жануар TYрi Суйек саны С^ек саны %

1 Уа; мал (;ой-ешю) - Ovis et Capra 794 55,4

2 Жыл;ы - Equus caballus 377 26,3

3 ;ара - Bos taurus 163 11,3

4 Туйе - Camelus bactrianus 2 0,1

5 Есек - Equus asinus 1 -

6 ^ус - Aves indet 2 0,1

7 Ит - Canis familiaris 2 0,1

8 Ар;ар - Ovis ammon 6 0,4

9 Адам суйегi 5 0,3

10 Анык;таyFа келмейтiн - Mammalia indet? 80 5,5

Жалпы 1432 100

Kecre 1 - ÂKbiprac TepmymHeH Ta6bWFaH ocreo^orH&ibiK; MarepHaggap ^aHyap Typi ®9He carni 6oHbmma

Table 1 - Specific and quantitative composition of osteological materials from tortkul Akyrtas

[Eisenmann, Karchound, 1982, p. 80] эдютерше CYЙенiп жасалды. Оныц шшде ipi ^ара жэне уак малдардьщ CYЙектерiнщ остеометриялык

влшемдерi А. Дриштщ эдiсi бойынша, жылкыныц KeM6ip жекеле-ген кацка элементгершщ (асык, т^як) биометриялык влшемдерi В. Айзенманныц [Eisenmann, Karchound, 1982, р. 75-103] эдю бой-ынша, CYЙектердiц бвлшектенуден калган бвлiгiн сипаттауда Н. Г. Еро-хин, О. П. Бачура [Ерохин, Бачура, 2011, с. 62-69] жасаган эдютеме бой-ынша, жылкы сирагыныц жщшкелш индексi В. О. Витт [Витт, 1952, с. 163-206] колданган эдiс бойынша жасалды. СYЙектердiц биометриялык влшемдершщ корытындылары биология жэне медицина саласында колданылатын статистикалык тэсiлдер (формула) негiзiнде [Зверев, Зефиров, 2013, с. 21-38] жасалды.

Систематикалъщ шолу Отряд Artiodactyla Owen, 1848 Трымдас Bovidae Gray, 1821 Туыс Bos Linnaeus, 1758 Bos taurus L., 1758 - Ipi кара Акыртас твpткYлiне жYpгiзiлген археологиялык казба ж^мыстары ба-рысында жалпы саны 163 дана ipi кара CYЙектеpi табылган. Материалдардыц iшiнде ipi караньщ CYЙек к¥рылысындагы барлык элементтер кездеседi (кесте 2-4). Б^л ipi кара малды тврт^лдщ аумагына сойып, пайдаланганын квpсетедi. Heri3iHeH жасы Yлкен мал квп сойылган. Б^л ipi караны бipiншi кезекте CYт внiмдеpiн (ет вшмдерш) алуга пайдаланганын айгактайды.

Салыстырмалы талдау.

Акыртас твpткYлiнен табылган ipi кара CYЙектеpiне жYpгiзiлген биометриялык талдаулар, твpткYлде

^авда элемента 2000 2002 2003 2005 2014

Б* Ф** Б Ф Б Ф Б Ф Б Ф

Бас суйек - cranium 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3

Т. жак - mandibular 0 0 0 2 0 2 0 3 0 4

Tio - dent. 1 0 1 0 1 0 6 0 2 0

Омыртка - vertebra 0 0 0 0 0 0 1 0 0 6

^абырга - costae 0 1 0 2 0 12 0 10 0 4

Жауырын - scapula 0 0 0 0 0 0 0 2 0 4

Токпан жЫк - humerus 0 1 0 9 0 0 0 2 0 1

Шынтак суйеп - ulna 0 0 0 1 0 0 0 2 0 2

Метаподия - metapod. 1 4 0 4 0 4 0 1 0 8

Жамбас - os coxae 0 3 0 1 0 3 0 0 0 4

Сан жЫк - femur 0 0 0 0 0 20 0 1 0 0

Асыкты жЫк - tibia 0 0 0 0 0 0 0 3 0 1

Асык - talus 0 0 2 0 0 0 4 0 7 0

Фаланга - 1 0 0 0 0 0 0 0 0 6 0

Фаланга - 2 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0

Ескерту: *Б - бYтiн; **Ф - фрагмент.

Кесте 2 - 1р1 караныц кацка элементтершщ саны мен к¥рамы (сYЙек саны бойынша)

Table 2 - Quantitative composition of bovine skeletal elements (by the number of bones)

KecTe 3 - Ipi ^apa CYHeKTepimn 6ytm ®9He ^parneHT TYpiHgeri RaraHacbi (cYHeK caHbi 6oHMHma)

Table 3 - Ratio of whole and fragmentary bovine bones(by the number of bones)

Зерттелген жылдар 2000 2002 2003 2005 2014 Жалпы

БYтiн CYЙектер 2 3 1 11 16 33

Фрагменттер 9 19 41 24 37 130

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

С^ектердщ жалпы саны 11 22 42 35 53 163

Кесте 4 - Акыртас кешешндеп 1р1 караныц кацка белжтер катынасы (суйек саны бойынша)

Table 4 - Ratio of bovine skeletal divisions from tortkul Akyrtas (by the number of bones)

^авда белт А;ыртас терткYлi

2000 2002 2003 2005 2014

Бас суйек (жогары - теменп жа; суйек) 0 2 2 3 7

Тютер 1 1 1 6 2

Кеуде (омырт;а, ;абырга) 1 2 12 11 10

Ая;тыц жогары белiктерi (жауырын, жамбас) 3 1 3 2 8

Ая;тыц теменгi белiктерi 6 16 24 13 26

Жалпы саны (жыл бойынша) 11 22 42 35 53

Жалпы 163

Кесте 5 - Сиыр суйектершщ елшемдерi (мм) мен пропорциясы (%%) Table 5 - Dimensions (mm) and proportions(%%) of bovine bones

Белгiлерi n Vn-1 Lim М M±m о

Жауырын (Scapula)

Мойынныц ец xrni еш 2 0,41 50,24-55,54 52,89 52,89±9,12 3,74

Буын куысыныц еш 2 0,41 43,42-57,47 50,44 50,44±24,21 9,93

Тшерсек (Calcaneus)

Ец Yлкен узындыгы 3 0,73 104,87-137,83 119,77 119,77±32,35 23,62

Ец Yлкен енi 3 0,73 21,27-31,06 26,56 26,56±9,56 6,98

Асы; (Talus)

Латеральды узындыгы 3 0,73 55,00-60,82 57,58 57,58±5,73 4,19

Медиальды узындыгы 3 0,73 52,61-55,58 54,15 54,15±2,87 2,10

Дистальды шетшщ енi 3 0,73 34,14-39,23 36,42 36,42±5 3,65

Саггитальды узындыгы 3 0,73 44,48-47,74 46,35 46,35±3,24 2,37

Проксимальды фаланга(1-фаланга)

Ец кiшi еш 2 0,41 22,03-24,66 23,34 23,34±4,51 1,85

Ец Yлкен узындыгы 2 0,41 50,24-60,05 55,14 55,14±16,90 6,93

сойылган сиырлардыц анатомиялы; ерекшелштерше ;атысты ;ызы;ты мэл1мет берш отыр. Салыстыр-малы турде 6i3 ;олымызда бар б1рнеше ескерткiштерден табылган

сиыр суйектершщ биометриялы; елшемдерiн алып ;арады;. А;ыртас терткYлiнен табылган сиыр асы;тарыныц латераль-ды узынды;тары 55,00-60,82 мм

аралыгында ауыткиды (кесте 5). Шу вщршдеп ортагасырлык Коскудык твpткYлiнен табылган ipi кара асыгыныц латеральды ^зындыгы 61,2 мм, Бэбiш мола (б.д.д. IV-II f.f.) каласынан табылFан сиыр асы^ыныц латеральды влшемi орташа 64,3 мм, оpтаFасыpлык Каратвбе (Ежелгi Сау-ран) каласынан табылFан асыктыц латеральды узынды^ы 63,3 мм к¥райды. Акыртас твpткYлiндегi ipi кара асыктарыныц сырткы анатомиялык пiшiнi жэне курылымы жасы Yлкен сиыpFа тиесiлi болFанымен, ipi каралардыц тукымы аса ipi болмаFан секiлдi. Жакын уксастык Шу вщршде-гi оpтаFасыpлык ескеpткiштеpден табылFан ipi кара сYЙектеpiнен Fана байкалды.

Отряд Artiodactyla Owen, 1848

Тукымдас Bovidae Gray, 1821

Туыс Ovis Linnaeus, 1758

Туыс Capra Linnaeus, 1758

Ovis et Capra - Уац мал (цой -

ешк1)

Уак мал сYЙектеpi тврткулден табылFан жануар суйектершщ iшiнде ец квбi болып табылады. Бул сол кезецдеп шаруашылыкта уак малдыц басымдыкка ие болFандыFын квpсетедi. Кацка бвлштершщ катынасы уак малдыц ескертюш мацайында сойылып, пайдаланылFанын аЙFактайды. Уак малдыц кацка бвл^ершщ катынасы кеуде жэне аяктыц твменп бвлiктеpiне тиесiлi CYЙектеpдiц басымдыFын кврсетсе, баска бвлштерше катысты CYЙектеp бipдей пpопоpцияFа ие (кесте 6-9). Уак малFа тиесiлi CYЙектеpдiц квпшiлiгi бвлшектенш кеткендiктен, K0й-ешкi тYpiне карай ажыратылмай, жалпы уац мал деп алынып отыр. Дегенмен бipкатаp ешкi мYЙiздеpiне карап, накты ешкi жануарын да

систематикалык жYЙеде карастырып отырмыз.

Туыс Capra Linnaeus, 1758

Capra hircus - ешК

Ешю CYЙегi (мYЙiзi) тврткулге 2000 ж. жYpгiзiлген казба барысын-да № 3в бвлмесiнiц еденшен жэне 2005 ж. жYpгiзiлген казба барысында б¥pыштаFы № 4 бвлмеден табылFан. Жалпы археозоологияда ешкi мен койдыц CYЙектеpiн ажырату вте киын. Бiздiц пiкipiмiзше коЙFа жаткызылFан CYЙектеpдiц iшiнде жекелеген ешкi CYЙектеpi де болуы мYмкiн. Бipак, аса квп мвлшерде емес.

