CC BY
24УДК 39+902(574) МРНТИ 03.61.91; 03.41.91
https://doi.org/10.52967/akz2021.1.11.101.119
АС БЕРУ ЖЭНЕ ТАС MYCIH (жж тускен дэстурлер)
© 2021 г. Орынбай Жацабайулы Ошанов1
'«Улы даланы зерттеу институты» ЖШС, Алматы к., Казакстан.
E-mail: dadan_@mail.ru
Аннотация. Макалада казактын ас беру дэстYрi мен тас mycíhhíh ерте замандарда 6ip г^рыптык шара болгандыгы карастырылып жан-жакты дэлелденедi. Тас мусш т^рган жерлердiн казактын ас берген «ошак» орындарымен катар келуi еш г^рыптын бастауы бiр екендiгiн керсетед^ Далалык зерттеу барысында Караганды облысынын Актогай ауданы жерiнде аныкталган «Орманбет ошагы», «Ербекей ошагы», «Шегетай ошагы» орындары жэне осы алкапта орналаскан тас мYсiндер дэлелге келтiрiледi. Макалада экспедициялык ж^мыстардын нэтижесi жэне ас беру барысында орын алатын салт-дэстурлер жэне кене г^рыптар сез болады.Тас мYсiннiн бойындагы «ыдыс», «аяк-табак» секiлдi дуниелер осы кене ас беру г^рпымен байланысты туындаганы жэне т.б. жайттар карастырылады. Ас беру г^рпыньщ когамдык ролi, тарихи-саяси манызы аныкталады. Макалада казакпен катар кыргыз халкындагы ас беру дэстда коса сипатталады.
Тушн сездер: археология, ас, ошак, сауын айту, женелту, тас мYсiн, к¥рбандык орын, тул ат, бэйге, этнография
ТРИЗНА И КАМЕННЫЕ ИЗВАЯНИЯ (разделенная традиция)
Орынбай Жанабайулы Ошанов1
'ТОО «Институт исследования Великой степи», г. Алматы, Казакстан.
E-mail: dadan_@mail.ru
Аннотация. В статье всесторонне рассматривается и обосновывается идея о том, что казахская традиция проведения тризн (ас беру) и установка каменных изваяний в ранний период представляли собой одно обрядовое действие. На это указывает то, что места установки каменных изваяний совпадают с местами проведения тризн последних веков. Эти места в степи встречаются в виде отдельных топонимов. Как обычно в народной памяти эти долины до сих пор ассоциируются с поминками и называются в честь того или иного усопшего - «очаг такого-то» (напр.: «Очаг Орманбета», «очаг Бектаса» и т.д.). Очаг - это то место, где во время поминок распологались «полевые» кухни, там же проводился убой домашних животных, ставились казаны и бесперестанно варилось мясо для гостей. В степи в некоторых местах до сих пор сохранились следы очага в виде лунки или места, обложенные камнем. В статье так же приводятся результаты полевых исследований соответствующих мест; обобщены традиции и древние ритуалы, сопровождавшие тризну; рассмотрены элементы каменных изваяний
с изображением посуды и утвари, свидетельствующие об их связи с древней традицией тризн, раскрывается их семантическое значение.
Ключевые слова: археология, тризна, поминки, «сауын айту» (приглашение), проводы, очаг, изваяния, жертвенник, жертвенный конь, скачки, этнография
TRIZNA AND STONE SCULPTURES
(tradition divided)
Orynbay Zh. Oshanov1
'LLP «Institute for research of the Great steppe», Almaty, Kazakhstan. E-mail: dadan_@mail.ru
Abstract. The article comprehensively examines and substantiates the idea that the Kazakh tradition of triznas (as beru) and the installation of stone statues in the early period were one ritual action. This is indicated by the fact that the places where the stone statues were installed coincide with the places where the funeral triznas of the last centuries were held. People's memory of these places is still associated with commemoration, and calls the honor of the deceased - "the hearth of such" (e.g.: "the hearth of Ormanbet", "the hearth of Bektas", etc.). The hearth is the place where during the commemoration "field" kitchens were arranged, the cattle allocated for slaughter were slaughtered there, and kazans were set up, and meat was continuously cooked for the guests. The article also contains the results of expeditionary studies of the relevant places; summarized the traditions and ancient rituals that accompanied the funeral feast; elements of stone statues with the image of dishes and utensils were considered, testifying to their connection with the ancient tradition of triznas, and their semantic meaning is revealed.
Keywords: archaeology, trizna, commemoration, farewell, hearth, statues, altar, sacrificial horse, horse racing, ethnography
Kipicne
Тас ]мусшдердщ мэн-магынасын аныктауда археологиямен катар жаз-ба жэне этнографиялык деректердi ^штастыра зерттеудщ мацызды екенш кезшде Л. Р. Кызласов атап керсеткен болатын [Кызласов, 1964, с. 27]. Со-нымен катар С. И. Руденко Пазырык обаларыныц т^ргызылуы ас секiлдi шаралар непзшде юке асканын алга тартып, археология мэселесвде ^аза^, кыргыз халыктарыныц эт-нографиясын ден койып зерттеудщ мацыздылыгын жазады [Руденко, 1953, с. 256-257]. бюшшке орай б^л мэселеде (жалпы археологияда) тYркi-моцгол халыктарыныц рухани жэне заттык мэдениетше элi кYнге жете
мэн бермеймiз. Ал б^л халыктардыц заттык жэне рухани м^раларында да-лада т^рган тарихи ескертюштердщ кептеген шешушi кши жатыр.
Зерттеушшердщ назарынан тыс калып келе жаткан эдет-г^рыптардыц бiрi (С. И. Руденко н^скагандай) -ас беру дэстурь Зерттеп карасацыз ас беру дэстуршщ далада т^рган тас мYсiндермен тамырластыгы байкалады. Тас мYсiн т^ргызу ерте дэуiрлерде ас беру дэстуршщ негiзгi г^рыптык шараларыныц бiрi екендiгiн болжауга болады. Тек тастан мYсiн т^ргызу гасырлар койнауында калып, ал ас берудщ баска г^рыптары ХХ f. бас кезiне дешн сакталып жеттi.
Халык жадында сакталган кене астыц б1р1 - атакты Едтенщ асы (XV г.). ¥лытауда Едтенщ тауыныц етегшде «Едтенщ майлы журты» де-ген алкап бар. Халык арасындагы ацыз бойынша Едтенщ асында сойылган малдыц етшен булактыц суы май бо-лып агыпты. Содан осы су «Майбулак» атанып кеткен (I). Аска сойылган атыныц бассуйег1н моласыныц басы-на койган. Бассуйек таудыц басында «согыстан кешнп уакытка дешн бол-ды» (1941-1945 жж.) дейд1 кез1мен керген Рашид аксакал (II).
Материалдыц сипаттамасы
Тусшкп болуы уш1н алдымен ас беру дэстурше, жэне оныц барысында орын алатын кене далалык гурыптарга топтала кетсек.
Дэстурл1 ас беру тур1 ХХ г. бас кезше дешн казак пен кыргыз халкында сакталып келдь Ас - адам кайтыс болганнан куннен кезек алатын (конагасы, жетю, кыркы, жуз1) гурыптык шаралардыц жылдык нуктес1. Эз тшмен айтканда женелтудгц соцы. Дегенмен, белгш б1р рудыц шшен шыккан атакты ада-мына немесе тутас б1р рудыц бастау-ында турган тулгаларга ас беру салты арага жылдар салып барып туракты турде кайталанып отырады. Мыса-лы, С. Шэршовтщ жазуынша XIX г. ем1р сурген Ерден Сандыбайулына уш рет ас бершген [Шарипов, 1982, 296-б.]. Каза^ халкы XVIII г. ем1р сурген атакты би-батырларга жэне одан да ерте ру бастауында турган туп бабаларга эл1 кунге (сол ру екшдерО ас берш келедь Эс1ресе Казахстан тэуелазщш алуымен бул урд1с за-манауи кершютермен, жацаша белец алды.
Асты кез-келген адам бере алмайды. Ол мол шыгынды кажет ететш шаралардыц б1р1. Сондыктан
асты дэулет жеткен адамдар береди Кей жагдайда белгш адамы кайтыс болганда намыс уш1н сол рудыц ек1лдер1 ас шыгынын жабылып кетерш алган окигаларда бар. Ал хан, султандардыц асыныц шыгыны кашанда коластындагы рудыц мойны-на жуктелген. Аска уш жуз ек1лдер1 гана емес, 1ргелес халыктардыц (калмак, кыргыз) келш катысканы жайлы ауыз эдебиет муралары жетерлш.
Назар аударарлык жайт казак халкы арасында ас еткен жерлер ез алдына топоним рет1нде «ошак» атауымен сакталып келедь Мысалга «Ботакан ошагы» (Шыцгыстау), Бектастыц ошагы (Торгай), «Ерденнщ ошагы» (¥лытау), «Шепрдщ ошагы» (¥лытау), «Орманбеттщ ошагы», «Ер-бекей ошагы», «Шегетайдыц ошагы» (соцгы ушеу1 Караганды обл. Актогай ауд.) деген сек1лд1 атаулармен эл1 кунге далада кездесе береди Ягни бул жерлер ас арналган маркумныц ес1м1мен аталып калган. «Ошак» деп ас кезвде ошак курылып, казан асылган жерлерд1 айтады. Ерденге ас бершген жерде (¥лытауда) эл1 кунге ошактыц орындары сакталган.
Эдетте ошактар езеннщ бой-ында орналасады. Астыц б1р1нш1 кYнi «Ошак курар» деп аталады. Бул кYнi ас беретш жактыц адамдары келiп ошак курып, YЙ тiгу секiлдi жумыстары басталады. Ал аска келушi конактар Yшiн киiз YЙлер ошак курылган жер-ден алыстау, кебiне тау бектерлей немесе жазык алкап ортасында ез алдына белек тiгiлген. Ортасын-да маркумныц каралы туы ттлген киiз YЙi орналасады. Киiз YЙ iшiнде маркумныц тутынган заттарын (кшм^ ертокымы, камшысы, кару-жарагы) iлiп кояды. И. А. Кастанье бундай кершют «тулдап койды» деп айтаты-нын жеткiзедi [Кастанье, 1911, с. 91].
