CC BY
65146
ЯЗЫК И КУЛЬТУРА
Встречающие имена и фамилии имеют место в современном абхазоадыгском народах, так например: Багъ-Баговы, Аджи-Аджиевы, Къуба-с. Куба Баксанского района КБР, Ашыжь-Ашижевы, Т1ушэ-имя Туша, фамилия Тушевы, Баби-Бабиевы. Также описываются боги Египта, Месопотамии и Анатолии в частности: Ан, Аш, Ен, Баби, Бу, Куба, Сет. Упоминаются города Баг, Ун, Уш, Му, Ни, Аш, Уи, Бу, Уб и национальности Хатт, Акиец.
Список литературы:
1. Критское_письмо [Электронный ресурс]. - Режим доступа: ru.science. wikia.com>wiki/Критское_письмо.
2. Фестский диск [Электронный ресурс]. - Режим доступа: ru.wikipe-dia.OIg>Фестский диск.
3. Молчанов А.А. Таинственные письмена первых европейцев. - М., 1980.
4. Кондратов А.М., Шеворошкин В.В. Когда молчат письмена. - М.: Наука, 1970.
5. Mackay A. On the Type-Font of the Phaistos Disc Statistical Methods in. Linguistics. IV 1965.
6. Evans Arthur. The palace of Minos. 1936.
7. Gelb 1. J., Old Akkadian writing and grammar. - Chi., 1952.
8. Meyer Ed. Der Discus von Phaestos und die Philister von Kreta // Sitzung-sberichte der konigl preussischen Akademie der Wissenschaften: Philosophisch--historische Classe. - Berlin, 1909. Seta A. Il disco di Phaestos // Rendiconti della Accademia dei Lincei: Classe di scienze morali, storiche e filologiche. 1909. Ser. V. Vol XVIII.
9. Ипсен Г. Фестский диск (опыт дешифровки) // Тайны древних письмён. Проблемы дешифровки. - М., 1929.
10. Молчанов А.А. Таинственные письмена первых европейцев. - М., 1980.
11. Фестский диск [Электронный ресурс]. - Режим доступа: ru.wikipe-dia.OIg>Фестский диск.
ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ РЕЧЕВОГО ЭТИКЕТА АНГЛИЙСКОЙ, КАЗАХСКОЙ И КОРЕЙСКОЙ КУЛЬТУРЫ
© Сейдикенова А.С.*, Кадирбек М.А.*
Жетысуский государственный университет им. И. Жансугурова, Республика Казахстан, г. Талдыкорган
В этой статье рассматривается этикет, речевое общение и культура речи корейского, казахского и английского народов. Принимая во вни-
* Доцент кафедры Иностранных языков и переводческого дела, к.ф.н.
* Преподаватель кафедры Иностранных языков и переводческого дела, магистр.
Сравнительное историческое языкознание
147
мание особенностей трех различных культур рассматривается какие обращение используется при бытовом общении, при официальной и фамильярной речи.
Ключевые слова: культура, этикет, категоря вежливости, слова / обращение.
Кэрк, казак жэне аг^шшын сейлеу мэдениетшщ лингвомэдени ерекшелiктерi
Сейлеу мэдениетшщ улттык ерекшелiктерi бар. Эр хальщ ез сейлеу мэдениетшщ жуйесш курастырган. Адамзат когамында байланыс орнатуга улкен мэн берiледi. Каратпа сездер сейлеу мэдениетiндегi жиi колданыла-тын бiрлiк. Сейлеу мэдениетiнiц бастапкы кызметтершщ бiрi бул - катынас орнату функциясы, ал каратпа сездердi катынас орнатудыц бiрлiгi деп кара-стыруга болады. Сейлеушi эркашан адресатпен карым-катынаска тусу ба-рысында лайыкты каратпа сез тандайды. Карата сездi тандау сейлеушiнiц езiнiц когамдагы элеуметтiк сатысына, бiлiмi мен тэрбиесiне, жасы мен жынысына байланысты. Карата сездер туралы негiзгi угымга тiл бiлiмiнде тындаушынын немесе окырманнын назарын аудару максатында белгiлi бiр ой каратыла айтылган сез немесе сез тiркесi деген аныктама берiледi. Олар-дын сейлемнщ кай шебiнде орналасатындыгы, калай жазылатындыгы жэне каратпа сездердiн кебiнесе туыстыгына, жасына байланысты жалкы атау-лардан, еркелету немесе жек керу мэшидеп сездерден, керкем шыгармалар-да жан-жануарлардын, жер-су атауларынын колданылуы аркылы жэне ода-гай сездерден де жасалатындыгы керсеилген. Ягни адам эр килы сейлеу жагдаятына байланысты бешмделш отыруы кажет, бул бешмделу Yрдiсi ездiгiнен кYрделi, ол аймактык жэне этникалык ерекшелiктерге суйене оты-рып жyргiзiледi.