Отряд Perissodactyla Owen,

1848

Тукымдас Equidae Gray, 1821

Туыс Equus Linnaeus, 1758

Equus caballus Linnaeus, 1758 -Жылкы

Тврткулге журпзшген

археологиялык казба барысында та-былFан CYЙектеpдiц iшiнде 377 дана-сы жылкы^а тиесiлi. Жылкы CYЙектеpi жалпы жануар CYЙектеpiнiц сандык мвлшеpi жвнiнен Yшiншi орында. Кацка элементтершщ баpлыFы да кездеседi. Жас мвлшеpi жаFынан уш топ аныкталып отыр. Олар сут тiстеpi кездесетш жас жылкылар, азу (моляр) тiстеpi бар орта жастаFы жэне тiстеpi катты егелiп, взгеpiске тускен rapi жылкылар. Кацка бвлiктеpi бойынша аяктыц твменгi сyйектеpi улкен басымдыкка ие. Жылкы суйектершщ барлык элементтершщ кездесуi жануарларды сойып, пай-далану ескертюштщ мацайында орын алFандыFын кврсетед^ Бyтiн сакталFан сирактыц (ossа metatarsi) жщшкелш индексi В. О. Виттщ Пазырык корымыныц жылкыларына жасаFан зерттеу эдiстеpi негiзiнде

KecTe 6 - yarç Ma^gtin ^an^a эgeмeнттepimц caHbi MeH rçypaMbi Table 6 - Number and composition of skeletal elements of small cattle

^авда элемент! 2000 2002 2003 2005 2014

Б* ф** Б Ф Б Ф Б Ф Б Ф

MYm3 - cornu 0 0 1 0 0 0 2 0 1 0

Бас CYЙек - cranium 0 1 0 1 0 9 0 1 0 1

Ж. жа; - maxilla 0 1 0 5 0 1 0 0 0 0

Т. жа; - mandibula 2 10 2 12 0 9 0 14 0 7

Тютер - dentes 14 0 12 0 15 0 12 0 4 0

Атлант -Atlas 1 0 1 0 0 0 0 0 0 0

Эпистрофей -Axis 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Омыртха -Vertebra 0 23 0 9 3 2 0 6 0 2

Тес - sternum 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0

^абырFа -costae 0 58 0 46 0 42 0 25 0 9

Жауырын - scapula 2 5 0 6 0 3 0 4 0 4

То;пан жшж - humerus 0 13 0 2 0 12 0 8 0 5

Шынта; с^еп - ulna 0 1 0 1 0 3 0 1 0 0

Кэрi жшж - radius 0 8 0 24 0 0 0 0 0 0

Метаподия -metapodium 0 65 0 42 0 34 0 29 0 4

^уйымша; - os sacrum 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0

Жамбас - os coxae 0 0 0 3 1 4 0 5 0 1

Сан жiлiк-/emur 0 0 0 21 0 8 0 7 0 1

Асы;™ жшж -tibia 0 27 0 18 0 19 0 12 0 2

Асы;- talus 4 0 3 0 1 0 4 0 3 0

1-ш1 фаланга 3 0 2 0 0 0 0 0 1 0

2-шi фаланга 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0

Ескерту: *Б - бупн; **Ф - фрагмент.

Кесте 7 - Уак мал CYЙeктeрiнiц бутш жэне фрагмент тYрiндeгi катынасы (СYЙeк саны бойынша)

Table 7 - Ratio of whole and fragmentary small cattle bones (by the number of bones)

ТерткYл

Зерттелген жылдар 2000 2002 2003 2005 2014 Жалпы

Бутш сртектер 27 22 20 18 9 96

Фрагменттер 214 190 146 112 36 698

С^ектердщ жалпы саны 241 212 166 130 45 794

Кесте 8 - Уак малдыц жас курамы Table 8 - Age composition of small cattle

Теменп жа; с^ектет азу тютердщ са;талу жаFдайы Жануардыц жасы, ай бойынша Жа; сртектердщ саны

M жо; 3-аЙFа дейн 1

M бар, M жо; 3-12 ай 1

M бар,М3 жо; 12-24 ай 2

M бар 24-айдан жоFары 3

Кесте 9 - Кой сYЙeкгeршщ влшемдерi (мм) мен пропорциясы (%%) Table 9 - Dimensions (mm) and proportions(%%) of small cattle bones

Белгшер1 n Vn-1 Lim М M±m а

Жауырын (Scapula)

Мойынныц ец Kirni еш 12 2,46 15,17-22,21 19,58 19,58±3,09 7,62

Буын всшдасшщ узындыгы 6 1,44 26,19-38,54 32,79 32,79±6,20 8,94

Буын куысыныц узындыгы 8 1,82 23,77-31,75 27,18 27,18±4,28 7,79

Буын куысыныц еш 7 1,64 20,15-25,15 22,86 22,86±2,81 4,61

Токцан жiлiк (Humerus)

Дистальды шетшщ eнi 5 1,23 25,52-36,28 31,79 31,79±8,16 10,04

Дистальды блоктыц еш 3 0,73 28,54-35,04 31,95 31,95±6,31 4,61

Шынтак CYЙeгi (Ulna)

Дистальды шетшщ еш 3 0,73 24,46-27,65 26,14 26,14±3,09 2,26

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Омыртка (Vertebra)

Буын коспасыныц ец Yлкeн eнi 3 0,73 37,46-77,51 51,36 51,36±43,89 32,04

Жамбас (os coxae)

¥ршьщ ойысыныц узындыгы 3 0,73 32,13-35,52 34,27 34,27±3,60 2,63

Асык (Talus)

Латеральды узындыгы 11 2,31 20,83-41,71 29,86 29,86±8,15 18,83

Медиальды узындыгы 11 2,31 20,60-40,79 28,65 28,65±7,56 17,48

Дистальды meтiнiц еш 10 2,16 13,78-35,41 20,23 20,23±8,39 18,14

Саггитальды узындыгы 10 2,16 14,75-30,29 23,91 23,91±6,02 13,02

Тiлeрсeк (Talus)

Ец Yлкeн узындыгы 2 0,41 68,18-69,39 68,78 68,78±2,07 0,85

Ец Yлкeн еш 2 0,41 22,81-23,78 23,29 23,29±1,65 0,68

Метаподия (Metapodium)

Дистальды meтiнiц ец Yлкeн eнi 2 0,41 28,08-29,98 29,03 29,03±3,26 1,34

Проксимальды фаланга (№ 1 фаланга)

Диафиздiц ец Kirni еш 3 0,73 9,58-12,41 11,29 11,29±2,90 2,12

Ец Yлкeн узындыгы 3 0,73 36,20-40,48 38,72 38,72±4,32 3,16

Проксимальды meтiнiц eнi 3 0,73 11,60-14,24 13,05 13,05±2,58 1,89

Дистальды meтiнiц еш 3 0,73 10,80-14,11 12,61 12,61±3,23 2,36

Саггитальды узындыгы 2 0,41 31,94-33,70 32,82 32,82±5,78 2,37

жYргiзiлдi. БYгiн сакталган жылкы сирагыныц дисгальды блогыныц eHi 41,0 мм, ец Y-лкен узындыгы 270 мм, диафиздщ eнi 22,2 мм курайды, жалпы индeксi 10,0 мм гец. Бул Пазырык жылкыларыныц сиракгарыныц

влшeмдeрiнe уксас, накгырак III топтагы Р бвлiгiнe жакын. Акыртас жылкыларыныц (шаргты тYрдe алы-нып отыр - М.Ш.) сирактарыныц дис-тальды eнi 41,0-51,0 мм аралыгында ауыткиды. Диафиздiц eнi - 22,239,0 мм (кесте 10-12). Асыктарыныц

влшeмдeрi Kimi болып кeлeдi. Акыртас жылкыларында асыкты жiлiктiц дис-тальды eнi орташа 51,9 мм курайды. Акыртас жылкыларыныц асыкты жiлiгiнiц дистальды эпифиздeрiндe синастоз жагдайы толык аякталган, ягни тым жас жылкылар болуы мYмкiн емес. Акыртас тврткYлiндe жылкылардыц ауыр турмыска арналмаган тукымы всiрiлгeн болуы мYмкiн.

Отряд (тармакшасы) Tylopoda Illifer, 1811

KecTe 10 - ^bMKbi CYneKTepimn 6YTM ®9He ^parneHT TYpiHgeri KaTbrnacbi (cYneK caHM 6oHbmma)

Table 10 - Ratio of whole and fragmentary horse bones (by the number of bones)

A;bipTac TepTKyni

3epTTenreH :bingap 2000 2002 2003 2005 2013 2014 ®annbi

BYTiH cyfteKTep 13 7 16 50 2 4 92

OpamernTep 7 28 55 160 14 21 285

!®annbi caHbi 20 35 71 210 16 25 377

KecTe 11 - ^binKbi cyHeKTepimn enmeMgepi (mm) mch nponopцннcbi (%%) Table 11 - Dimensions (mm) and proportions (%%) of horsebones

Benrinepi n Vn-1 Lim M M±m a

MeTanogua (Metapodium)

.flucTanbgbi meTimR eHi 5 1,23 41,07-51,06 44,23 44,23±7,00 8,61

.flua^rogiR eR Kimi eHi 2 0,41 22,22-39,07 30,64 30,64±29,04 11,91

To;naH :iniK (Humerus)

.flucTanbgbi 6noKTbiR eHi 2 0,41 63,38-74,04 68,71 68,71±18,38 7,53

npoKcHMarngbi ^anaHra (1 - fyana^a)

.flUCTantgbi meTimR eHi 2 0,41 37,18-41,67 39,42 39,42±7,74 3,17

ER YnKeH y3bmgbirbi (GL) 3 0,73 63,07-85,34 75,69 74,22±22,14 16,16

er Kimi eHi (SD) 4 1 28,11-37,35 32,98 32,98±6,97 6,97

CbipTKbi 6ybm menimR eHi (BFD) 4 1 28,21-44,59 38,87 38,87±12,93 12,93

№ 2 $ana^a

ER YnKeH y3bmgbiFbi (GL) 3 0,73 35,38-48,96 43,29 43,29±13,67 9,98

er Kimi eHi (SD) 3 0,73 43,12-46,89 45,36 45,36±3,83 2,80

npoKcHManbgbi eHi (Bp) 3 0,73 46,22-54,09 50,89 50,89±8,00 5,84

^HCTanbgbi eHi (Bd) 3 0,73 50,59-81,56 60,91 60,91±34,63 25,28

flncTanbgbi ^anaHra (3 - Manama)