Конактар ас барысында осы YЙге келiп бата кайырып, д^га окыган.
Аска шакырылган адамдардыц санына немесе ас берушi адамдардыц эл-аукатына байланысты 200-300 YЙ, кейде одан да кеп киiз YЙ тiгiлетiн болган. Жазба деректердiц езiнде 1000 кшз YЙге дейiн тiгiлгенi жайлы мэлiметтер кездеседi [Народы России, 1880, с. 52]. Б^л деректе аска келген адамдар саны 15 мыцга дейiн жететiнi жазылган [Народы России, 1880, с. 51]. Халык аузында Агыбай батырдыц асында жиналган хальщтыц саны 20 мыцга дейiн жетп деген мэлiметтер айтылады. Ас аукымына байланысты 3-кYн, тiптi кейбiр ^лы астар 7 кYнге дейiн созылган.
Каралы ту тiгiлген YЙде жоктау айтылып, жылау секiлдi рэсiмдер орындалганымен, жалпы астыц негiзгi барысы ойын-сауык тYрiнде етедi. Астыц ету барысын жиналган рудыц арасындагы езара бэсеке деп карастыруга болады. вйткенi м^нда эр рудыц намысын жыртцан акындар айтысы, балуандар кYресi, найза-герлер сайысы, ат жарысы жэне т.б. ойын-шаралар етедi. Аска барар ру «ат апарамыз ба, акын апарамыз ба?!» деп ез iшiндегi тацдаулы акыны мен жYЙрiгiн сайлап алатын болган. Б^дан белек куреске тYсер балуаны, бiр койдыц (кейде тайдыц) етiн жейтiн «мешкеш» коса жYредi.
Ас берген жактыц шыгыны ерекше болады. Yлкен астарда 150-ден 300-ге дейiн жылкы, 500 кой сойылып, келген конактарга тартылган. Мы-салы 1874 ж. Лабак Куат баласыныц асына 300 жылкы, 500 кой; 1913 ж. СYгiр¥лына 260 жылкы, 300 кой ж^мсалган [Шарипов, 1982, 296-б.]. Б^л тек сойыс малыныц шыгыны. Ал, ат жарысыныц жYлдесi одан неше есе асып тYседi. Жазба деректердiц езiнде Х1Х г. кейбiр астарда ат жа-
рысында алгашкы 15 атка жYлде тагайындалганы кездеседi. Алды-мен келген жYЙрiктiц езiне берiлер сыйлык 100 рубльдщ товары, 30 тYЙе, 100 жылкы, 30 сиыр, 500 кой болган [Народы России, 1880, с. 55]. Тшт одан да кеп, эрi кымбат сыйлыктар таратылганы аталады. Сыйлыктыц ба-сына ат жетектеген б1р цул мен б1р куцтц коса бершетш ацыз-эцпмелер мен жазба деректерде жш керiнiс бередi [Чорманов, 2000, с. 23].
Ас соцында жыл бойы т^рган сеп б^зылады. Киiмдерi жакын адамдарыныц арасында таратыла-ды. Егер кайткан адам жауынгер болса, оныц сауыт сайманы езiнiц аманаты бойынша берiледi. Мысалы белгiлi Кеибар батыр елер алдын-да езшщ наркескен кылышы мен жYЙрiк атыныц жабуын ас кезiнде аты бэйгеден келген адамга («ерек-ке») беруш аманаттаган. Осы аста ш^быртпалы Агыбай батырдыц аты бiрiншi болып келш, ол бас жYлдеден белек Ке^бар батырдыц наркескен кылышы мен ат жабуын иемден-ген [Акжолтай Агыбай, 1992, 96 б.]. Агыбай Кенесары ханныц бас батыры болган. Ол Кенесары хан кетершсшщ (1837-1847 жж.) басынан аягына дейiн катыскан тарихи т^лга. Казактардыц дYниеден озган адамыныц сауыт-сайманын бэйгеге тiгу дэстYрi жайлы Н. Рычков езiнiц ^нделш жазбала-рында келтiредi [Дневные записки, 1772, с. 28].
Жазба деректерден Х1Х г. бас кезвде казактарда кайтыс болган адамныц «бейнесш» жасау дэстYрi сакталганын кездестiруге болады. Б^л деректе киiз YЙ iшiнде ас еткенге дешн кара тумен бiрге марк¥мды бейнелейтiн мYсiн койылатыны жазылган. Мысалы: «По окончании похорон вывешивают у юрты на длинном шесте небольшой лоскут черного
бархата или плису, вырезанный треугольником, а внутри юрты ставять болвана, наряженного в лучшее платье и имеющего сверх оного панцирь или кольчугу, а на голове шлем. Пред сим болваном мать, жены и дочери покойного, кроме мужчин, каждое утро и вечер при захождении солнца, стоя на коленах оплакивают покойника, воспоминая и выхваляя добродетели его, храбрость, рукоделия и домовитость» [Киргиз-кайсаки, 1820, с. 162-163].
Б^ндай «куыршакка» мар-к^мныц ктмш кигiзiп жоктау айту жайлы А. Левшин де жазады. Эрi б^л дэстYрдiц Орта жYЗдiц кейбiр жерлервде сакталганына токталады [Левшин, 1832, с. 110]. бзшщ зерт-теу макаласында Л. Кызыласовта б^л дэстYрдiц есю дэуiрлерде казакпен бiрге кыргыз, якут халыктарында болганына токталады [Кызыласов, 1964, с. 38].
Марк¥мныц дYниеден озганнан кейiн орын алатын келесiдей г^рыптык рэсiмдерi болады:
Царалы ту. Кайткан адамныц YЙiнде асы еткенше тшлш т^ратын туды айтады. Б^ны «кара т^ргызу» деп атаган [Халид, 1992, 180-б.]. Кара де-ген атауы кайгыны бейнелейтiндiктен, эрi бiлдiретiндiктен айтылады. Эйтпесе кайткан адамныц барлыгына кара тYCтi ту тiгiле бермейдi. Мы-салы бiр деректе ер адамга ак ту, эйел адамга кара ту тiгедi деп жазы-лады [Народы России, 1880, с. 50]. Ал К¥рбангали Халид жас адамга кызыл тYC, ересек адамга ак тYC, орта жастагы адам болса бiр жагы ак, бiр жагы кара кылып ту тiккенiн жазады [1992, 180-б ]. И. А. Кастаньенщ дерегi де осыган Yндес келедi. Ол жас адам кайтыс болса найзаныц ¥шына кызыл лента байланатынын келтiредi [Кастанье, 1911, с. 71]. К. Халидтщ жазуынша тере т¥кымы кайтыс болса,
тiрi кезшде ¥стаган тулары тiгiлетiн болган [1992, 180-б.]. Каралы ту тiккен YЙ ас кезiнде ортада орналаса-ды. Аска келген адамдар осы YЙге бас с¥гып бата жасап шыгады. Каралы туды ас аякталганнан кешн аксакалга немесе сыйлы адамга сындыртатын болган. Б¥л рэсiм кезiнде эйел адамдар жоктау айтып, жылап-сыктап дау-ыс шыгарады. Каралы туды сындыру-мен аза т¥ту аякталады.
Сиректе болса казак пен кыргыз халыктарыныц ас беру дэстYрiнде кершю беретiн «тYЙе шешу» («тайлак тарту», «жез б¥Йдалы кара iнген») г¥рыптык ойыны бар. Э. Марг¥лан б¥л ойынга мэн берiп ерте дэуiрлерден сакталып калган ойын екенiн жазады [1985, 279-б]. Р. Шомбал-Кукашев б¥л г¥рыптык ойынныц мэн-магынасын терец зерделей келе оныц каралы туды сындырумен маганалас деп корыткан [2001].
Жыртыс. Негiзi жыртыс адам кайтыс болган кезден бастап азага катыскан адамдарга, кецш айтып келушiлерге Yлестiрiлетiн мата тYрлерi. Ол Yшiн арнайы тец-тец маталар сатып алынады. «Жыртыс» Yшiн алынатын маталардыц шыгыны да Yлкен. Кецiл айта келген адамныц барлыгына «тэбэрш» деп кездемеден бастап, ¥зындыгы 2 м кем емес мата Yлестiрiледi. Аста жыртыс берiлмейдi. Бiрак тецделген мата тYрлерi аста бэйге тшкен сыйлыктардыц iшiнен орын алады. Мысалы деректе: «Бывают и такие байги, на которых первый приз состоит из 100 верблюдов, 100 лошадей, 100 коров, 100 баранов, 100 рублей, 100 коканов, 100 аршин сукна, 100 аршин шай (канауса) и 100 концов маты» деп келедi [Народы России, 1880, с. 54-55]. Соцгы Yшеуi мата тYрлерiне жатады. Б¥л жыртысца кететш шыгынныц ас иеш Yшiн оцгайга тYCпейтiнiн ацгаруга болады.
Сеп жинау. Бул маркумныц тiрi кезшде пайдаланган дYниесiн жинап кою. Асына дейiн сакталады.
Сеп бузу. Ас аякталганнан кейiн орындалатын рэшм. Жиналган септi бiр адамга арнайы буздырады. Сеп бузган адамга ат-шапан сыйлык берiледi [Халид, 1992, 183-б.]