«Казак тiлiндегi туыстык атаулардын каратпа сез релнде колданылуы, бiрнеше факторлармен тYсiндiрiледi:
- отбасылык-туыстык катынастардын казак халкынын емiрiндегi маныздылыгы мен онын тармакталгандыгы;
- отбасылык-туыстык байланыс жуйеандеп кандай да бiр болмасын статус отбасы мYшесiмен карым-катынас жасау кезiндегi белгiлi бiр журю-турыс типiмен шартталады. Мысалы, эпкесiнiн куйеуц ягни «жездеа» мен эйелiнiн сщлта «балдыз» арасындагы катынаста, «же-здеде» «балдызына» катысты белгiлi бiр мщдеттер пайда болады: ол оган камкор бола отырып, оны коргау, оган кенесшi болуы керек, ал ез алдына «балдыз» «жездесш» эке, жебеушц камкоршы ретшде кабылдап, олардын арасында ерекше катынас пайда болады [3, 104].
Кай тiлде болмасын сейлеу мэдениеынщ жогары yлгiсi саналатын - сы-пайылык категориясы бар. Алайда, сыпайылык категориясы эр тiлде эр-тур-лi денгейде колданыс тапкан. Шыгыс елдерiнiн мэдениетiнде сыпайылык
148
ЯЗЫК И КУЛЬТУРА
категориясы аса ерекше орын алып, алуан-турлшпмен сипатталса, Батыс елдер1нщ мэдениетшде сыпайылык категориясыньщ аясы б1ршама тар келемде сипатталады. Зерттеу жумысымызда корей, казак жэне агылшын ■алдершде сейлеу мэдениетш зерттей отырып, уш ттлдеп сыпайылык кате-горияларыныц алатын орнына жэне туыстык мэндег каратпа сездерге шолу жасауды жен кердж.
Корей халкыныц атакты лингвиса Хо Мин Сонныц тюрше жугшсек, эр тш ек1 непзп кызмет аткарады:
- акпарат алмасу куралы ретшде;
- адамдар арасындагы карым-катынас куралы ретшде [1, 407].
Тшдщ адамдар арасындагы карым-катынас куралы болу кызмет лингвистика гылымыныц сыпайылык децгейлершде аса мацызды рел аткарады. Тшдеп сыпайылык децгей категориялары адамныц жас шамасына, тегше, жынысына, когамдагы релше, атак-дацкына жэне т.б. факгорларга байла-нысты жжтеледг
Каз1рп тандагы лингвистикадагы жацалыктарга суйенсек, корей тшнде сыпайылыктыц ек1 категориясы бар: норматива (мэжбурл1), стратегиялык (ерша). Норматива сыпайылык категориясыныц функциясы когамда бею-■алген стереотиптерге байланысты болса, стратегиялык сыпайылык категориясы адаммен бетпе-бет кездескенде кершс табады Нактылай айтсак, норматива сыпайылык категориясы дэстурш мэдениетке, когамдагы норма-ларга байланысты колданылса, ал стратегиялык сыпайылык категориясы тшелей карым-катынас кез1нде сейлеу эрекетнщ кызметднщ езгерш оты-руына байланысты колданылады. Норматива сыпайылык мэдени аспекп-мен сипатталса, стратегиялык сыпайылык кеп-тугырлы аспекамен сипатталады. Алайда, сыпайылыктыц ею категориясы да б1р уакытта б1р жагдаят-тарда пайда бола бередт
Жалпы норматива сыпайылык грамматикалык жэне лексикалык нор-маларга сэйкес езгерюке ушырайды. Стратегиялык сыпайылык интонация, дауыс ыргагы, сейлеу мэнерк сейлеу стильдерк тел жэне телеу сез форма-ларына сэйкес езгерюке ушырайды. Вербалды жэне бей-вербалды ю-эрекет норматива жэне стратегиялык сыпайылыкта кершс табады. Мэселен, корей халкына тэн бей-вербалды сыпайылыктыц б1р улпа - улкен адамга бас иш сэлем беру болып табылады. Жасы улкен немесе атак-данкы жогары лауазымды адамга теметрек лауазымдагы адам басын иш сэлем бередт Ал лауазымы жогары адам лауазымы темен адамга басын иш сэлем бермей, жай гана ауызша турде сэлемш бередт Жасы улкен адамныц алдында жасы кш адам шылым шегуге кукы жок, тек жасы улкен адамныц руксатымен гана шылым шеге алады. Ятни, бей-вербалды сыпайылык формалары вербалды сыпайылык формаларын толыктай юке асыру ушш корей мэдени-етнде колданыс тапкан.