№2 ^anaHraMeH Kocbinbic eHi (LF) 2 0,41 24,74-24,92 24,83 24,83±0,29 0,12

№2 ^anaHraMeH Kocbin. y3bmg. (BF) 2 0,41 46,54-44,46 45,5 45,5±2,60 1,07

AcbiKTbi :iniK (Tibia)

AcbiKTbi :iniK gncTanbgbi eHi (Bd) 2 0,41 30,22-51,93 41,07 41,07±37,43 15,35

Acbi; (Talus)

Er YnKeH 6mKTiri (GH) 2 0,41 43,12-57,84 50,48 50,48±25,36 10,40

MegHanbgbi meTimR y3bmg. (LmT) 2 0,41 59,90-60,59 60,24 60,24±1,14 0,47

ER YnKeH eHi (GB) 2 0,41 42,64-61,58 52,11 52,11±32,65 13,39

flncTanbgbi 6ybmHbiR eHi (BFd) 2 0,41 50,53-54,03 52,28 52,28±6,02 2,47

KecTe 12 - ®bMKbi cnpaFbiHbiH ^inimKemK HHgeKci (B. O. Bhtt 6oHbrnma) Table 12 - Index of thin-legged metacarpal bone of the horse (by V. O. Witt)

ÄbinKbi cnpaFbiHbiR :iRmKeniK HHgeKci

npoMepbi no flpnmy Bd GL SD ÄiRimKeniK HHgeKci

MeTanogua 41.07 270 22,22 10,08

Тукымдас Gamelidae Gray,

1821

Туыс Gamelus Linnaneus, 1758 Camelus bactrianus L., 1758-Бактриан тyйесi

Туйеге тиесiлi екi дана мета-подия фрагмент табылды. Эдетте туйе метаподиясыныц дистальды бвлiгi баска жануаpлаpFа каpаFанда екi тармакты болып келуiмен еpекшеленедi. Эpбip тармакшаныц анатомиялыкпiшiнiжылкысиpаFыныц дистальды бвлiгiне катты уксайды. Дистальды бвлiктегi тармакшаныц бip шетi сынып жоFалFандыктан, накты биометриялык влшемдеpi алыютан жок. Туйе жануарыныц Казакстанныц оцтуспк жэне оцтустш-шыFыс вцipiндегi оpтаFасыpлык туpFындаpыныц шаpуашылыFында болFанын дэлелдейтiн мысалдар жетеpлiк. Салыстырмалы турде оpтаFасыpлык Каратвбе (Ежелгi Сау-ран) [Талеев, Ержттова, Шагирба-ев, 2020, 204 б.], Бурнооктябрск 1 (Жылкышытвбе) [Талеев, Шагирба-ев, 2020, 236 б.], Шецгелдi [Савельева, Шагирбаев, 2020, с. 396], Кастек [Нуржанов, Гимранов, 2019, с. 535] калаларынан, антикалык кезецмен меpзiмделетiн Бэбiш мола, Iцкэp кала [Утубаев, Шагирбаев, 2020, с. 357] секiлдi ескеpткiштеpден табылFанын айтуFа болады.

Отряд Perissodactyla Owen,

1848

Тукымдас Equidae Gray, 1821 Туыс Equus Linnaeus, 1758 Equus asinus asinus Linnaeus, 1758 - Есек

Тврткулге 2003 ж. журпзшген археологиялык зерттеу жумыстары барысында, № 6 бвлменщ iшiнен есекке тиесш туяк табылFан. АталFан суйекке журпзшген биометриялык

зерттеу нэтижелерi келесiдей: N° 2 фа-лангамен косылатын буынньщ еш (LF) - 20.52 мм, J№ 2 фалангамен косылатын буынньщ узындыгы (BF) - 31.60 мм, жалпы узындыгы (GL) - 36.75 мм, жалпы eнi (GB) - 41.93 мм (елшемдер А. Дриш эдiсiнe сэйкес жасалды). Аталган елшемдер жылкы туягыныц елшeмдeрiнeн элдекайда Krni болып кeлeдi. Эрi сырткы анатомиялык пiшiнiндe де жылкы туягынан езара айырмашылыктарга ие. Терт^лдщ иршшшнде eсeктi каншалыкты пайдаланганын айту киын. Бiрак аталган жануардыц сол кезецде, аталган аймактагы халык турмысында болганы анык. Есек CYЙeктeрi жогарыда аталган ортагасырлык Кастек, Бурнооктябрск 1, Каратебе, Кастек калаларынан аныкталган. Муныц iшiндe Бурнооктябрск 1 каласынан есек сYЙeгi бiршама кеп табылган. Шамасы ортагасырларда Талас ещршде есек шаруашылыкта кещнен колданылган тэрiздi.

Отряд Carnivora Bowdich,

1821

Тукымдас Canidae G. Fischer,

1817

Туыс Canis Linnaeus, 1758

Canis familiaris Linnaeus, 1758 -

Ит.

Терт^лге 2003 ж. журпзшген археологиялык зерттеу жумыстары барысында J 4 белмеден итке тиесш жогаргы оц жак CYЙeктщ Р4 жэне М1 тiстeрi табылган. Тютщ iшкi курылымы аса кеп eгeлiп, кажалмаган. Соган караганда жас итке тиeсiлi болуы мYмкiн. Бiрак итке тиeсiлi баска кацка элeмeнттeрi ушыраспады. Терт^лдщ пршшпнде иттщ каншалыкты пайдаланылганын айту киын.

Отряд Artiodactyla Owen, 1848 Тукымдас Bovidae Gray, 1821 Туыс Ovis ammon Linnaeus,

1758

Ovis ammon - Аркар Аркар CYЙeктeрi тeрткYлгe 2005 ж. жYргiзiлгeн казба жумыстары барысында бурыштагы № 4 белмеден табылган. Жалпы CYЙeктeрдiц iшiнeн аркарга тиeсiлi алты дана CYЙeк аныкталды. Оныц шшде терт дана тeмeнгi жак CYЙeк жэне eкi дана тYтiкшeлi CYЙeктiц диафиздeрi. Барлыгы да фрагмент тYрiндe гана кeздeскeндiктeн, биометриялык елшемдер жYргiзiлгeн жок.

Aves Linnaeus, 1758. Терт^лге 2000 ж. жYргiзiлгeн казба барысында, № 3в бeлмeсiнiц еденшен eкi дана куска тиeсiлi прек-кимыл жYЙeсiнiц CYЙeктeрi табылган. СYЙeктeрдiц екеушщ де эпифиздeрi сакталмаган. Фрагмент тYрiндeгi CYЙeктeргe биометриялык елшемдер жасалган жок.

Адам CYйектерi. Терт^лге 2000 ж. жYргiзiлгeн археологиялык казба жумыстары барысында № 3в бeлмeнiц солтYCтiк белтнен, 130150 см тeрeндiктeгi ертенген кабаттыц Yстiнeн бес дана адамга тиeсiлi CYЙeк элeмeнггeрi табылган. Оныц rni^ge терт дана бас CYЙeк сыныктары жэне бiр дана М1 тiсi. Барлыгы да бiр адам кацкасына тиeсiлi.

Оцделген CYйектер. Терт^лден табылган жануар CYЙектершщ iшiнде ею дана енделген сYЙек табылды (сур. 7). СYЙектердегi енделу YДерiсi карапайым. Бiрiншiсi, асыктын дор-сальды белт егелген. Шамасы белгiлi бiр ойын тYрiне икемдеп жасалган секiлдi. Екiншi уак малдын асыкты жiлiгiнiн проксимальды белiгiн iшкi тYтiкке карай тескен. Теиктщ диаметрi 5,1^5,3 мм к¥райды. Бiрак CYЙектiн езi турмыста колданылмаган тэрiздi. Шамасы белгiлi бiр курал жасау Yшiн дайындалган, бiрак аякталмаган кYЙi калып койган.

Тафономиялъщ талдау

Уак малга тиесiлi CYЙектердiн эр жылдары жYргiзiлген зерттеу барысында табылу керсеткiшi жыл сайын темендеуiмен ерекшеленедi. Мэселен, 2000 ж. аньщталган уак мал CYЙегiнiн саны 241 дана болса, 2014 ж. -45 дана. Жылкыга тиесш CYЙектердщ табылу циклi бiркалыпты емес, кейде кемiсе, кейде бiрден артады. Yлкен айырмашылык диапазоны 2005 (210 дана) жэне 2013 (16 дана) жылдары байкалады. ^ карага тиесiлi CYЙектер керiсiнше жыл сайын табылу каркыны артады. Мунда уак мал CYЙектерiне карама-карсы, 2000 ж. 11 дана табыл-са, 2014 ж. 53 дана табылган. Сонымен жануар CYЙектерiнiн жыл бойынша

Сур. 7. Оцделген жануар CYйегi: 1 - дорсальды (краниальды) 6emi егелген цой асыгы; 2 - тест бар (дистальды шетi) цойдыц асьщты жiлiгi

Fig. 7. Processed animal bone: 1 - sheep talus stony dorsal (cranial) surface; 2 - sheep tibia with hole (distal surface)

катынасына талдау жасау негiзiнде, тврткулдщ тipшiлiгiнде жылкы сyйектеpiнiц табылуы бipкалыпты жаFдайды сактап отыpFаны аныкталды. Жалпы Акыртас твpткyлi туpFындаpыныц шаpуашылыFында жылкыны пайдалану yдеpiсiнде турактылык байкалады. Ipi караны квбiне сут внiмi ушш пайдаланFан тэpiздi. Себебi остеологиялык материалдардыц iшiнде жасы улкен сиыpFа тиесш суйектер басым бо-лып отыр. Уак мал Акыртас твpткyлi туpFындаpыныц турмысында негiзгi рвл аткаpFан. АныктауFа келмейтiн суйектер казба жypгiзiлген жыл-дар бойынша эpтypлi пропорцияда байкалады (кесте 13).