Тул ат. Тул ат маркумныц тiрi кезiнде мiнген аты болып табылады. Тул аттыц гурыптык жагы басым. Иесi кайтыс болганнан кешн аты тулданып (куйрыгы кесiледi) аска дешн кур жiберiледi. Тек кеш кезiнде гана усталынып, ерттеледi. Иесшщ тутынган ер-турманын салады. Тек ертокым керiсiнше (алды артына каратылады) ерттелш, Yстiне иесiнiц киiмiн жауып, ердщ касына бас киiмiн кигiзiп, кешпен бiрге алып жYредi [Кастанье, 1911, с. 89]. Жауынгер адам болса ертокымга кару-жарагы асылады. Бундай кешт «царалы кош» деп атаган. И. А. Кастаньенщ жазу-ынша эйел адам кайтыс болса, оныц ертокымын тYЙеге салып, Yстiне киiмiн жэне орамалын асып кояды. ТYЙенiц буйдасын кызы, ол болмаган жагдайда келiнi жетекке алатыны ту-ралы мацызды мэлiметтер келтiредi [Кастанье, 1911, с. 71].
Тул атты астыц соцгы куш ша-лады. Шалар алдында жоктау айтыла-ды. Оныц етi аска жиналган халыктыц iшiндегi ерекше сыйлы конактарга берiледi. Тул аттыц бас CYЙегiн моланыц басына койатын болган.
Тул цатын. Бул атау казактыц арасында сакталып келе жаткан кене сездердiц бiрi. XIX г. екiншi жартысы жэне ХХ г. бас кезшде емiр CYрген К. Халид «тул катын» жайлы «ерi жок еркiмен кеткен эйел» деп тYсiнiк берген [Халид, 1992, 180-б.]. Эдетте кYЙеуi елген эйелдi «жесiр» дейдь Эрi салт бойынша казак когамында кYЙеуi елген эйел жылы етш, асы
берiлгеннен кейiн эмецгерлiк салт бойынша куйеушщ туыстарыныц бiрiне турмыска шыгады. Ягни, жесiр эйел мен тул катынды шатастыруга болмайды.
Егер жогарыда келтiрiлген тул аттыц аткарушы мацызын ескер-сек, онда ерте дэуiрлерде (сак, тYркi кезецдершде) «тул катын» жесiр эйелдерден белектенш кYЙеуiнiц соцынан о дYниеге аттандырылатын «курбандык» болуы керек. Кене кытай жылнамаларында YЙсiн тайпасыныц билеушiсiне узатылган император кызыныц осы салтка тап келгеш ту-ралы мэлiметтер сакталган. Тек ол ез елiнде бундай салттыц жогын айтып, зорга басын аман алып калады. Бул жайтка караганда «тул катын» баска елден келген (жорык кезiнде олжага келген) эйелдершщ iшiнен, элi ба-лалы болмаганы тацдалатын секiлдi. С. И. Руденко бул женшде: «Быть может, это были младшие жены, взятые из другого племени в "знак мира и родства"» деп жазады [Руденко, 1953, с. 254].
^рэ, уакыт ете келе бул салт колданыстан шыкканнан кейiн, сол есю дэуiрлерден саркыншак ретiнде ауыз-ею сезде «тул катын» аты гана сакталып жеткен. К. Халидтщ тул катынды «ерюмен кеткен эйел» деп сипаттауына караганда, кейiн бундай эйелдi бостандыкка койа беруден келiп шыкса керек. Соган караганда тул катынга эмецгерлiк салты жYрмейдi, тандауы ез ерюнде.
Казакта «Тул катын» деген жулдызатауы бар. Ол халыктYсiнiгiнде «кыдырма жулдыз» катарына жатады. «Тул катын» жулдызы кей жылдары кYн баткан соц, iле шакырайып ба-тыстан керiнедi. Кейде аспан терiнде кершбей кетедi. Ол шыгыстан тац алдында кершбеген жылы батыстан ту-ады. Эрi кYн сайын (шыгыска карай)
ерлей береди Сондыктан халык т¥лкатын ж¥лдызын «кыдырма» деп атаган [Эбшев, 1962, 42-б.]. Б¥л ж¥лдыздыц сипатынан К. Халидтiц т¥л катынды «ез еркiмен кеткен эйел» сипатымен Yндес келетiнiн ацгаруга болады.
Эрине «т¥л катын» дэстYрi когамныц барлык екшдерше тэн емес. Ол тек аксYЙектерге, дэулетi жеткен адамдарга тэн кершю екенi анык. Карапайым адам ез басы гана жерленiп, касына пышагы мен малдыц бiр мYшесi гана койылады. Оныц асы да карапайым етедi (ыры-мы жасалады).
«Ат жетектеген цул мен куц». Казак астарында тагы бiр кене рэам бар. Ол кейбiр астарда ат жарысында бiрiншi келген жYлдеге «ат жетектеген куц мен к¥лдыц» коса бершуь Б¥л рэсiмде сонау сак-турж дэуiрлерiнде орын алатын к¥рбандыктардыц саркыншагы болуы тию, ягни заманы-на карай езгерюке ¥шыраган дэстYP деген ой туындайды. Эйткенi кайтыс болган кYЙеуiнiц соцынан эйелiнен белек, кызметшi к¥лдары мен кYЦдерi коса аттандырылатыны белгiлi.
Жалпы когам дамыган сайын гуманизмдiк (адамгершшк) сипаты бел алады. Сол сиякты тYркi-моцFOл халыктары да Fасырлар еткен сайын кептеген архаикалык дэстYрлерден арыла бастайды, эрi заманына карай оныц жацаша бешмделген тYрлерiне етедi. Б¥л эсер етушi себептердiц катарында бiрiншi кезекте дiни фактор басты орынды иеленетiнi анык. Сондыктан бiр кезде о дYниеге аттандырылFан кызметшшер, заман ете келе тiрiкалдырылып, бэйгеден келген аттыц жYлдесiнiц iшiнде кершю тапкан деп т¥жырымдауFа болады.
«Ат жетектеген куц» деген атауы болмаса, шын мэнiнде кYЦдi
¥затылFан кыз секiлдi киiндiрiп, ерттеулi аттыц Yстiне отырFызып беретiн болFан. Бэйге болатын кYнi б¥л «жYлделер» кепшiлiктiц кезше керсетiлiп, жеке жерге «кермеге» KOЙылFан. Бэйге аттар келгенше кYЦ аттыц Yстiнде, кYннiц астында кYтiп отыруFа мэжбYP болады. Осындай бiр кершсп казактардыц асында ез кезiмен керген В. Радлов былайша сипаттап жазады: «Для победителей скачек было предназначено десять призов. Первым была небольшая юрта, крытая красным сукном, со всей необходимой домашней утварью. Перед ней на оседланной лошади сидела девушка в костюме невесты, на ее голове - саукеле. Кроме того, около юрты находилось пятьдесят голов разного домашнего скота (верблюды, лошади, коровы и овцы). Второй приз составляли десять ямбов серебра и по десять голов каждого скота и т.д.» [Радлов, 1989, с. 317]. Бэйгеге к¥л мен кYЦдi тiгу салты кырFыз халкында да сакталFан. Казак пен кырFыздыц талай асыныц куэсi болFан М. И. Венюков KырFыздар жешнде: «Буруты хотя тоже ставят на приз пленников и пленниц, но скота жалеют в большом числе» деп жазады [Венюков, 1868, с. 169]. Назар аударарлык жайт, б¥л «к¥л мен кYЦдер» барFан жерiне «сiцiсiп», уакыт ете келе сол рудыц толыкканды мYшесiне айналады. Эрi сол рудыц к¥рамында жеке бiр тармаFы болып калыптасады. Казактыц шежiрелiк деректерiнде жорыкта келген бала, ¥затылFан кыздыц кызметшiсi болып келген эйел, бэйгеге ттлш келген к¥л мен куц туралы мэлiметтер молынан ¥шырасады. Тшт кейбiр кYЦдер мен кызметшi эйелдер езшщ акыл-парасаты аркасында, ел анасы атанып, т¥тас бiр рудыц ¥ранына айналFан. Б¥л да кешпелi KOFамныц к¥PылымындаFы езiндiк бiр ерекшелiгi болып табылады.
Казакта «влiм бардыц малын шашады, жоктыц артын ашады» де-ген макала бар. Ас берген адамньщ такыр кедейге айналга кездерi аз емес. Манас жырында Квкетай ханга ас бергенде ас шыгынын тутас кыргыз халкы квтерiп, жокшылыкка ушырап, бул наразылыкты ел билеушiлерi Манаска карсы вз пайдаларына iске асырмак болады. Косайдыц Манасты кiнэлап свйлейтш кезi:
«От того киргиз обнищал, Что Манас весь мир угощал, Все народы оповещал, На поминках всех величал» [Манас, 2004, с. 32].
Керiсiнше ас беру барысында малыныц Ydi^ мал косып квбейтш алган жайттар кездеседi. Бул ас берушi адамныц когамдагы рвлiне байланысты. Егер ол колында билiгi бар, ел алдында беделдi адам бол-са аска келушi адамдар «босагага байлаганым», «эруакка атаганым» деп Yйiрiмен мал (жылкы) айдап экеледi. Мысалга ел эцпмелервде вскенбайдыц асы (1851 ж.) кезiнде Агыбай батыр Кунанбайга «азага байлаганым» деп 5 кур ат экелсе, керей ШYршiт бай 10 семiз жылкы бергенi айтылады [Турсын Журтбай, URL]. Бул бiр жагы Агыбайдыц Кенесары квтерiлiсiнен кешн кугындалып, кейiн (1849 ж.) кешiрiм алып, Каркаралы уезiне кабылданганыныц карымтасы болса керек. Эйткенi осы жылда-ры Кунанбай Каркаралы уезшщ ага султаны болган. Соган караганда Кунанбай Агыбай жэне оган карасты шубыртпалылардыц мэселесшщ оц шешiм табуына колгабыс еткен бо-луы тиiс. Осы астагы кYресте найман балуанын жецген куланшы Когыл балуан да взшщ сыйынан бас тартып «вз атамныц тойында бэйге алам-ба?!» деп бершген малды «босагага байлаганым» деп Кунанбайдыц взiне калдырып кетедi.