Сравнительное историческое языкознание
149
Корей тшшдеп сыпайылыктьщ лексикологиялык тур-сипаты
Сыпайылыктыц лексикологияльщ тур-сипатын ажырату ушш осы ic-эрекетте екi эрекет етушiнi белш карастыруга болады: сыпайылыкты таны-тушы мен сыпайылыкты кабылдаушы. Корей мэдениетлнде сыпайылык бш-дiру Yшiн сыпайылыкты кабылдаушы адамныц жас шамасы, когамдагы реМ, атак-дацкы, лауазымына карай ыцгайласу кажет. Сол cебептi сыпайылык категориясы ете кyрделi, кеп-кырлы лексика-грамматикалык yрдic ретiнде карастырылады. Мэселен, сыпайылыкты бiлдiретiн еciмдiктер, сыпайылык формасындагы кейбiр жалпы зат еciмдер, етicтiктер бар.
Сыпайылык формасындагы еамдштерге келер болсак, 1-шi жакта «дЦ», 2-mi жакта «ОД», 3-mi жакта «д -ОД», «д&», «&» «Щ -ОД», «д!^» еciмдiктерi колданылады.
Крзац ттнде
Тек 2-mi жакта «Сеннiн» орнына сыпайылык турде «Сiздi» колданамыз.
Агылшын ттнде
Еамдактерде сыпайылык формалары мулде жок. Ятни, тiлдi жацадан Yйренушiге мулде дереш еcтiлуi мумк1н. Мысалы: You should do your home task, - teacher ordered me. - Сен уй жумысыцды жасауга тиicciн, - дедi му-гал1м. Жэне I asked to my teacher: Don’t you check my control work? - Сен/аз уй тапсырмасын тексердщйз гой? - деп мен мугаймнен сурадым. Ятни, бiз бул cейлемдi казак тшне ыцгайластырып, жагдаятка байланысты аударуы-мызга тура келедi.
Сонымен катар, корей мэдениетлнде сыпайылык категориясында екiншi жакта адамныц еciмiне коса «мырза», «ханым» деген атау еciмдiктерi жал-ганады. Мэселен, егер казак тшнде «Ажар, калыцыз калай?» десек, корей тшнде «Ажар ханым, калыцыз калай екен?» делiнедi. Ятни, казак тшмен салыстырганда сыпайылык тyрi одан да жумсартылады.
Сыпайылыкты кабылдаушы адамга кебiнеcе «дэрiгер ханым», «дэрiгер мырза», «аса курметп устаз», «экетай», «курметп анашым» жэне баска сездерге «мырза», «ханым» деген атау еciмдiктерi косып айтылады. Корей мэдениетiнде адамга карата сез репнде келеciдей формула кол-данылады:
СС - сыпайылыкты бiлдiрушi сез, ТАЖ - толык аты-женi, ЭА - экеciнiц аты, Л - лауазымы.
Мысалы: аса курметп Ким Джин Юн устаз.