Фауналъщ талдау

Талас вщршщ оpтаFасыpлык фаунасы туралы толык акпарат

алу yшiн, Акыртас тврткушнщ меpзiмделуiне жакын е скертюштерден табылFан остеологиялык материалдар кешенiне талдау жасап, взара уксастыктар мен айырмашылыктарын аныктадык. Салыстырмалы

материалдар Шу-Талас вщрлервде орналаскан оpтаFасыpлык Тараз каласы, Актвбе 1 (Орловка), Коствбе, Кулан жэне Швлтвбе ескеpткiштеpi бойынша талданды. А. Н. Бернштам археологиялык казба журпзген оpтаFасыpлык Тараз, Коствбе, Кулан жэне Швлтвбе каласынан табылFан остеологиялык материалдарды

палеозоолог В. В. Карачаровский тад^ан [Карачаровский, 1949, с. 199]. М. А. Бубнова зерттеген Актвбе 1 (Орловка) каласынан табылFан остеологиялык матеpиалдаpFа Кы^ыз ауылшаруашылыны институтыныц <^й жануарларыныц анатомиясы» кафедрасыныц доцентi В. А. Лелеко талдау журпзш, жануар тypлеpiн аныктаFан [Бубнова, 1963, с. 137].

ОpтаFасыpлык Тараз, Кулан, Швлтвбе жэне Коствбе калаларынан жалпы саны 2000-нан астам суйек материалдар табылып, 15-тен астам жануар тypлеpi жэне бip кустыц тypi аныкталFан. Талас вцipiндегi оpтаFасыpлык калалардан табылFан остеологиялык материалдарды

взара салыстырып карау барысын-да, аталFан вщрде оpтаFасыpлаpда уак мал всipу улкен басымдыкка

ие болFанын квpемiз (56,5%). Тек оpтаFасыpлык Коствбе каласында уак малFа каpаFанда, ipi кара басым болып шыккан. Уак малдыц rni^^ кой саны квп. Ешкi суйектерш тек Акыртас твpткyлi, Кулан жэне Тараз калаларынан Fана кездестipемiз. Швлтвбе, Коствбе жэне Актвбе 1 (Орловка) калаларынан ешкi сyйегi аныкталмаFан. Бул жерде кой мен ешю сyйектеpiн ажырату палеозоология Fылымында вте кypделi мэселе екенiн ескеру кажет. НеFуpлым жануар сyйектеpi катты бвлшектенген сай-ын, ею жануар тypiн аныктау киындай

Кесте 13 - Жануар суйектершщ аныкталуы бойынша катынасы (суйек саны бойынша)

Table 13 - The ratio of animal bone remains by detection

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Акыртас тврткул1

Зерттелген жылдар 2000 2002 2003 2005 2013 2014 Барлыгы

Аныкташ-ан суйектер 283 269 282 383 16 121 1354

АныкталмаFан суйектер 17 11 22 18 1 11 80

Жалпы саны 300 280 304 401 17 132 1434

бepeдi. Пaлeoзooлoгтap ^й мeн eшкi CYЙeктepiн тeк бipкaтap бYтiн CYЙeктep нeгiзiндe aжыpaтyFa тыфы-caды. Oныц iшiндe мYЙiз, бYтiн бac CYЙeк, cиpaктыц дистальды эпифизi, acы;тapы жэнe то;пан жшш. Баода CYЙeктep apкылы aжыpaтy ^бж бoл-жам дeцгeйiндe ;алып ^яды.

OpтaFacыpлык Кocтeбe

^ала^еда ipi ;apa бacым eкeнiн жoFapыдa айтты;. Дeгeнмeн, Та-лac eцipiндe aтaлFaн ecкepткiштep бoйыншa eкiншi opындa жыл;ы шapyaшылыFы (23,9%) дaмыFaн. Ipi ;apa жалпы жaнyap тYpлepi бoйыншa Yшiншi opbi^ga (16,5%).

OpтaFacыpлык Aкыpтac

тepткYлiнiц ocтeoлoгиялы; мaтe-pиaлдapымeн caлыcтыpFaндa e3apa yкcacтьщтap opтaFacыpльщ Tapa3 жэнe Кулан кaлaлapындa бай;алады. AтaлFaн Yш ecкepткiштe бipiншi opындa ya; мал (кoй-eшкi), eкiншi opындa жыл;ы, Yшiншi ipi ;apa бoл-ca, opтaFacыpлык Aктeбe, Шeлтeбe, KoCT^e кaлaлapындa бipiншi opын-да ya; мал, eкiншi opындa ipi ;apa, ал, жыл;ы CYЙeк мeлшepi бoйыншa Yшiншi opынFa тYceдi. Эpинe жалпы айма; бoйыншa жыл;ы CYЙeктepiнiц мeлшepi ipi ;apa CYЙeктepiнe кapaFaндa кeп бoлFaнынa кapaмacтaн, iшiнapa бipкaтap ecкepткiштepдiц шapyaшылыFындa жыл;ы ipi ;apaдaн кeйiнгi opындa бoлFaн ceкiлдi.

Yй жaнyapлapыныц iшiндe тYЙe шapyaшылыFы да жа^ы epic aлFaн. ЖoFapыдa aтaлFaн ecкepткiштepдiц бapлыFынaн да (Кулан ^ла^шан баода) тYЙe CYЙeктepi e3apa y;cac ^o-пopциядa тaбылFaн. OpтaFacыpльщ Кулан ^ла^шан Faнa тYЙe CYЙeктepi бipшaмa кeп шыFып oтыp. Кала тipшiлiгiндe тYЙe caныныц кeп бoлyын, cayдaныц дaмyымeн бaйлaныcтыpyFa бoлaды. Бipaк cayдaныц бacты

opтaльщтapыныц 6ípí бoлFaн Та-pa3 кaлacынaн тYЙe CYЙeктepiнiц аз шы^ын эзipгe тYciндipy ;иын. бул кepiнicтi Тapaздыц epтe кeзeцдepiмeн мepзiмдeлeтiн баода кaбaттapынaн да кepyгe бoлaды.

Жабайы жaнyapлapдaн бap бoлFaны бec жaнyap CYЙeгi eтe аз мeлшepдe аны;талды. Oлap a^eœ^ бyFы, eлiк, ap;ap жэнe ;устан кыpFayыл CYЙeктepi. AтaлFaн жабайы жaнyap-лap мeн ;yc CYЙeктepiнiц мeлшepi жалпы CYЙeктepгe ша;;анда G,3% ;¥paйды. Шaмacы Тaлac eцipiндeгi opтaFacыpлык кaлaлapдa аншылы; aca Yлкeн мaцызFa иe бoлмaFaн ^галдь Бipaк айма; тypFындapыныц тaFaм paциoны кeц бoлFaн. На;ты тYpi aны;тaлмaFaн ;yc CYЙeктepi A;ыpтac тepткYлiнeн баода, Кулан жэнe Шeлтeбeдeн табылып orap. В. В. Ка-paчapoвcкий Кулан жэнe Шeлтeбeдeн тaбылFaн ;yc CYßercrepm ;oлFa YЙpeтiлгeн тayы; бoлyы мYмкiн дeп бoлжaйды. Дeгeнмeн, opтaFacыpльщ ecкepткiштepдeн YЙ тayыFыныц CYЙeктepi тypaлы apхeoзooлoгиялы; дepeктep eш жepдe кeздecпeйдi. Бipaк, opтaFacыpлык жазба дepeктep-дe ;yc тYpлepi тypaлы дepeктep бap. Mэceлeн, A. H. Кoнoнoв ЭбiлFaзыныц typ^ шeжipeciн зepттeп, oндa OFыз ханнын 24 нeмepeciнiц eciмдepi ;yc aтayлapымeн аталатынын айтады [Кoнoнoв, 195S, c. 54-55]. Бipaк oндa нeгiзiнeн жф^ыш ;yc aтayлapы кepiнic тап;ан. H. Базылхан кeнe тYpкi жазба ecкepткiштepiндe кeздeceтiн ;yc aтayлapыныц iшiндe тayьщ aтayы кeздeceтiнiн айтып, тeмeндeгi тал-дayды ycынaды: «turunjaja>тыpнa, taqïyu>тayык, qaz>кaз» [Базылхан, 2G16, c. 16G-161]. Жалпы тayьщ бeйнeci мифoлoгиялы; yFымдa да rapimc тап;ан. Mэceлeн, жыл кaйыpyдa 12 жaнyapдыц iшiндe тayьщ

бар. Соган Караганда тауык тотемиспк сенiмде ерекше орынга ие болган секiлдi. Кораз бейнесiне уксайтын жэдтер Э. Х. Маргулан атындагы Археология институтыньщ экспеди-циясы зерттеген Yржар корымынан да табылган [Курган Урджар, 2018]. Тауык бейнесшщ ерте кешпелшер дэуiрiндегi жерлеу корымынан, ерте тYркi дэуiрiндегi жазулардан табы-луы, Казакстанныц ощустш-шыныс жэне шыFыс аймактарында атаетан кус тур^ц болFанын аЙFактайды. Бiрак тауыктыц колFа Yйретiлуi тура-лы ортак пiкiр жок. Талас ещршдеп ортаFасырлык калалардан табылFан кус сYЙектерi тауыкка тиесiлi бо-луы мYмкiн екендiгiн жокка шыFармаймыз. Бiрак, орнитологиялык турFыдан дэлелденбегендiктен, бул болжамды накты деп айту ерте. Ойымызды корытындылайтын

болсак, Талас ещршщ ортаFасырлык турFындарыныц таFам рационында YЙ жануарларымен катар, жабайы жану-арлар жэне кус тYрлерi де болFан (ке-сте 14).

Шу-Талас ещрлервдеп орта-Fасырлык ескерткiштерден табылFан остеологиялык материалдарды 1ле Алатауы мен 1ле езешнщ анFарыццаFы ортаFасырлык ескерткiштерден

табылFан жануар сYЙектерiмен салы-стыра зерттеу, ез кезегшде ещрдщ ортаFасырлык шаруашылыFы ту-ралы тужырым жасауFа ыкпал етерi сезсiз. ОсыFан байланысы, Талас ещрвдеп ескерткiштерден табылFан остеологиялык материалдарды салыстыру Yшiн, ортаFасырлык Кастек, Таетар калалары мен Шецгелдi терт^лшщ материалдары карастырылды. ОртаFасырлык Кастек каласыныц остеологиялык матери-алдарын палеозоолог Д. О. Гимра-

нов зерттеген [Нуржанов, Гимранов,

2019, с. 531]. ОртаFасырлык Шецгелдi каласыныц остеологиялык матери-алдарына палеозоолог П. А. Косин-цев жэне М. С. Шагирбаев талдау жYргiзген [Савельева, Шагирбаев,

2020, с. 392.]. ОртаFасырлык ТалFар каласыныц материалдарына палеозоолог Л. А. Макарова [Макарова, 1974, с. 205] жэне М. С. Шагирбаев талдау жYргiзген. бзара салыстыра зерттеу нэтижесшде, 1ле ещршдеп ортаFасырлык калаларда уак мал басымдыкка ие екендiгi аныкталды. Ал жылкы шаруашылыFы Кастек пен Шецгелдi ескерткiштерiнде екiншi орында болса, ТалFарда Yшiншi орын-да. Бул жерде аталFан ескерткiштердiц белгiлi бiр белiгiне жYргiзiлген казба материалдары есепке алынFанын ескеруiмiз кажет. Белгiлi бiр жануар тYрлерiнiц санындаFы езгерiс диа-пазондары келешектеп зерттеулер-де езгеруi Fажап емес. 1ле ецiрiндегi ортаFасырлык кала турFындарыныц тiршiлiгiнде ацшылыктыц релi мен таFам рационында бiркатар езгерiстер бар. Мэселен, Кастектщ турFындары кулан аулаFан. Бул жаFдай Талас ецiрiндегi ескерткiштерден кез-деспеген жаFдай. Ал, Шецгелдi турFындарыныц таFам рационында тасбака етi колданылFан [Савельева, Шагирбаев, 2020, с. 392].