Жалпылама айтканда ас беру дэстуршщ жэне онда орын алатын гурыптардыц кыскаша сипаты осы-лай болып келедi.
Талдау
Ас беру дэстYрiнiц iзiн даладагы ескерткiштерден iздесек тас мYсiнге келiп тiрелемiз. Тас мYсiндердiц мэн-магынасы жайлы зерттеушшердщ пiкiрi екiге жарылганы белгiлi. Бiрi «тас мYсiн маркумныц езiне арналган» десе, екiншi жак «елтiрген жауыныц мYсiнi» деп карастырады. Дегенмен зерттеушi галымдардыц тас мYсiндi тургызу кезшдеп ас беру (поминки, пиршество) жешнде ойлары бiр жер-ден шыгады. Бiрак археолог галымдар бул туста асца жете мэн бермеген. Астыц (жогарыда жазганымыздай) кешпелiлерде бiржылдан кейiн бершетш гурыптык рэсiм, сондай-ак Yлкен когамдык-саяси мэнi бар мас-штабты ю-шара екенi тыс калган. Ал астыц ету барысы маркумга деген еске алу, курмет керсету гана емес, ол жерде когамдык мэселелер шешшген. Аска тек казак рулары гана емес, iргелес елдер екiлдерi келетш болган соц, бул жерде ру аралык даулар, iшкi-сырткы саясаттагы мэселелер карастырылган [Кастанье, 1911, с. 92]. Астыц когамдык-элеуметпк, саяси мацызы Е. Смагуловтыц арнайы диссертациялык жумысында жаксы керiнiс тапкан [Смагулов, 2005].
Эрине XVШ-XIX гг. ас беру дэстYрi мен тас мYсiн орнатудыц ара-сында мыцжылдык алшактыктыц жатканы анык. Дегенмен уакыт алшактыгына карамастан екеуiнiц (ас беру мен тас мYсiн) арасын жакындастыратын бiрнеше езiндiк Yндестiктер бар. Бул Yндестiктердiц езш шк жэне сыртцы деп белуге болады. Сырткы - бул тас мYсiн мен астыц коршаган ортасы. Iшкi -
тас мусш мен астьщ ез бойындагы белгшер.
Алдымен сыртцы YH^ecmiK-терге токталайык. Б1р1нш1ден, тас мус1н турган жерлер мен ас ететш орындар жайлау болып табылады. Казахстан аймагында орналаскан тас мус1ндер барлыгы дерлш жайлауларда орын тепкен. Мерю, Жайсац сек1лд1 Шу-Талас аймагында таулы жер-лерде орын тепкен тас мусвдердщ орналасуы да осыны керсетед1 [До-сымбаева, 2006]. А. Досымбаева тек тас мусшдерд1 гана емес, сонымен б1рге жайлау уст1нде орын алатын кешпелшердщ турмыс-салтын ете дэл сипаттаган [Досымбаева, 2006, с. 15].
Тас мусшдердщ барлыгы дерлш езен-су бойларына жакын орналаскан. Х1Х f. орын алган казак астарыныц еткен жерш карасацыз жайлаулы жерлерд1 кереаз. Э. Маргулан ез ецбепнде тас мусшдер турган жерлер жайлы: «Халыктыц улы мерекеш, елген адамына ас беру, ат шаптыру, балуан курест1ру кашан да сондай жазык алацда етюзшетш болган» деп жазады [Маргулан, 2007, 227-б.].
Ек1нш1 ундест1к, тас мус1ндер орналаскан коршаудыц немесе обаныц ш1нде адамныц жерленбейтшдт. Ягни ол еске алу гурпымен байланы-сты далада тургызылган жэдпер. Ас ететш орын да осы непздес. Ягни, ас бершетш адамныц зираты ол жер-де болуы мшдетп емес. Мысалы Абылай ханныц суйег1 Кожа Ахмет Ясауи кесенесшде (Турк1станда) жерленгешмен ас берлпен жер1 (1783 ж.) Кекшетау даласы, ага султан Кунанбай вскенбайга асты Шыцгыстауда емес, Каркаралы ел1мен 1ргелес Кекшеде бердь Кей жагдайда ас маркумныц зираты турган жерде де бершедь Б1ра^ ол ушш оныц зираты жайлауда болуы керек. Казак зират-тары непзшен кыстаулы жерлерде
шогырланган. Ал кузеу немесе жайлау жершде турган жеке дара мазарлардыц аткарушы м1ндет1нен гер1, саяси мацызы басымырак. Эдетте бундай жекелеген зираттар танымал адамныц моласы, эр1 сол рудыц мекецщк ше-карасын аныктап, эр1 айгак ретшде кызмет аткарып турады.
Yшiншi ундест1к, ас беру мен тас мусшге тэн ортак ландшафт бар. Ол Сарыарка Yшiн езен-сулы шалгынды кец дала, таулы-кыратты жерлердiц арасындагы жазыктар болса, ал Жетюу, Шу-Талас Yшiн Алатаудыц Yстiндегi «жазык» жай-лаулар (Альпшк шалгындар) болып табылады. Казакстанныц далалы жэне таулы аймактарында ас беру дэстYрiнiц еш езгешшп жок. Барлыгы жайлауда етедi. Тек ат бэйгес гана жер рельефше байланысты Алатау жотасы секiлдi таулы жерлерде етек-тен (тау баурайынан) жогарыга карай шаптырылады.
А. Д. Грач Тува жервдеп тас мYсiндердiц туракты тYрде тау арасындагы ойпаттарда жэне тау Y^i жазыктарында, сонымен катар непзп белiгi езен алкаптарында орын тепкеш туралы жазады [Грач, 1961, с. 15]. Керюшше орманды аймактарда тас мYсiндердiц кездеспейтiнiн нактылап керсетедь Тек А.Д. Грач ез ойын тас мYсiндердi арнайы кYре жолдардыц бойына тургызган деп корытады [Грач, 1961, с. 81-82]. Осы туста А. Д. Грачтыц пшрше еш нуксан келтiрместен тек сэл гана, ягни «жайлауда» деп тYзету енпзуге болады. Тува жерiнiц этнографиясыныц ма-маны емеспiн, дегенмен галымныц сипаттауынан тас мYсiндердiц бул елкеде де жайлау жерлерде турганын ацгаруга болады. Ал, кешпелi халыктарда ец кYре жолдар ететiн жерлер жайлау орындары болып табылады. вйткеш кешпелi рулар жан-
жакка тарап кететiн кыскы орын-дармен caлыcтырFaндa жайлауда бiр-бiрiне жакын келiп шоFырлaнa орналасады. Кыскы уакытта жол катынасы киындап, эр ру eз бетiмен калатыны белгiлi. Ал жaзFы уакытта керiciнше, рулар бiр-бiрiне жакын келiп, эрi жолдар ашылып сырт елдерден жолаушылар, елшiлер, керуеншшер Yздiкciз келе бастай-ды. XIX f. казак жершде ж¥мыс ютеген жэрмецкелердiц уакытын алып карасацыз ею мезгiлдi кeреciз. Ол мамыр-маусым айларыныц жэне кYЗгi кыркYЙек-кaзaн айларыныц араль^ы. Б¥л кeшпелi шаруашылыкта ^ютеми жaбaгы ЖYн жэне кYЗгi KY3eM ЖYн алынатын уакыттар. Эрi ^зге таман малдыц коцдaнFaн кезi. Осы уакыттарда сырттан саудагер-лер гаптеп келiп кeшпелi рулардыц eнiмдерiн айырбаска алса, керiciнше кeшпелiлер саудагерден т¥рмысына кaжеттi азык тYрлерiн, керектi затта-рын, сонымен бiрге аска кажетп eзiнде жок eнiмдерi, яFни «шай-жемш», «жыртыс» маталарын (тендерiн) алып т¥рFaн. Cондыктaн тас мYciн мен кYре жолдыц жайлауда тоFыcyы тaбиFи тYрде калыптаскан жайт.
Ас беру F¥рпы мен тас мYciннiц aрacындaFы Yндеcтiктiц ец мацызды кyэci, ол - mac mycíh мен ошaц орнынъщ 6ip rnvpnma элi куиге цa6ammaca Ke3decyi болып maбылa-ды. XIX f. казак астары eткен жерлер мен гане тас мYciндердiц жайлауда катар келyi жайдан-жай болмаса ке-рек. Cондыктaн о баста шы^у тегi бiр болFaндыктaн элi кYнге бiр-бiрiн толыктырып т¥рFaн далалык дэcтYрлер деп arnyFa болады.
Казакстан жерiнде тас мYciндердiц жиi кездеcетiн eлкелердiц бiрi - AктоFaй ауданы (КaрaFaнды обл.). Б¥л AктоFaй ауданы eцiрлерiнiц тас мYciндерi Ж. К¥рманк¥лов пен
Л. Н. Eрмоленконыц зерттеyлерiнде кeрiнic тапкан [К¥рманк¥лов, Eрмо-ленко, 2014; Eрмоленко, 2004].
2018-2019 жылдары далалык зерттеу ж¥мыстары барысында AктоFaй ауданы жерiнде бiр алкапта орналаскан тас мYciн мен ошак орындарыныц бiрнешеyiн аныктаудыц ¥шыратудыц cэтi тYCтi. ЖоFaрыдa жaзFaнымыздaй, ошак - далада ас eткен жерлердщ атауы. Эдетте ас берiлген адамныц еciмiмен аталады.