Талас ещрвдеп ортаFасырлык Акыртас терттсуш, Шелтебе, Актебе 1 (Орловка), Костебе, Тараз калалары, Шу ецiрiндегi Кулан каласы жэне 1ле ецiрiндегi ортаFасырлык Кастек, ТалFар калалары мен Шецгелдi терткYлiнiц (тоFыз ескерткiш) остеологиялык материалдарын бай-ланыстыра талдау нэтижесшде, ортаFасырларда аталFан ецiрлерде мал шаруашылыгеыныц 54,4% уак мал КураFаны аныкталды (кесте 15). Екiншi

Кесте 14 - Шу-Талас внiрлерiндегi 1Х-Х111 гасырлармен мерзiмделетiн ортагасырлык; ескерткiштерден табылган жануар CYЙектерiнiн саны мен жануар тYрлерi

Table 14 - Species and quantitative composition of animal bone remains found from medieval monuments from the Shu-Talas region dating from the 9th - 13th centuries

№ ÄaHyap Typnepi L л ь ф |Я Г А; ^улан VIII-Х FF. Тараз 1Х-Х1 ff. Цитадель А;тебе (Орловка) Х1-Х11 FF. Шелтебе 1Х-Х11 FF. е F. б F S и 5 X о 1 Жалпы

1 ^oh - Ovis aries 90 564 269 102 114 54 1193

2 ya; Man - Capra et ovis 701 - - 20 - - 721

3 ÄtmKBi - Equus caballus 377 231 108 47 41 20 824

4 Ipi ;apa - Bos taurus 163 181 41 65 55 63 568

5 EmKi - Capra 3 5 11 - - - 19

6 Tyfte - Camelus bactrianus 2 13 3 3 3 2 26

7 EceK - Equus asinus asinus 1 2 - 4 1 - 8

8 Ht - Canis familiari 2 2 12 4 1 - 21

9 Ap;ap - Ovis ammon 6 - - - - - 6

10 A;6eKeH - Saiga tatarica - 1 - - 1 - 2

11 EniK - Capreolus pygargus - - - 1 - - 1

12 Eyrti - Cervus elaphus - - - 1 - - 1

13 Mliclik; - Felis s. catus - 5 19 - - - 24

14 ^yc - Aves indet 2 8 - - 8 - 18

15 ^BipFaytin - Phasianus c. - - - 2 - - 2

16 ^aöaH - Sus scrofa - 1 2 - - - 3

Жалпы 1347 1013 465 249 224 139 3437

орында жыл;ы шаруашылыгы бол-са, ушшш1 орында ipi ;ара еаршген. Yй шаруашылыгында болган туйе, есек, ит жалпы жануар суйектерше ша;;анда 1,7% ;урайды (сур. 8).

Салыстырмалы талдау

Талас ещршдеп мал шаруашылыгы мен ацшылы;тыц ;урылымды; еpекшелiктеpi Сыр-дарияныц орта жэне теменп агысына ;араганда бipшама еpекшеленедi. Сырдария бойындагы ортагасырлы; ;алалардан табылган остеологиялы; материалдар туралы мэлiметтеp 1970 жылдардан бастап кездеседi. Ортагасырлы; Отырар жэне Култебе ;алаларынан табылган жануар

суйектерш палеозоолог Л. А. Макарова зерттеген [Макарова, 1974, с. 205]. Ортагасырлы; Каратебеден (Ежелгi Сауран) 2019 ж. ;азба бары-сында табылган жануар суйектерше палеозоолог П. А. Косинцев жэне М. С. Шагирбаев талдау журпзген. Ортагасырлы; Жанкент ;аласыныц остеологиялы; материалдарына талдау журпзген палеозоолог Л. Л. Гай-дученко [Гайдученко, 2014, с. 162].

Сырдарияныц орта жэне теменп агысындагы ортагасырлы; ескеpткiштеpден табылган жануар суйектерше журпзшген археозоологиялы; зерттеу нэтижелеpi уа; малдыц (;ой-ешю) басым екендiгiн керсетш отыр (71,8%). Уа;

KecTe 15 - ffly-Ta^ac eHÎpœpÎHgeri tofm3 opTaracbip^biK; ecKepTKÎmTeH TaôbmraH ®a-Hyap cYHeKrepiHÎH Ke^eMÎ

Table 15 - Volume of animal bone remains from nine medieval monuments of the Shu-Talas region

№ Жануар TYрлерi Суйек саны Суйек саны %

1 ^ой - Ovis aries 1175 31,4

2 Уак; мал - Capra et ovis 835 22,3

3 Жылкы - Equus caballus 942 25,2

4 Ipi кара - Bos taurus 616 16,5

5 Ешю - Capra 21 0,5

6 Туйе - Camelus bactrianus 28 0,7

7 Есек - Equus asinus asinus 11 0,2

8 Ит - Canis familiaris 25 0,6

9 Аркар - Ovis ammon 7 0,1

10 Акбекен - Saiga tatarica 3 0,08

11 ^улан - Equus hemionus 4 0,1

12 Тасбака - Testudines 4 0,1

13 Елж - Capreolus pygargus 9 0,2

14 Аю - Ursus arctos 1 0,02

15 Буты - Cervus elaphus 1 0,02

16 Мысык - Felis s. catus 24 0,6

17 ^ус - Aves indet 22 0,5

18 ^ыргауыл - Phasianus c. 2 0,05

19 ^абан - Sus scrofa 3 0,08

ЖАЛПЫ 3733 100

■ i

■ 2

■ 3

■ 4

■ 5

■ 6

■ 7 Ш6

9

■ ID

■ 11

■ XI 13

■ id 15

■ IS 17

Сур. 8. Шу-Талас вцiрлерiндегi оршагасырлыц цалалардан шабылган жануар CYйекшерmiц мвлшерi

Fig. 8. Volume of animal bones found from medieval cities in Shu-Talas Valley

малдыц шшде накты аныктаетан кой май, жалпы уак мал деп кврсетшген суйектершщ мвлшеpi 75%. Бул жер- топтаманыц шшде де кой саныныц де жануар турше накты ажыратыл- квп екендiгiн ескеру кажет (кес-

те 16; сур. 9). Дегенмен барлык ескерткiштерде ешю не жок, не саны мYлдемтeменболуыменерекшеленедi. Бул жогарыда айтканымыздай кой мен ешю CYЙектерiн ажыратудагы киындыктармен тшелей байланы-сты. Бiр кызыгы Сырдария бойында жылкыга Караганда ipi кара басым. Ipi кара саны жекелеген ескертюш бойын-ша да, жалпы ескерткiштер бойынша да сэл гана артыкшылыкка ие. Жылкы CYЙектерiнiц санына караганда iрi кара сYЙектерiнiц аздап болса да басымдыкта болуы, ощуспкте бул жануардыц шаруашылыкта мацызды орын алганын кeрсетедi. Жылкы CYЙектерiнiц жалпы мeлшерi 10% курап отыр. Шу-Талас ещрлерше

Караганда Сырдарияныц орта жэне теменп агысындагы ортагасырлык Кала тургындарыныц тагам рационы курдел1рек. Мунда жуптуякты жа-нуарлармен катар, кустыц б1рнеше турлер1, балы; та кездеседь Жырткыш жануарлардан тулю суйеп гана аныкталган. Шамасы ацшылык тер1 илеу кэс1б1мен байланыста дамыган тэр1зд1. Есесше балык шаруашылыгы жаксы дамыган. Жабайы жануарлардан оцтуспк ещрлерде кулан, каракуйрык жэне акбекен суйектер1 кеп кездесш отыр. Бул аталган жануарлардыц мекендеу ареалыныц непзп орталыгы осы оцтустш ещрлер болуымен байланысты.

№ XAHyAP TYPHEPI Отырар ^лтебе ^аратебе Жанкент Жалпы

1 ^on - Ovis aries - - 15 4221 4236

2 EmKÎ - Capra - - - 4 4

3 ya; Man - Capra et ovis 426 980 - - 1406

4 ®bok;li - Equus caballus 298 360 2 173 833

5 Ipi ;apa - Bos taurus 242 380 8 467 1097

6 Tyne - Camelus bactrianus 40 23 1 67 131

7 Ht - Canis familiaris - - - 14 14

8 EceK - Equus asinus asinus - - 1 11 12

9 A;6eKeH - Saiga tatarica 2 74 - 4 80

10 Eyra - Cervus elaphus - - 1 - 1

11 ^ynaH - Equus hemionus - - - 9 9

12 ^apaKynpti; - Gazella subg. - - - 3 3

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

13 Mliclik; - Felis s. catus - - 1 - 1

14 Tym - Vulpes vulpes - 2 - - 2

15 - Lepussp. - - - 1 1

16 ^yc (6emici3) - Aves indet - - 14 1 15

17 AKKy - Cygnus sp. - - - 1 1

18 ^ntm (na;a) Silurusglanis - - - 1 1

19 Ca3aH - Cyprinuscarpio - - - 8 8

БАРЛЫЕЫ 1008 1819 43 4985 7855

KecTe 16 - CbipgapnaHbin opTa ®9He TeMeHri arbicbiHgarbi opraracbip^biK; ecKeprcimTepgeH TaôbmraH ocTeo^oraa^biK; MaTepna^gap ôonbiHma ^aHyap^ap TYpi

Table 16 - Species composition of animals based on bone materials from medieval monuments of the middle and lower reaches of the Syrdarya

Сур. 9. К,азацстанныц оцтYстiгiндегi (Шу-Талас вцiрлерi - тогыз ескерткш; Сырдария бойы терт ескертюш) ортагасырлардагы шаруашыльщ ЖYйесiнде yU жануарларыныц Yлесi: 1 - уац мал; 2 - жылцы; 3 - iрi цара; 4 - mYUe

Fig. 9. The share of domestic animals in the economic system of the Middle Ages in the south of Kazakhstan (Shu-Talas Valley - nine monuments; Syrdarya - four monuments): 1 - small cattle; 2 - horse; 3 - cow; 4 - camel

Жартас суреттерi бойынша жануарлар фаунасы

Жалпы ортагасырлык

ескертюштерден табылган жану-ар сYЙектерi непзшде аймактыц фауналык курылымын аныктауда салыстырмалы тYрде жартас суреттершде бедерленген жануар бейнелершщ ыкпалы зор. Себебi гылыми ортада археозоологиялык мэлiметтерге Караганда, жартас суреттерiне катысты зерттеулер жиi жарияланады.