OpMaH6em ошaгы. Тас мYciн т¥рFaн жэне ас берген жердщ бiрi AктоFaй ауданы Коцырат ауылдык окрyгiне карасты Жалацаш елдь мекенi мацы. Осы елдi-мекеннен C0лтYCтiкке карай 2-3 км кашыктыкта, AктоFaй-КaрaFaнды тас жолыныц сол жaFындa коршауы бар тас мYciн кейiнгi уакытка дейiн сакталып келдi. 2009 ж. б¥л тас мYciндi белгiлеген болатынбыз. Тас мYciн таудыц бeктерiнде, тас коршаудыц алдын-да (шыFыc бетшде) орналаскан. Коршаудыц ортасы кaзылFaн. CоFaн кaрaFaндa ОКАЭ eткен Facырдыц 1960-1970 жж. кaзFaн болуы керек. Бiрaк зерттеу материалы бiзге белгiciз. БYгiнде б¥л тас мYciн AктоFaйдыц м¥ражайында т¥р. M¥рaжaйдa осы таудыц (Теке) бeктерiнен тaбылFaн тaFы бiр тас мYciн койылFaн. CоFaн кaрaFaндa Жалацаш алкабы кeне за-мандарда талай асты басынан eткерген cекiлдi. Дэл осы жермен байланысты жергiлiктi халык арасынан XIX f. аяк кезшде (немесе XX f. бас кез^ орын aлFaн Ормaнбеттiц асы жайлы мэлiметтердi ¥шыраттык (III). Ошак к¥рылып, казан acылFaн жер «Орман-бет ошaFы» деп аталып кеткен.
«Орманбеттщ ошaFы» осы Жалацаш ауылынан шы^ыста, Жалацаш eзенiнiц сол жaFындa орналаскан. Ал конак кYтiлген киiз YЙлердiц тiгiлген жерi Жалацаш
ауылынан оцтYCтiкке карай таудыц бектерi болFан. Ошак пен конак YЙ ттлген жердiц арасы 3-4 шакырым кашыктыкты к¥райды. Информатор М¥кажанов Кауаз аксакалдыц ай-туынша табакшы жiгiттер ею ара-да тамакты атпен тасып жеткiзiп т¥рFан. Бэйгеге косылFан аттардыц жiберiлген жерi бYгiнде Жамшы елд> мекенi т¥рFан т¥с. Шамамен аттардыц еткен кашыкты^ы 45-50 км болады. Орманбетке ас берушi баласы Нар-манбет болFан. Нарманбет аукатты бай, эрi болыс болFан адам. Орман-бетке ас берген алкаптыц ортасында езшщ зираты т¥р.
Ербекей ошагы. Екiншi бiр ас берген орынмен тас мYсiннiц катар келген жерi Жамшы ауылдык округiне карасты Каратал (б¥р. 1 ферма, Калинин) елд>мекеш алкабы. Каратал езенiнiц сол жак кабаFында «Ербекей ошаFы» деген жер атауы кездеседi (IV). Осы жерде элтеке Машак болыстыц баласы Ербекейге ас бершген [Аманбаев, 2001, 126-б]. Машак эулетiнiц зираты б¥л жерден 30-35 км кашыктыкта, Кепбешт деген жерде бой кетерген.
Ербекей ошаFыныц ощуспк-шыFыс жаFында, екiншi жазыкта тYркi кезецiнiц коршауы бар тас мYсiнi т¥р. Тас мYсiннiц шыFыс жаFын ала Жам-был езенi аFып жатыр. Плита тастар-дан койылFан коршау ею белiктен т¥рады. Тек бiреуiнiц (шыныс) алдын-да тас мYсiн сакталFан.
Шегетай ошагы. Шегетай ошаFы Жамшы ауылдык оругше карасты Жалацтес ауылынан (б¥р. 2 ферма, Бiрлестiк) оцтYCтiкке карай 5-6 км кашыктыкта орналаскан. Шегетай XVIII F. емiр CYрген Жалацтес батырдыц ¥PпаFы болып келедi. Информатор К. Сэденовтыц мэлiметiнше Х1Х F. соцында осы жерде М¥са мен М¥стафа экелерi
ШегетаЙFа ас берген (V). М¥са - би болFан адам. Осы Шегетай ошаFы орналаскан тецiрек тас мYсiндердiц ец бiр шоFырланFан жерi болып та-былады. Жергiлiкгi т¥рFындардыц айтуынша еткен Fасырдыц 70-ншi жылдарына дейiн Жалацтес ауылы т¥рFан жердщ езiнде 6-7 тас мYсiн болFан. Кебiн кейiн «м¥ражаЙFа» деп сыртка алып кеткен. Кыстактар ашы-лып, мал коралары салынFан кезде <аргетаска» жаратылып кеткендерi де болFан. Содан бYгiнде бiр Fана тас мYсiн калFан болуы тиiс. Шегетай ошаFыныц жанында таFы бiр тас мYсiн соцFы уакытка дейiн сакталып келген. Осыдан «6-7 жыл б¥рын б¥л тас мYсiндi АктоFаЙFа м¥ражаЙFа алып кеггi» дейдi Теректi кыстаFыныц иесi Кайыркен деген кiсi.
АктоFай ауданы тас мYсiндерiнiц бiркатарыныц Х1Х F. ас беру орында-рымен катар келуi б¥л екi F¥рыптыц ерте кездерде бiрт¥тас шара болFанын дэлелдейдi. Тас мYсiн т¥рFан жерлердщ атаулары соцFы ас арналFан адаммен байланысты (Орманбет ошаFы, Ербекей ошаFы, Шегетай ошаFы) сакталып калFан. Ал, кезiнде алкаптыц дэл осы тас мYсiн иесiнiц к¥рметше «бэленнiц ошаFы» деп бiрнеше жYЗ жыл аталFаны, менiцше еш ^мэн тудырмайды. Сондыктан б¥ндай жерлердiц атаулары келес еткен аспен байланысты кезектесш ауысып отырFан. Немесе канша ас бершсе де алдыцFы адамныц дацкы кейiнгi адамныц есiмдерiне жол бер-меген (немесе керiсiнше). Мысалы, жергшкп ел арасында аска катысты болмаса да, мазар т¥рFызуFа байланысты келесщей эцгiме бар. XVIII F. емiр CYрген Жидебай батыр (каракесек-элтеке) дYниеден етер алдында езш «МэшYрiп басына» жерлеудi есиет етедь Мацайында отырFандар: «ол жерде МэшYрiптiц моласы т¥р, сiздiц
атьщыз аталмай калады гой» дейдк Сонда Жидебай батыр: «мен барганда МэшYрiп артын кысады» дептi. Шы-ныменде бYгiнде ол жер «Жидебай басы» аталады (Караганды обл., Шет ауд.). Жидебай батырдыц мазары-нан эрiректе сэулетi жагынан асып тYCпесе, кем тYCпейтiн Мэшурштщ моласы тур. МэшYрiптi «Байшора» деп те атайды.
Ендi тас мYсiн мен астыц iшкi, ягни бойындагы Yндестiктерiне келешк. Тас мYсiншц бойындагы туракты кершю колында ыдыс устап турады. Ыдыстар пiшiнiне карай кесе, тостаган, цуты тэрiздес бо-лып келедi. Ы1дыстардыц барлыгы суйык тагамдарга арналган. Бул ыдыстыц мэн-магынасы женiнде эр тYрлi пiкiрлер бар, дегенмен зерттеушшердщ ойлары Yндес келедi. Кепшiлiгi оныц кымыз секiлдi CYт тагамына арналганына токталады. Зерттеушшердщ бiркатары кешпелi халыктардыц (непзшен алтай, сiбiр халыктарыныц) эдет-гурпымен са-лыстыра келе, бул жердегi кершют - «айналма» кесе рэсiмi (обряд «круговой» чаши) деп карастырган [Ермоленко, 2004, с. 62]. Я.А. Шер Л.Р. Кызыласовтыц пiкiрiн куптап: «Таким образом, кубок, который изображен в правой руке, есть не что иное, как знак присутствия, участия самого покойного в устроенном в его честь пире» деп жазады [Шер, 1966, с. 58].
Егер осы ыдыстыц мэнше кещрек токталатын болсак, онда кайтадан казактыц ас беру дэстурше ораламыз. Аска келген конактардыц барлыгы ездерiмен сабага артылган кымыз ала келетiн болган. Аска то-бымен келе жаткан ру екшдершщ арасындагы мiндеттi керiнiс, ол тYЙе жегiлiп, кос децгелектi арбага артылган Yлкен саба болады. Не-
месе сабаны арбасыз, тYЙенiц езше тецдеп экеледi. TinTi жаяу, жалпылап келген жекелген адамныц e3i колына торсык кымызын устай келедi (соцгы мэлiметтi автор 2003-2004 жылда-ры Моцголиядагы казак этникалык тобыныц арасында куэ болган жайт-тарынан мысалга алып отыр). Бул жердегi, ягни кымыз ала келудеп максат аска кемек емес, непзп магына кайткан адамга, ягни аруакка арнауы (тие берст) болса керек. Тас мYсiннiц колына ыдыс устап турганын е скерсек, аска келушшердщ «тие берсш» деп саба толы кымыз экелудщ тYЙiсетiн ортак суретi шыгады. Бул туста Л. Н. Ермоленконыц ыдысты тYркi-моцгол халыктарында кымыз куйу садакасымен байланыстырганы дэл айтылган [Ермоленко, 2004, с. 61].
Аска шакырудыц непзп ата-уы «сауын айтудыц» мэн-магынасы осы ыдыспен Yндес келедк Казакта сауылатын терт тYлiктi «сауын мал» (мыс.: сауын бие, сауын сиыр) деп атайды. Ас жагдайында сауын айту тшелей кымызды бiлдiредi. Ягни, «сауын айту» бiр жагы аска шакыру болса, екiншi магынасы сауын айту аркылы аска шакырылган адамныц кымыз ала келуiн мшдеттейтш жазылмаган дала зацы болса керек. Орэ, кене дэуiрлерде аска келген эрбiр ру eкiлдерi маркумныц бейнес кашалган таска келiп «батасын» жа-сап, тас коршаудыц iшiне «тие берсш» деп экелген кымызынан (белгш бiр мелшерде) тегу рэсiмдерi орындалган шыгар. Астарда саба-саба кымыз бершш, астау-астау еттiц тартылуы осы маркумныц ырзашылыгы Yшiн жумсалады. Казактыц «eлi разы бол-май тiрi байымайды» деген макалы осы ескiлiктi далалык тYсiнiк негiзiнде калыптаскан.