Талас ещрвдеп ортагасырлык ескертюштердщ остеологиялык мате-риалдар бойынша аныкталган жануарлар фаунасын Талас Алатауындагы Жалтырак Таш, Аксу-Жабагылы, Yлкен Каратаудагы Сауыскандык [Самашев, Мургабаев, Елеуов, 2014], Арпаезен, Жыцгылшык, Крйбагар, Кiшi Каратаудагы Габаевка жэне Маймак петроглифтерi [Бейсенов, Марьяшев, 2014, с. 94-137], Шу-1ле тауларындагы петроглифтер кешеш

[Марьяшев, Горячев, 1998, с. 12-20] жэне Жетюу Алатауындагы Ешкiелмес жэне Баян-Журек петроглифтерiндегi [Байпаков, Марьяшев, 2008, 102121 бб.] жануарлар фаунасымен езара салыстырып, бiркатар кызыкты мэлiметтерге кол жеткiзе алдык (ке-сте 17). Кестедеп Батыс Жетiсуда -Шу-1ле тауларындагы Кулжабасы, Тамгалы, Каракыр, Серектас, Ой-жайлау, Yцriрлi, Шокпар жартас суреттерiндегi бейнелер, ал, Шыгыс Жетiсуда - Жетiсу Алатауындагы Ешюелмес жэне БаянжYрек петроглифтерi негiзге алынды.

Жартас суреттерiнен аныкталган жануарлар фаунасына талдау жасау барысында, Жетюу ещрiмен Каратау баурайында уксастыктар ете кеп жэне бiркатар айырмашылыктар да бар екендш байкалады. Екi аймактан да Yй жануарлары толык кершю тапкан. Айырмашылыктар кебiне жабайы жануарлар бейнесшде

KecTe 17 - ^ericy ®9He Kaparaygbin ^aprac cyperrepiHeH Ke3geceTiH ^aHyapnap $ayHacbi

Table 17 - Fauna of animals found in the rock paintings of Jetysu and Karatau

№ ®aHyap Typnepi XanbiKapanbi; FbinbiMH aTayw* EaTbic ®eTÍcy OblFbic ®eTÍcy KapaTay

Tynymbi waHyapnap (cym^opeKminep - mammalia)

1 ^binKbi Equus caballus + + +

2 KynaH Equus hemionus + - +

3 EmKi Capra hircus + + +

4 Ipi ;apa Bos taurus + + +

5 Tay emKi Capra sibirica + + +

6 EyFbi Servus elaphus + + +

7 Tyne Camelus bactrianus + + +

8 Ap;ap Ovis ammon + + +

9 A;6eKeH Saiga tatarica - - +

10 EniK Capreolus + + +

11 Typ Bos t. primigenius + + +

12 Ka6aH Sus scrofa + + +

Wbipmybiw. aydap (cym^openminep - mammalia)

13 Aro Ursus arctos - + -

14 Eaptic Panthera (Carnivora) + + +

15 Mbicbi; TyK^iM. Felidae - + +

16 TYnKi Vulpes vulpes + - -

17 ht Canis familiaris + + +

18 Kac;bip Canis lupus - + +

BaybipbmeH wopsanaymbinap (Reptilia)

19 ®binaH Serpenes indet - + +

20 CapwmaaH Scorpiones - - +

21 Tac6a;a Testudines - - +

Kycmap (Aves)

22 Kyc Aves indet - + -

23 eypkít Aquila indet - + -

24 QTem Gallus gallus? + - -

EcKepTy: *:®aHyapnapgbiR xanbiKapanbi; FbinbiMH aTaynapbi mapTTbi Typge antrngbi.

Ke3gecegi. MaceneH, KapaTay ^He Ea-Tbic ^eTicygaFbi ^apTac cyperrepiHge KynaH 6eHHeci KecKiHgence, fflarHc ^eTicygwR^apTac cypeTTepiHe k3xhcth eq6eKTepgeH KynaHFa KaTbicTbi ManiMeT Ke3gecTipMegiK. KapaTay eqipiHgeri ^apTac cypeTTepiHeH a;6eKeH 6eHHeci eTe ^ni Ke3gecegi. An, ^ericy eqiprnge a;6eKeH 6eHHeci eTe cnpeK. ^wpTKwm ^aHyapnapgaH aro 6eHHeci TeK ^eTicygwR mbiFbic 6eniriHeH

raHa aHHKTanraH. OpTaFacbipnbi; Tanrap KanacwHaH ga arora Tnecini cyneK Ta6wnraH (MaTepnanra apxe0300n0rHanwK Tangay ^acaraH M. C. fflarap6aeB). KapaTay eqiprneH 6aywpwMeH ^opranaymwnap 6eHHeci eTe ^ni Ke3geceTiH Ky6wnwc. EaTwc ^ericyga KycTap 6eHHecmifl imiHge aTemKe y;cac cypeTTep 6ap. Eyn Tanac eqipiHgeri opTaracwpnw; KananapgaH Ta6binraH Kyc cyHeKTeprnifl 6ip;aTapwH

уй тayы;тapынa жaт;ызFaн бoджaм-дapды pacтaй тYceтiн ceкiддi.

Корытынды

A;ыpтac кeшeнiндeгi тepт-кYДдeн тaбыдFaн жaнyap CYЙeктepi oтaнды; apхeoдoгиядa aдFaш peт ca-paдaнып oтыp. Жaнyap CYЙeктepiнe жYpгiзiдгeн мopфoмeтpияды; eд-шeмдep кeйбip жaнyapдapдыR CYЙeк ;ypыдымындa бip;aтap e3repiCTep бap eкeндiгiн кepceттi. СYЙeк мaтepиaлдapFa жYpгiзiдгeн тaддay жyмыcтapы A;ыpтac тepткYдiнiц тipшiдiгiндe мaд шapyaшыдыFыньщ бacым бoлFaндыFын aЙFa;тaйды. TaбындaFы (oтap) жaнyapдыR бa-cым бeдiгiн ya; мaд ;ypaFa^ СYЙeктepiнiц caны жeнiнeн eкiншi opындa жыд;ы, Yшiншi ipi ;apaFa raecwi. ya; мaдды eтi мeн жYнi Yшiн caнын apттыpFaны ami;. Ipi ;apamiR CYЙeктepiн мopфoдoгияды; тypFыдaн тaлдay бapыcындa, coйыдFaн жaнyapдapдьщ кeпшiдiгiнiц жacы Yдкeн eкeндiгi бeдгiдi бoдды. Буд cиыpдьщ CYт eнiмi Yшiн ;oддaныcтa бoдFaндыFын aЙFa;тaйды. Ipi ;apami шapyaшыды;тa кYш кeдiгi peтiндe пaйдaдaнyдыR бeдгiдepi бaй;aдFaн жo;. ya; мaддыR iшiндe eшкiнiц CYЙeктepi a3 кeздeceдi, яFни ya; мaддыR ;ypaмындa ;oй Yдкeн бacымды;;a иe бoдFaн. СYЙeк мaтepиaддapдыR iшiндe кeздecкeн бipдi-жapым тYЙe CYЙeгi, aтaдFaн жaнyapдыц тepткYД тypFындapыньщ тipшiдiгiндe a3 кeдeмдe ;oддaныcтa бoдFaнын дэлeлдeйдi. TepткYДдeн жaбaйы жaнyapFa тиeciдi CYЙeктep eтe a3 кeздeciп oтыp. Жaлпы CYЙeктepгe шa;;aндa 0,5% (S дaнa) ;ypaйды. Жинa;тaдFaн мa-тepиaддap нeгiзiндe A;ыpтac кeшeнiндeгi тepткYД тypFындapыньщ тipшiдiгiндe aцшыды; aca YДкeн

peд aт;apмaFaнын aRFapyFa бoдaды. СYЙeк мaтepиaддapдыR iшiндe тез-дecкeн жaбaйы aR CYЙeктepi тepткYД opнaдac;aнaймa;тaFытaбиFиopтaныц жaнyapдapынa cэйкec. Жьфт;ыш aцдapFa тиeciдi CYЙeктep кeздecкeн жo;. 3epitey бapыcындa Fypыпты; жocындapындa жaнyap CYЙeктepiн пaйдaдaнy дэcтYpiн бaй;aмaды;. Бipa; ya; мaддыR acы;тapын oйын ;ypaлы peтiндe пaйдaдaнFaн. Крй acы;тapыныR дopcaльды бeдiктepiн eгeп, тeгicтeгeн.

Жapтac cypeттepiндeгi жaнy-apдap фayнacын Taдac eRÎp^eri opтaFacыpды; ecкepткiштepдeн тa-быдFaн жaнyapлap фayнacымeн e3apa caдыcтыpyдa, aймa;тa YЙ жaнyapдapыныR caнды; мeдшepiндe Yдкeн eзгepicтep бoдFaнымeн, жaнy-

ap тYpi бoйыншa epeкшeдiктep кeп

eмecтiгi бaй;aлaды. Taлac eRipiнiR opтaFacыpды; ecкepткiштepiнeн тaбыдFaн жaнyap CYЙeктepi aймa;тыR opтaFacыpды; фayнacындa aca Yлкeн eзгepicтep бoдмaFaнын кepceтiп orap.

Iдe, шу жэнe Taдac eRipлepiндeгi opтaFacыpды; ;aдaлapдaн тaбыдFaн жaнyap CYЙeктepi e3 iшiндe жa-нyapдap фayнacыныR кeптiгiмeн epeкшeдeнeдi. Ocы eRipдepiндeгi opтaFacыpлы; тypFындapдыR тaFaм paциoны YЙ жaнyapлapымeн ;aтap жa-бaйы жaнyapдap жэж ;ycтapдыR кeп бoдyымeн кYPдeдeнeдi. Буд aймa;тыR тaбиFи-кдимaтты; жaFдaйымeн ть кeлeй бaйдaныcты eкeнi дaycыз. Эзipгe opтaFacыpлы; ecкepткiштep-дeн тaбыдFaн жaнyap CYЙeктepiнiR aздыFы, тoды;;aнды тужыфым жacayFa epтe eкeндiгiн кepceтiп oтыp.

Сыpдapияньщ opтa жэнe тeмeнгi aFыcындaFы opтaFacыpды; тypFындap cy жaнyapдapын тaFaм paциoнын-дa ;oддaнyымeн epeкшeдeнeдi. Жa-бaйы жaнyapлapдaн ;yдaн, бyFымeн,

;apa;¥Йpы; жэнe a;бeкeн ayлaFaн. Gcы жaнyapлapдыц iшiндe a;бeкeндi кeп ayлayы epeкшe ^ызынушылы; ту-дыpaды. Сeбeбi Сыpдapия бoйындaFы Шipiк Paбaд мэдeниeтiнe тэн Бэбiш мoлa ;aлacынaн ga a;бeкeн CYЙeктepi ^п тaбылFaн бoлaтын. Шaмacы A;бeкeн ayлay - кeнe дэyipдeн бa-CTa^ opтaFacыpлapFa дeйiн Yздiкciз жYpгeн тэpiздi. Сeбeбi a^eœ^e тиeciлi CYЙeктep бac;a жaбaйы жa-нyap CYЙeктepiнe ;apaFaндa мeлшepi жaFынaн eq жиi тaбылaтыны бaй;aлып oтыp. My^i бiз aнтикaлы; кeзeцмeн мepзiмдeлeтiн Бэбiш мoлa, opтaFacыpльщ КYлтeбe жэнe Жaнкeнт ;aлaлapыньщ ocтeoлoгиялы; мaтepи-aлдap кeшeнiнeн бaй;aймыз.

^mme^ жaлпы ;opытынды жacaйтын бoлca;, A;ыpтac тepт-кYлiнeн тaбылFaн ocтeoлoгиялы; мaтepиaлдap бoйыншa aны;тaлFaн жaнyapлap фayнacы Tanac e^p^eri opтaFacыpлы; шapyaшылы; ;¥Pы-

лымы тypaлы мaцызды a;пapaт бepiп o™p. Taлac e^p^eri бac;a opтaFacыpлы; ecкepткiштepдeн тa-былFaн apxeoзooлoгиялы; мaтe-pиaлдapмeн eзapa caлыcтыpy нэтижeciндe, шapyaшылы;тa ya; мaлдьщ бacым бoлFaны, eкiншi opындa жыл;ы, Yшiншi ipi ^apami дaмыт;aны бaй;aлaды. Сыpдapия бoйындaFы opтaFacыpлы; ;aлaлapдaн тaбылFaн ocтeoлoгиялы; мaтepи-aлдap кeшeнi жыл;ыFa ;apaFaндa, ipi ^aparni кeбipeк пaйдaлaнyымeн epeкшeлeнeдi. Aл ya; мaл Сыpдapия бoйындa бipiншi opындa Farn eмec, жaлпы мeлшepiнiц кeптiгiмeн дe epeкшeлeнeдi. Aцшыльщтьщ peлi Iлe, Шу, Taлac жэнe Сыpдapия бoйындaFы тaбиFи-климaтты; opтaдaFы жaнy-apлap фayнacыныц ;¥Paмынa ;apa^ aймa;ты; epeкшeлiктepгe иe. AтaлFaн eцipлepдe жaбaйы жaнyapлap Yлeci eзapa жa;ын.

ЭДЕБИЕТ

1. Бaзылхaн H. Этнoceмaнтичecкиe ocoбeннocти нeкoтopыx этнoнимoв кoчeвыx этнocoв II ¥лы дaлa: 1-ш1 гум. Fыл. фopyм. м^ы I жayaпты peд. Д.К. Кыдыpaли. Acrarn: Xaльщapaлык; тYpкi aкaдeмияcы, 201б. С. 159-1б4.

2. Бaйпaкoв K.M. Apxeoлoгичecкий кoмплeкc A^^ac. Нгучный oтчeт ш пpoгpaммe «Кyльтypнoe нacлeдиe» Джaмбyлcкoй oблacти. 200S II Apxив Инcтитyтa ap-xeoлoгии им. A.X. Mapгyлaнa. Ф. 2, oa 2, д. 2S93, 53 л.

3. Бaйпaкoв K.M. Гopoдищe Aкыpтac. Oтчeт пo «Гocyдapcтвeннoй нacлeдиe пo тeмe: Гopoдищe A^iprac в 2009 гoдy II Apxm Инcтитyт apxeoлoгии им. A.X. Mapгyлaнa. Ф. 2, oп. 2, д. 2592, 31 л.

4. Бaйпaкoв K.M. Apxитeктypнo-apxeoлoгичecкий кoмплeкc Aкыpтac II Kaзaкcтaн apxeoлoгияcы. 201S. № 1-2. С. 11S-132.

5. Бaйпaкoв K.M., Mapьяшeв А.Н. Бaян-ЖYpeк пeтpoглифтepi. Aлмaты: ИД «Credo», 200S. 200 б., б4 кocapбeт (^aßa;, opMC, aFылшын тiлдepiндe).

6. Бeйceнoв А.З., Mapьяшeв А.Н. Пeтpoглифы paннeгo жeлeзнoгo вeкa Жeтыcy. Aлмaты: Инcтитyт apxeoлoгии имА^. Mapгyлaнa, 2014. 15б c.

7. Бyбнoвa М.А. Сpeднeвeкoвoe пoceлeниe Aк-Toбe 1 y c. Opлoвки II Apxeoлoги-чecкиe пaмятники Taлaccкoй дoлины. Фpyнзe: изд-вo AH КиpгССP, 19б3. С. 125-145.

S. Bumm В.О. Лoшaди Пaзыpьжcкиx кypгaнoв II СA. 1952. Вып. XVI. С. 1б3-20б.

9. Гaйдyчeнкo Л.Л. Ocтeoлoгичecкиe мaтepиaлы из pacкoпoк гopoдищa (H^a^ Rem (2009-2012 гг.) II Кoмплeкcныe иccлeдoвaния гopoдищa Джaнкeнт (paбoты 20112014 гг.) Icocx: И.A. Apжaнцeвa, A.A. Taжeкeeв. Aлмaты: «ApMC», 2014. С. 161-17S.

10. Ерохин Н.Г., Бачура О.П. Новый подход к компьютерной формализации раздробленности костных остатков млеокпитающих в археозоологических исследованиях // Методика междисциплинарных археологических исследований. сб. науч. ст. и метод. рекомендаций. Омск: Омский гос. ун-т им. Ф.М. Достоевского, 2011. С. 62-69.

11. Зверев А.А., Зефиров Т.Л. Статистические методы в биологии: учебно-методическое пособие. Казань: Казанский Федеральный Университет, 2013. 42 с.

12. Иванов Л.Д. К вопросу о некоторых туркестанских древностях // ИРГО. 1886. Т. 21. С. 162-167.

13. Каллаур В. Поездка на Акыр-таш (Ахур-таш, Таш-акыр) и его окрестности // ПТКЛА. Историко-культурные памятники Казахстана / авт. предисл. и сост. М.Е. Елеуов, М.М. Бахтыбаев. Туркестан: «Туран», 2011. С. 349-354.

14. Карачаровский В.В. Результаты определения костных остатков животных // Труды Семиреченской археологической экспедиции (1936-1938). Таласская долина / Сост. под общ. ред. проф. А.Н. Бернштама. Алма-Ата: изд-во АН КазССР, 1949. С. 198-202.

15. Кононов А.Н. Родословная туркмен. Сочинение Абулгазы хана Хивинского. М.- Л.: изд-во АН СССР, Ленингр. Отд., 1958. 193 с.

16. Курган Урджар / сост. Б.А. Байтанаев. Алматы: Институт археологии им. А.Х. Маргулана, 2018. 120 с.

17. Макарова Л.А. Кости животных из некоторых археологических раскопок в Казахстане // В глубь веков / отв. ред. К.А. Акишев. Алма-Ата: изд-во «Наука» КазССР, 1974. С. 201-207.

18. Марьяшев А.Н., Горячев А.А. Наскальные изображения Семиречья. Алматы: Фонд «ХХ1 век», 1998. 207 с.

19. Нуржанов А.А., Гимранов Д.О. Исследования костных остатков животных из археологического памятника средневековья городища Кастек // Маргулановские чтения-2019: м-лы Междунар. археол. науч.-практ. конф., посвящ. 95-летию со дня рождения выдающегося казахстанского археолога К.А. Акишева (г. Нур-Султан, 19-20 апреля 2019 г.). Нур-Султан: НИИ им. К.А. Акишева при ЕНУ им. Л.Н. Гумилева,

2019. С. 529-538.

20. Пацевич Г.И. Акыр-таш (Ахур-таш, Таш-акыр). Археологические работы. 1940 г. // Архив Института археологии им. А.Х. Маргулана. Ф. 2, оп. 2, д. 38, 9 л.

21. Пацевич Г.И. Ахыр-Таш // Вестник АН КазССР. 1949. № 4. С. 80-85.

22. Савельева Т.В., Шагирбаев М.С. Остеологические материалы из караван-сарая Шенгельды // Вестник КазНПУ им. Абая. Сер. «Историч. и соц.-полит. науки».

2020. № 1 (64). С. 390-400.

23. Самашев З., Мургабаев С., Елеуов М. Сауыскандык петроглифтерг Астана: Э.Х. Маргулан ат. Археология институтыныц Астана каласындагы филиалыныц баспа тобы, 2014. 374 б.