Эрине астыц бэрi бейбiт ете бермейдi. Кейде эдей келiп астыц
шыркын б¥затын жаFдайлар бола-ды, немесе керюшше ас иесi кел-ген конакты ел алдында кемсiтетiн ок^алар орын алады. СоцFы жаFдайда намысы тапталFан конак аска деп экелген кымыз актарып, жерге тегiп кететш болFан. Мысалы Кобыланды жырында (тек б¥л жерде ас емес той айтылады) АлшаFырдыц тойына барFан кезде Кыдырбайды «баласы жок» деп кемстп жiбергенiн еске тYсiретiн кезi:
«АлшаFырдыц тойында, Жиренкопа бойында, Кара нарыцды к¥шактап, Кара сабацды пышактап, Кайтканыц бар ма ойыцда» деген жерлер осындай ок^аныц керiнiстерi.
Казакта каралы шацыракка «эруакка атаFаным» деп мал экелш байлайды. Немесе кайткан адамFа сойылFан малды бауыздаFанда, немесе етшен дэм татканда «тие берсiн» деп айтады. Б¥л жайт Ш. Уэлиханов жа-зып алFан «Элi мен тршщ достыFы» деген ертегiде жаксы керiнiс табады. Онда тiрi досы елген досыныц етiнiшi бойынша оныц жауын, жауыныц эйелiн, ею кызын, астындаFы атын, тiптi ит мен с¥цкарына дейiн елтiредi. бл^рер алдында «досыма тие берсiн» деп шабады [Валиханов, 1985, с. 63]. Артынан тiрi досы келгенде б¥лардыц барлыFы елi досына кызмет етш жYргенiн кередi. Ш. Уэлиханов казактардыц аруакка мал шалуы жай-лы: «Такие жертвы они называют курбандык и садака и эти некоторым образом смягчают их языческое значение» деп жазады [Валиханов, 1985, с. 56].
Тас мYсiндердiц колында ыдыс кана емес, кейбiрiнде аяк жаFында табактыц суреггерi кашалFан. Соныц бiрiн Козы Керпеш - Баян с¥лу дыцыныц iшiндегi (бYгiнде жок) тас
мYсiндердiц бiрiнен керемiз. Осы дыцныц iшiнде т¥Fан тас мYсiндердiц (эйел адамдар) бiрiнiц колында ыдыс кана емес, сонымен катар алдында ет салынатын аякты астау койылFан [Кастанье, 1910. PL XIV, рис. 14]. Б¥л жайттыц барлыFы далалык тYсiнiкте марк¥мдардыц тiрiден таFам дэмететшш анык керсетедi. XIX F. 80-ншi жылдары Жетiсуда зерттеу ж¥мыстарын жYргiзген Н. Л. Зеландтыц мына бiр мэлiметi назар аударарлык. Ол: «в Иссыгатин-ском ущелье Токмакского уезда есть большой камень с изображением человеческой фигуры неизвестного происхождения. Этот камень каждый проезжающий киргиз считает нужным промазать салом» деп жазады [Зеланд, 1885, с. 32]. Абакан жершде тас мYсiнмен байланысты дэл осындай салтты Д. Мессершмидт (1722 ж.) кездеспрген. Ол Кара жэне Ак Юс тауындаFы «Козан-Куш таш» мYсiнiн сипаттап, татарлардыц б¥л тасты к¥рметтеп, езiнiц жолазыктарынан тамак калдыратыны жайлы жазады. Токымак сайындаFы тас мYсiн секiлдi б¥л ескертюштщ де ерiндерi маймен сыланFан. Б¥л женiнде Д. Мессерш-мидт: «рот ее также весь был вымазан жиром или маслом и блестел на солнце так, как будто был покрыт лаком» деп жазады [Радлов, 1989, с. 433].
Казакта жол Yстiнде белгiлi немесе эулие адамныц т¥сынан (моласы-нан) токтамай етпейтiн салт бар. Ягни, б¥ндай жерде сэл аялдайды немесе ат шалдырып (аттыц белт суыту) алады. Ал, жорык Yстiнде немесе тым асыFыс болFанда бiр аягын Yзецгiден шыгару секiлдi ырымын жасап ететiн болFан. БYгiнде б¥л ырымFа сенетiн адамдар келiк жаFдайында бiр колын релден алып етедi (автордыц ¥лытау ауданынан жинаFан мэлiмеггерi). Б¥дан шыFатыны (негiзiнен Д. Мес-
сершмидт пен Н. Л. Зеландтыц дерегiнен) кене дэуiрлерде тас мYсiндер жолай ушыраскан адамдар Yшiн кадрю жасап, жол азыгынан «садака» кылатын киел1 орындар болганы андалады. Шыцгыстауда белгiлi Коцыр эулие Yцгiрi бар. Осы Yцгiрдiц алдында Х1Х г. эйел адамныц тас мYсiнi турган. Бул тас мYсiн де жергшкп казактардыц курбандык шалып, ырымдарын жасайтын орны болган. Бул туралы деректе: «Конур-Аулие - святая пещера киргизов (казахов - О.О.) близ Семипалатинска, куда стекаются массы народа для поклонения статуе в человеческий рост, изображающей женщину. Кругом нахо-дять мелкие вешицы из камней, бусы, бронзовая статуетки; вокруг горы, в которой находятся Конур-Аулие, совершают жертвоприношения; сюда пригоняется и скот в случае болезни» [Конур-Аулие, 1892].
Деректерде ас кезшде асылган еттен жэне баска да дэмнен алып кабiрдыц шше тастайтыны жай-лы мэлiметтер кездеседi. Мысалга, И.А. Кастанье: «Так напр. князь Эри-стов, говоря о поминках в памяти хана Абулхаира бывшего некогда султаном киргиз Малой Орды, пишет что при совершении ежегодной тризны копье, находившееся на памятнике, вынималось, в ямку клали снеди и мяса, вешались новые лоскутья и копье ставилось опять на свое место» деп жазады [Кастанье, 1911, с. 91]. 1771 ж. осы жермен еткен Н. Рычков Эбшкайыр ханныц мазарыныц алдында ар-найы тургызылган тертбурышты тас коршау жайлы жазады. Оныц сипатта-уынша ас кYнi бул коршаудыц iшiнде курбандык шалынган [Дневные записки, 1772, с. 45].
Жалпы моланыц басына ту кадау жаугершiлiк уакыттыц керiнiсi болса керек. Эйткеш моланыц басы-
на ту немесе сырык (сынык найза, бакан) кадау Х1Х f. деректерде сирек кездеседi. Керiсiнше Н. Рычковтыц кунделш жазбаларын окып отырсацыз казак даласы XVIII f. (казак-калмак шайкасыныц кезещ) осындай сырык кадалFан оба, молаларFа толы сиякты эсерде боласыз.
Казакта тас мYсiнмен бай-ланысты мэлiметтердiц iшiнде «Козы Керпеш - Баян сулу» жыры ерекшеленедi. Екi Fашыктыц окиFасы, олардыц «моласына» турFызылFан дыц Fимараты, mi^^ri тас мYсiндер казак халкында Yлкен жырFа айналFан. Халыктыц айтуында дыц rni^^ болFан эйел мYсiндерi Баянныц курбылары Тацсык, АЙFыздыц мYсiндерi. Бул жерде АЙFызбен Тацсыктыц мYсiндерiн жоктау айтып турFан бейне ретiнде тYсiндiрiледi. С. Б. Броневский бул тас мYсiндер женiнде: «Киргизцы почитают сии статуи за некоторых добродетельных людей, волшебством превращенных в камень, почему и боготворят их, делая жертвоприношения по своему обычаю» деп жазады [Броневский, 1830, с. 72].
Кене сак обаларынан шыгеатын ыдыстар, малдыц CYЙектерi мэйiттi жерлеумен оны женелтудгц Fурыпы аякталмайтынын дэлелдей тYседi. Бул жора-жосын оныц жылы етiп, асы берiлгенге дейiн жалFасады. Кейбiр сак обаларында кездесетiн дромо-стар (дэлiз) кабiрге сырттан белгшп бiр уакытка дейiн катынас болып турFанын керсетедi.
Тас мYсiн зерттеушi Fалым-дардыц арасында кецiне танымал деректердiц бiрi - кене кытай жылна-малары (Синь-Таншу, Чжоушу, Суй-шу жэне т.б.). Бул жылнамаларда кене тYрiктердiц езiнiц белгiлi адамдары-на тас мYсiн орнату дэстYрi нактылы сипатталFан. Тiптi кей жаFдайларда
кешпелшердщ билеушiсi кайтыс бо-луына байланысты кытайлык делегация екiлдерi аска катысып, ез та-раптарынан кешпелшерше марк¥MFа курбандык шалып, храм турFызып, кабырFаларына ерлiктерiн жазып, тiптi тас мYсiнiн кашауFа дейiнгi ю-эрекеттерге барады. Соныц жаркын бiр кершю Тоныкек пен Бiлге каFанныц ескертюштерь Буларды турFызуда кытайлык шеберлер тшелей атсалысканы белгiлi. Эрi бул делегацияны мемлекет шенеуiктерi бастап келiп, императордыц аты-нан каЙFЫFа ортактастыFын, сэлемш жеткiзiп отырды. Назар аударарлык жайт бул дэстYPдi кытайдыц билеушi династиялары XIX F. бас кезiне дешн сактап келдi.