24. Талеев Д.Э., Ержигитова А., Шагирбаев М.С. Ежелп Сауран (Каратебе) каласыныц остеологиялык материалдары // «Орталык Азияныц ежелп жэне дэстYрлi когамдарыныц тарихи-мэдени мурасы: зерттеу, тYсiндiру жэне сактау мэселелерЬ) атты «XII Оразбаев окулары» халыкар. гыл.-эдют. конф. м-ры (Алматы к., 17-18 сэуiр 2020 ж.). Алматы: «Казак университет», 2020. 201-209 бб.

25. Талеев Д.Э., Шагирбаев М.С. Бурнооктябрьск 1 (Жылкышытебе) каласыныц остеологиялык материалдары // Маргулан окулары - 2020: «¥лы Дала археологиялык жэне пэнаралык зерттеулер аясында» атты халыкар. гыл.-тэж. конф. м-ры. Алматы. Э.Х. Маргулан ат. Археология институты, 2020. 1 т. 230-242 бб.

26. Утубаев Ж.Р., Шагирбаев М.С. Остеологические материалы античного памятника Бабиш-мола 7 в низовьях Сырдарьи (по материалам 2019 года) // Вестник КазНПУ им. Абая, сер. «Историч. и соц.-полит. науки». 2020. № 4 (67). С. 354-363.

27. WapdeHoea 3.M. 3aM0K npaBHTena Ha ropogn^e AKbipTac // H3BecTna MOH PK, HAH PK. Cep. o6^ecTB. HayK. 2000. № 1. C. 186-196.

28. WapdeHoea 3.M. KpenocTb AKbipTac // OTueT o6 apxeonornuecKnx nccnego-BaHHax no rocygapcTBeHHon nporpaMMe «KynbTypHoe Hacnegne» b 2005 rogy. AnMara: HHcTHTyT apxeonornn hm. A.X. MaprynaHa, 2005. C. 217-220 (Ha Ka3., pyc. a3.).

29. WapdeHoea 3.M. KpenocTb cpegHeBeKoBoro Kacpn6aca // H3Becrna HAH PK. Cep. o6^ecTB. HayK. 2010. № 1. C. 194-201.

30. Driesch A.V A Guide to the measurement of animal bones from archeological sites // Preabody Museum of Archeology and Ethnology Harvard University. 1976. Bulletin 1. 136 p.

31. Eisenmann V, Karchound A. Analyses multidimensionnelles des metapodes dEquus // Bulletin Museum natn. Hist. nat. Paris, 1982. P. 75-103.

REFERENCES

1. Bazylkhan, N. 2016. In: Kydyrali, D. K. (ed.). Materialy I-go gumanitarnogo nauchnogo foruma «Velikaya step» (Materials of the 1st humanitarian scientific forum «Great Steppe»). Astana: International Turkic Academy Publ., 159-164 (in Russian).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2. Baipakov, K. M. 2008. In: Archive A.Kh. Margulan Institute of Archeology, fund 2, dossier 2893, 53 (in Kazakh, Russian).

3. Baipakov, K. M. 2010. In: Archive A.Kh. Margulan Institute of Archeology, fund 2, dossier 2592, 31 (in Russian).

4. Baipakov, K. M. 2018. In: Kazakhstan Archeology, 1-2, 118-132 (in Russian).

5. Baipakov, K. M., Maryashev, A. N. 2008. Bayan Jurekpetroglifteri (Petroglyphs Bayan Jurek). Almaty: ID "Credo" Publ. (in Kazakh, Russian, English).

6. Beisenov, A. Z., Maryashev, A. N. 2014. Petroglify rannego zheleznogo veka Jetysu (Petroglyphs of the Early Iron Age Jetysu). Almaty: A.Kh. Margulan Institute of Archeology (in Russian).

7. Bubnova, M. A. 1963. In: Arkheologicheskiye pamyatniki Talasskoy doliny (Archaeological sites of Talas region). Frunze: Academy of Sciences of the Kyrgyz SSR Publ., 125-145 (in Russian).

8. Witt, V O. 1952. In: Sovetskaya archeologia (Soviet archeology), XVI, 163-206 (in Russian).

9. Gaiduchenko, L. L. 2014. In: Kompleksnyye issledovaniya gorodishcha Jankent (raboty 2011-2014 gg.) (Comprehensive studies of the Jankent town (works 2011-2014)). Almaty: "Arys" Publ., 161-178 (in Russian).

10. Erokhin, N. G., Bachura, O. P. 2011. In: Metodika mezhdistsiplinarnykh arkheo-logicheskikh issledovaniy (Interdisciplinary archaeological research methodology). Omsk: Omsk State Universuty Publ., 62-69 (in Russian).

11. Zverev, A. A., Zefirov, T. L. 2013. Statisticheskiye metody v biologii: uchebno-metodicheskoye posobiye (Statistical methods in biology: a training manual). Kazan: Kazan Federal University Publ. (in Russian).

12. Ivanov, L. D. 1886. In: Izvestiya Russkogo geograficheskogo obshchestva (Proceedings of the Russian Geographical Society), 21, 162-167 (in Russian).

13. Callaur, V 2011. In: Protokoly zasedaniy i soobshcheniy chlenov Turkestanskogo kruzhka lyubiteley arkheologii. Istoriko-kulturnyye pamyatniki Kazakhstana (Minutes of meetings and messages of members of the Turkestan circle of archeology lovers. Historical and cultural monuments of Kazakhstan). Turkestan: "Turan" Publ., 349-354 (in Russian).

14. Karacharovsky, V V. 1949. In: Trudy Semirechenskoy arkheologicheskoy eks-peditsii (1936-1938). Talasskaya dolina (Proceedings of the Semirechensky archaeological expedition (1936-1938). Talas region). Alma-Ata: Academy of Sciences of the Kazakh SSR Publ., 198-202 (in Russian).

15. Kononov, A. N. 1958. Rodoslovnaya turkmen. Sochineniye Abulgazy khana Khivinskogo (Family tree of Turkmen. Composition by Abulgazy Khan Khivinsky). Moscow-Leningrad: USSR Academy of Sciences, Leningrad branch Publ. (in Russian).

16. Baitanayev, B. A. (compl.). Kurgan Urjar. Almaty: A.Kh. Margulan Institute of archeology, 2018. 120 s.

17. Makarova, L. A. 1974. In: Akishev, K. A. (ed.). Vglub vekov (In the middle of centuries). Alma-Ata: "Nauka" Publ., 201-207 (in Russian).

18. Maryashev, A. N., Goryachev, A. A. 1998. Naskalnyye izobrazheniya Semirechiya (Rock paintings of the Seven Rivers). Almaty: Found «XXI Century» Publ. (in Russian).

19. Nurzhanov, A. A., Gimranov, D. O. 2019. In Margulanovskiye chteniya-2019 (Margulan readings-2019). Nur-Sultan: K.A. Akishev Research Institute near the L.N. Gu-milyov Eurasian National University Publ., 529-538 (in Russian).

20. Patsevich, G. I. 1940. In: Archive A.Kh. Margulan Institute of Archeology, fund 2, dossier 38 (in Russian).

21. Patsevich, G. I. 1949. In: Vestnik Akademii nauk KazSSR (Bulletin of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR), 4, 80-85 (in Russian).

22. Savelyeva, T. V., Shagirbayev, M. S. 2020. In: VestnikKazNPU im. Abaya. Seriya «Istoricheskiye i sotsialno-politicheskiye nauki» (Bulletin of Abay Kazakh National Pedagogical University. Series «Historical and socio-political sciences»), 1 (64), 390-400 (in Russian).

23. Samashev, Z., Murgabayev, S., Eleuov, M. 2014. Sauyskandyk petroglifteri (Petro-glyphs Sauskandyk). Astana: the branch of the A.Kh. Margulan Institute of Archeology (in Kazakh).

24. Taleev, D. A., Erzhigitova A., Shagyrbayev, M. S. 2020. In: XII Orazbaev oqulary (XII Orazbayev Readings). Almaty: Al-Farabi Kazakh National University Publ., 201-209 (in Kazakh).

25. Taleev, D. A., Shagirbayev, M. S. 2020. In: Margulanovskiye chteniya-2020 (Margulan readings-2020). Almaty: A.Kh. Margulan Institute of Archeology Publ., 230-242 (in Kazakh).

26. Utubayev, Zh. R., Shagirbayev, M. S. 2020. In: Vestnik KazNPU im. Abaya. Seriya «Istoricheskiye i sotsialno-politicheskiye nauki» (Bulletin of Abay Kazakh National Pedagogical University. Series «Historical and socio-political sciences»), 4 (67), 354-363 (in Russian).

27. Shardenova, Z. Zh. 2000. In: Izvestiya MON RK, NAN RK. Seriya obshchestven-nykh nauk (Proceedings of the MES RK, NAS RK. Series of social sciences), 1, 186-196 (in Russian).

28. Shardenova, Z. Zh. 2005. In: Otchet ob arkheologicheskikh issledovaniyakh po Gosudarstvennoy programme "Kulturnoye naslediye" v 2005 godu (Report on archaeological research under the State program "Cultural Heritage" in 2005). Almaty: A.Kh. Margulan Institute of Archeology, 217-220 (in Kazakh, Russian).

29. Shardenova, Z. Zh. 2010. In: Izvestiya NAN RK. Seriya obshchestvennykh nauk (News of NAS RK. Series of social sciences), 1, 194-201 (in Russian).

30. Driesch, A. V. 1976. In: Preabody Museum of Archeology and Ethnology Harvard University. Cambridge, 1, 66-101 (in English).

31. Eisenmann, V., Karchound, A. 1982. In: Bulletin Museum natn. Hist. nat. Paris, 75-103 (in English).

MY^genep KaKTHFHCH lypanti aKnapaTTH amy. ÄBTopnap MY^genep KaKTHFHCHHHH; ^okthfhh MsmMgengi. / PacKpHTue нн$opмaцнн o KOH^nuKTe HHTepecoB. ÄBTopH 3a^BÄH^T oö oTcyTCTBHH KoH^nuKia HHTepecoB. / Disclosure of conflict of interest information. The authors claims no conflict of interest.

MaKana TypanH aKnapaT / Hн$opмaцнн o CTaTte / Information about the article. Pega^HAFa tyctí / nociynuna b pegadura / Entered the editorial office: 27.01.2021. Pe^H3emrep MaKY^aFaH / OgoöpeHo pe^œeHTaMH / Approved by reviewers: 03.02.2021. XapuanayFa KaÖHngaHgH / npuHATa k ny6пнкaцнн / Accepted for publication: 10.02.2021.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.