1ргелес болFандыктан Кытай елi Fасырлар бойы кешпелiлермен саяси бакталастыкта, алма-кезек Yстемдiк, соFыс немесе бейб^ келiсiм негiзiнде емiр CYPдi. Кытай солтYCтiк жэне солтYCтiк-батысындаFы кешпелiлердi Yнемi назарында устап, олардыц саяси емiрiне араласып «хан сайлау», сондай-ак билеушiнiц емiрден етуiне байланысты аза туту (ас беру) ша-раларында шебер дипломатиялык кадамдар жасай бщщ. Мысалы VIII F. Тенiкек пен Бшге каFанныц кайтыс болуына байланысты Тан империясы езiнiц эскер басшысы мен мемлекет кызметшiлерi баштан арнайы де-легациясын жiберiп кецш айтса, ал XVIII F. казак хандары Абылай мен Эбiлфейiз кайтыс болFанда осы жайт кайталанады. Ею дэуiрде де кытай делегациясы билеушшердщ жылдык асына келедi. Тек сощысында курылыстар орын алмайды. Абылай мен Эбшфешзде Цинь империясыныц делегациясы ез есептершен арнайы ас еткiзедi. Мысалы Эбшфешз хан Yшiн олар жергшкп казактардан 50 жылкы, 50 епз, 100 кой сатып
алып аска сойыска бередi. Дерек-те Цинд^ердщ Эбiлфейiз ханды жоктауы келесiдей сипатталады: «Затем поставлены были на четыре угла длинныя жерди и от них протянуты веревки; а к веревкам прицеплены были несколько длинных листов, вычерненной тонкой бумаги; и когда все было готово, то Амбо и все бывшие с ним, стали вокруг сего четвероугольника, бумага по данному знаку была зажжена и все предстоящие тут захва-тя свои лица, казалось, горько заплакали» [Киргиз-кайсаки, 1820, с. 123124]. Циндштердщ терт бурышка казык каFып, арасын арканмен белде-улеп шыFуы тас мYсiннiц артындаFы терт бурышты тас коршауын еске тYсiредi. Абылай туралы мэлiмеггер де осы деректе айтылады. Онда: «Таковая же почесть воздана была другим Китайским Амбою, умершему в 1781 году Аблай султану. Он прислан был также по прошествии одного года после смерти Аблая и с таким же числом людей» деп жазылады [Киргиз-кайсаки, 1820, с. 124].
Мше, осы мыц жыл бойы езгергаз жеткен кытайлык дипломати-ядан кешпелшердщ ас беру дэст¥ршщ каншалыкты мацызды Fурып, эрi аста-рында Yлкен саяси мэн-маFына жаткан KOFамдык шара екенiне кез жеткiзуге болады. Сонымен бiрге бул жылна-малар ескi дэуiрлерде ас беру кезвде орын алFан тас мYсiн кою дэстYрiнiц, тек кейiн келе ынысып шыкканын керсетедi.
ТYркi каFанаты кезшде ас берудiц жаркын бiр керiнiсi Манас жырындаFы «Кекетайдыц асы» болып табылады. Ал осы жырдаFы атала-тын айтулы ерлердiц кайсысын алып карасацызда далада мYсiн турFызуFа лайык тулFалар.
Мына жайтты да естен шыFармаFан жен. XVIII-XIX FF. астар
туралы мэлiметтер тек ер адамдармен байланысты. Эйел адамFа ас беру туралы еш дерек кездеспейдк Ал тYркi дэуiрiнiц тас мYсiндердiц арасында эйел адамныц бейнесi жш, тiптi сирек-те болса бала бейнес кездеседi. Эйел адамдарFа ас бермеу кешн ислам эсерi непзшде болуы мYмкiн. Кешпелi халыктарда эйел адамныц релi KOFамда Yлкен ыкпалFа ие болFаны белiгiлi. Казак даласында сакталFан сэулет ескерткiштерiнiц кепшiлгi, эрi сакталып турFаны эйел адамдармен байланысты. Мысалы: Айша бибi, Бабаджа хатун, БолFан ана, Жубан (Жуан) ана, Белец ана, Бепм ана жэне т.б. мазар-кесенелер. Казакта тутас бiр ру атына немесе уранFа айнаетан ел аналары жетерлiк.
TYÜÍH
Тас мYсiндердiц ыFысып шыFуы тек ислам дшшщ таралуымен байланысты болмаса керек. Эйткеш ортаFасырда ислам дiнi жете KOЙмаFан аймактардыц езiнде тас мYсiн кою дэстYрi жоFала бастайды. Жалпы тас мYсiн кою дэстYрi Еуразия далалы аймактарыныц барлыFында бiрдей токырауFа ушырайды. МоцFOл даласындаFы тас мYсiндердiц, сына жазуларыныц тYркi каFанаты кезещнщ, оныц iшiнде олардыц билеушiлерi жэне т.б. тарихи тулFаларымен байланысты екендш белгiлi. СоFан караFанда бул
дэстурдщ ЫFЫCЫП ШЫFуЫHЫЦ бiр шетi Шыщыс хан курFан МоцFOл империясыныц саясатында жатуы мYмкiн. ^рэ, моцFOл билеушiлерi ездерi алмастырFан тYркiлiк билiктiц бул дэстYрiне кырын караFан болуы керек. Ал, ислам дшшщ канат жайуы казак даласында тас мYсiн орнатуды мYлде токтатты. Сондыктан бул эдет-Fурыптыц тек исламмен кайшы келмейтiн тустары Fана калды.
Казактыц турмысында жиi кездесетiн жайт, елер алдында «KулаFыма ат ДYбiрi келш жатсын», «суатка жакын койыцдар, жылкыныц туяFыныц дыбысын естiп жатайын» деп езш суFа жакын жерлеудi аманат етуi секiлдi мэлiметтер аста ат шаптыру салтыныц бiр тYсiндiрмесi. ЯFни, далалык тYсiнiкше маркумныц KулаFына «жетiп жаткан» ат туяFыныц ДYбiрi оныц урпаFыныц маркумFа каншалыкты «ас та - тек» жиын еткiзiп жатканыныц куэсi деуге де болады. Бул салт-жоралFылардыц барлыFын сол кешпелi мэдени орта калыптастырFан тYсiнiктер.
Тас мYсiндердi уакыты, орналаскан елкесi, орындалу тэсш, бейнеленуi жэне т.б. ерекшелiктерiне карамастан барлыFына тэн ортак бiр жайт бар. Ол - кешпелi мэдениет ортасы калыптастырFан ата-бабалар рухы. Оларды еске алу мен жвнелту осы ас беру мен тас мYсiн орнату дэстурш туFызды.
ИНФОРМАТОРЛАР:
I. Наурызбаев Эл1м. 1930 ж.т. КараFанды облысы, ¥лытау ауданы, Бозтумсык ауылы. ЖАЭ-1997.
II. Орынбаев Рашид. 1928 ж.т. КараFанды облысы, ¥лытау ауданы, Сарылык ауылы. ЖАЭ-1997.
III. Мукажанов Кауаз. 1937 ж.т. КараFанды каласы. Зейнеткер (кызмет еткен жерг КараFанды облысы, облысы АктоFай ауданы). САЭ-2018.
IV. Бэшрова Рузия. 1949 ж.т. Зейнеткер. Караганды облысы, Акогай ауданы, Нуркен (Жамшы) ауылы. САЭ-2018.
V. Сэденов Куандык. 1961 ж.т. Балхаш каласы тургыны. Туып ескен жерi Актогай ауданы, Жамшы кеншары Бiрлестiк ауылы. САЭ-2019.
ЭДЕБИЕТ
1. Акжолтай Агыбай батыр. Жезказган: Облтипография, 1992. 180 б.
2. Аманбаев Зияда. Эулет аралык естелiк. Естелiк-шежiре. 1-белiм. Балкаш: Калалык баспахана, 2001. 160-бет.
3. Эбiшев X Аспан сыры. Алматы: Казак мем-тш саяси эдебиет баспасы, 1962.
251 б.
4. Броневский С.Б. Записки генерал-майора Броневского о киргиз-кайсаках Средней орды // Отечественные записки. 1830. Ч. 43. № 124. С. 119-356.
5. Валиханов Ч.Ч. Следы шаманства у киргизов // Собрание сочинений в пяти томах. Т. 4. Алма-Ата: Гл. Ред. Каз. Сов. Энцикл., 1985. 463 с.
6. Венюков М.И. Путешествие по окраинам русской Азии и записки о них. СПб: Типография Императорской Академии наук, 1868. 528 с.
7. ГрачА.Д. Древнетюркские изваяния Тувы. М.: Изд-во вост. лит., 1961. 96 с.
8. Дневные записки путешествия капитана Н. Рычкова в Киргис-кайсацкой степи 1771 году. СПб.: Типография Императорской Академии наук, 1772. 105 с.
9. Досымбаева А. Западный Тюркский каганат. Культурное наследие казахских степей. Алматы: Типография Комплекс, 2006. 168 с.
10. Ермоленко Л.Н. Средневековые каменные изваяния Казахстанских степей (типология, семантика в аспекте военной идеологии и традиционного мировоззрения). Новосибирск: Изд-во ИАЭт СО РАН, 2004. 132 с.
11. Зеланд Л.Н. Киргизы (этнологический очерк) // Записки Западно-сибирского отдела РГО. 1885. Кн. 7, вып. 2. С. 1-78.
12. Кастанье И.А. Древности Киргизской степи и Оренбургского края // Труды ОУАК. 1910. Вып. 22. 332 с.
13. Кастанье И.А. Надгробная сооружения киргизских степей // Труды ОУАК. 1911. Вып. 26. 102 с.
14. Киргиз-кайсаки Большой, Средней и Малой орды по записям Андреева, с дополнениями П.К. Фролова и издателя // Сибирский вестник. 1820. Ч. IX-XI. 183 с.
15. Конур-Аулие // Витебская Губернская Ведомости. 1892. № 63.
16. Кызласов Л.Р. О назначении древнетюркских каменных изваяний, изображающих людей // СА. 1964. № 2. С. 27-39.
17. Курманцулов Ж., Ермоленко Л. Ежелп Сарыарка тас мусшдер (каз., орыс, агыл. тшд.). Караганды: «Credos Ltd С», 2014. 168 б.
18. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей. Ч. 3: Этнографические известия. СПб.: Типография Карла Края, 1832. 304 с.
19. Манас: Великий поход. Кыргызский эпос / Пер. С. Липкина и др. Бишкек: Шам, 2004. 404 с.
20. Маргулан Э.Х. Ежелп жыр, аныздар: Fылыми-зерттеу макалалар. Алматы: «Жазушы», 1985. 368 б.
21. Маргулан Э. ¥лытау тещрепндеп тас муандер // Э.Х. Маргулан шыгармалары. Алматы: «Алатау», 2007. IV т. 221-274-бб.
22. Народы России. Киргизы: [этнографические очерки]. СПб.: «Досуг и дело», 1880. 58 с.
23. Радлов В.В. Из Сибири (страницы дневника) / Пер. с нем. К.Д. Цивиной и В.Е. Чистовой. Прим. и послесл. С.И. Вайнштейна. М.: Наука, 1989. 749 с.
24. Руденко С.И. Культура населения Горного Алтая в скифское время. М.-Л: Изд-во АН СССР, 1953. 402 с.
25. Смагулов Е.М. Кдзактьщ ас беру дэстур^ когамдыщ-элеуметпк кызмеп (XVIII-XIX ff. деректер бойынша): тарих гыл. канд. ... дис. автореф. Алматы, 2005. 33 б.
26. Турсын Журтбай. Кунанбай (Жэбiр султаны) // Абай элемi (:улы ойшылдын eмiрi мен шыFармашылыFына арналFан онлайн-эниклопедия). URL: https: // abaialemi. kz /post/ view?id=910
27. Халид Курбангали. Каза^та мэйiт шыFару // Тауарих хамса: (Бес тарих). ауд. Б. Тетенаев, А. Жолдасов. Алматы: «Казахстан», 1992. 304 б.
28. Чорманов М. Казахские народные обычаи. Караганда: «Арко», 2000. 104 с.
29. Шарипов С. Баганалы елшщ жайы // Шыгармалар жинагы. II т. Алматы: «Жазушы», 1982. 508 б.
30. ШерЯ.А. Каменные изваяния Семиречья. М.-Л.: Наука, 1966. 141 с.
31. Шомбал-Кукашев Р. О символике старинного казахского поминального ритуала «туйе шешу» // Каза^тыц эдет-г:урыптары мен салт-дэстурлерг еткендепа жэне бYгiнi. Алматы: Fылым, 2001. С. 351-373.
REFERENCES
1. Aqjoltay Agybay batur (Lucky Agybai batyr). 1992. Jezkazgan: Obltipografiya (in Kazakh).
2. Amanbayev, Z. 2001. Awlet araliq estelik. Estelik-§ejire (Genealogy memo). 1-bolim. Balqa§: Qalalyq baspaxana (in Kazakh).
3. Abishev, H. 1962. Aspan siri (Mystery sky). Almaty: Kazakh mem-tik sayasy baspasy (in Kazakh).
4. Bronevskiy, S. B. 1830. In: Otechestvennyye zapiski (Domestic notes), 43, no. 124, 119-356 (in Russian).
5. Walikhanov, Sh. 1985. In: Sobraniye sochineniy: vpyati tomakh (Collected works in five volumes). Vol. 5. Alma-Ata: Glavnaya Red. Kaz. Sovet. Entsiklopedii (in Russian).
6. Venyukov, M. I. 1868. Puteshestviye po okrainam russkoy Azii i zapiski o nikh (Travel to the outskirts of Russian Asia and notes about them). Saint Petersburg: Tipografiya Imperatorskoy Akademii nauk (in Russian).
7. Grach, A. D. 1961. Drevnetyurkskiye izvayaniya Tuvy (Turkic sculptures of Tuva). Moscow: Izd-vo vost. lit-ry (in Russian).
8. Dnevnyye zapiski puteshestviya kapitana N. Rychkova v Kirgis-kaysatskoy stepi 1771 godu (Day notes of the voyage of captain N. Rychkov in the Kirgis-Kaisak steppe in 1771). 1772. Saint Petersburg: Tipografiya Imperatorskoy Akademii nauk (in Russian).
9. Dosymbayeva, A. 2006. Zapadnyy Tyurkskiy kaganat. Kulturnoye naslediye kazakhskikh stepey (Western Turkic Kaganate. Cultural heritage of the Kazakh steppes). Almaty: "Kompleks" Publ. (in Russian).
10. Yermolenko, L. N. 2004. Srednevekovyye kamennyye izvayaniya Kazakhstanskikh stepey (Middle-century stone sculptures of Kazakhstan steppes). Novosibirsk: Archeology and ethnography Institute SB RAS (in Russian).
11. Zeland, L. N. 1885. In: Zapiskiy zapadno-sibirskogo otdela Russ. Geogr. Obshch (Zapiskiy of the West Siberian Department of Russ. Geogr. Society), 7, 2, 1-78 (in Russian).
12. Kastaniye, I. A. 1910. In: Trudy Orenburgskoy Uchenoy Arkhivnoy Komissii (Proceedings of the Orenburg Scientific Archival Commission), 22 (in Russian).
13. Kastaniye, I. A. 1911. In: Trudy Orenburgskoy Uchenoy Arkhivnoy Komissii (Proceedings of the Orenburg Scientific Archival Commission), 26 (in Russian).
14. Kirgiz-kaysaki Bolshoy, Sredney i Maloy ordy po zapisyam Andreyeva, s dopolneniyami P.K. Frolova i izdatelya (Kirghiz-kaisaks of the Great, Middle and Small Horde according to Andreev's notes, with additions by P.K. Frolov and the publisher). 1820 / Sibirskiy vestnik, IX-XI (in Russian).
15. Konur-Auliye. 1892. In: Vitebskaya Gubernskaya Vedomosti (Vitebsk Provincial Gazette), no. 63 (in Russian).
16. Kyzlasov, L. R. 1964. In: Sovetskaya arkheologiya (Soviet archeology), 2, 27-39 (in Russian).
17. Kurmankulov, Zh., Ermolenko, L. 2014. Ejelgi Saryarqa tas musinder (Ancient Saryarka stone sculptures). Karagandy: "Credos Ltd C" (in Kazakh, Russian, English).
18. Levshin, A. I. 1832. Opisaniye kirgiz-kazachiikh, ili kirgiz-kaysatskikh ord i stepey (Description of Kirghiz-Cossack or Kirghiz-kaisak Orda). Ch. 3: Etnograficheskiye izvestiya, Saint Petersburg: "Karl Kray" Publ. (in Russian).
19. Manas: Velikiy pokhod. Kyrgyzskiy epos (Manas: the Great campaign. Kyrgyz epic). 2004. / Per. S. Lipkina i dr. Bishkek: "Sham" (in Russian).
20. Margulan, A. X. 1985. Ejelgi jyr, anyzdar: gylymi-zertteu makalalar (Ancient poems, legends: Research articles). Almaty: "Jazushi" (in Kazakh).
21. Margulan, A. 2007. In: A.X. Margulan shygarmalary. Almaty: "Alatau", vol. IV, 221-274 (in Kazakh).
22. Narody Rossii. Kirgizy: [etnograficheskiye ocherki] (People of Russia. Kirghiz: ethnographic essays). 1880. Saint Peterburg: "Dosug i delo" Publ. (in Russian).
23. Radlov, V. V. 1989. Iz Sibiri. Stranitsy dnevnika (From Siberia. Diary pages) / Per. s nem. K.D. Tsivinoy, V.Ye. Chistovoy. Prim. i posles. S.I. Vaynshteyna. Moscow: "Nauka" Publ. (in Russian).
24. Rudenko, S. I. 1953. Kultura naseleniya Gornogo Altaya v skifskoye vremya (Culture of the population ofthe Altay Mountains in the Scythian period). Moscow-Leningrad: Izd-vo AN SSSR (in Russian).
25. Smagulov, E. M. 2005. Kazakhtyn as beru dasturi: kogamdik-aleumettik kyzmeti (Trizna-Kazakh tradition) thesis Cand. hist. sciences. Almaty (in Kazakh).
26. Tursyn Jurtbay. URL: https: // abaialemi.kz /post/ view?id=910 (in Kazakh).
27. Halid Kurbangali. 1992. Tauarih hamsa: Bes tarih (Tauarikh hamsa: Five stories) / awd. B. Totenayev, A. Joldasov. Almaty: "Kazakhstan" (in Kazakh).
28. Chormanov, M. 2000. Kazakhskiye narodnyye obychai (Kazakh folk customs). Karaganda: "Arko" Publ. (in Russian).
29. Sharipov, S. 1982. Baganaly elinin jayi (The situation in the country of Baganaly) / Shygarmalar jinagy. II t. Almaty: "Jazushi" (in Kazakh).
30. Sher, Ya. A. 1966. Kamennyye izvayaniya Semirechiya (Stone sculptures of Semirechye). Moscow-Leningrad: "Nauka" Publ. (in Russian).
31. Shombal-Kukashev, R. 2001. In: Kazakhtyn adet-guriptari men salt-dasturleri: otkendegisi jane bugini (Kazakh customs and traditions: past and present). Almaty: "Gylym" Publ., 351-373 (in Russian, Kazakh).
Мудделер кактыгысы туралы акпаратты ашу. Автор мудделер кактыгысыньщ жоктыгын мэлiмдейдi.
/ Раскрытие информации о конфликте интересов. Автор заявляет об отсутствии конфликта интересов.
/ Disclosure of conflict of interest information. The author claim no conflict of interest.
Макала туралы акпарат / Информация о статье / Information about the article.
Редакцияга туст / Поступила в редакцию / Entered the editorial office: 01.12.2020.
Рецензенттер макулдаган / Одобрено рецензентами / Approved by reviewers: 15.12.2020.
Жариялауга кабылданды / Принята к публикации / Accepted for publication: 29.01.2020.