Крзац ттнде ресми стильде «мырза», «ханым» деген сездер колданыл-ганымен, кYнделiктi емiрде колданылмайды.
Агылшын ттнде ресми стильде «Miss», «Mister» - «мырза», «ханым» деген сездер колданылганымен, кунделжп емiрде мулде колданылмайды.
Корей тшнде сыпайылык категориясында ерекше формада колданыла-тын сездер бар. Мэселен:
150
ЯЗЫК И КУЛЬТУРА
1. Сыпайыльщ формасы бар зат еамдер:
Жай форма Сыпайы форма Аударма
1 444 44, 444 Эйелр жубайы
2 4 Yй
3 44 4—4 ¥л
4 44 4444 Ата
5 г га Сез
6 *П- н 44 Ботка
7 44 44 Е4м
8 44 44 Жас
Сыпайыльщ формасы бар зат есiмдердi казак тшмен салыстыратын болсак, казак тшнде де сыпайылык формасы бар сездер бар екенш ацгара-мыз. Мэселен:
Жай форма Сыпайы форма
1 Эйел1 Жубайы, жолдасы,
2 Yй Отау
3 Эке Огатасы, ошак басы
4 Ат Е4м1
2. Сыпайылык формасы бар етютштер:
Жай форма Сыпайы форма Аударма
1 44 444 Бар болу
2 44 444 4 Тамак шу
3 44 4^44 ¥йыктау
4 44 £4444 Кайтыс болу
5 44 —44 Беру
6 444 444 Карайласу
7 —4 44 Керу
8 444 444 Айту
9 ^4 444 с^рау
Казак тiлiндe сыпайылык формасы бар етютштер кебiнeсe теракты сез тiркeстeрi болып табылады.
Жай форма Сыпайы форма
Элу Кайтыс болу дуниеден ету кез жуму, о дуниеге бару жан тапсыру жэне т.б.
3. Сыпайылык формасы бар жалгаулар
Жай форма Сыпайы форма Аударма
4/4 44 Атай сепигшщ жалтауы
444/444 44 Шытыс сeпгiгiнiн жалтауы
44/44 4 Барыс сeпгiгiнiн жалтауы!
Корей тiлiндeгi сыпайылык категориясыныц формалары [2, 144]:
Сравнительное историческое языкознание
151
ё сг sai\ Ч)Я*11 адм1 *12*11 £1**11 *Ц2*|| о|-а|-^||
-Я -Ml -а -Ы L|C| -0\ -сна -Я
-Я -L|, -X -L Я, -Я -а -Ы L|?| -0\ -сна -L|
-Я Lb -СНЯ -я я -Я Я -Ы L|H| -я,-® -сна, -ра -я
аэа -Я Я, -а -л -а/ -Я2, -Я Я -ы л|е/ -tJAia -я,-я -с-а, -*|а, -А|^|а/ -А|^ -я
-Ml -ы л | с|-, -tJA|L| -сН -сна, -А|х|а/ -A|i -р
Я Я *11 У1ЯЯЯ1
Корей тшнде ресми жэне бей-ресми стильдерде эр-тYрлi сыпайылык формалары колданылады. Сыпайылык формасы сезге журнак пен жалгау-ларды жалгау аркылы керiнiс табады. Мысалы, °1ЯЯЯИ^ ЯЯ® ®®ЯЯ4. -Аса курметп отагасы ас iшiп отыр. Ал тура осы сейлемнiн жай формасы келесвдей болмак: °1Я Я® Я®Я4. - 0кесi тамак жеп отыр. Бул сейлемнiн
сыпайы емес формасы ете дерек1, турпай, корей тiлiне жат болып естшедк Сондай-ак, казак тшнде де мундай сез мэнерi кеп колданыла бермейдк Адамныц жасы Yлкен болса, согурлым сыпайы, жумсак сез формаларын колдану керiнiс табады.
90-жылдардыц басы мен аягында Сеул мен оныц шек аймактары, со-нымен катар ауылды жерлерде элеуметтiк мэртебелерi мен жас ерекшелж-терi эр турл1 адамдар арасында журпзшен зерттеулердiн нэтижесiнде, жасы шшшердщ Yлкендерге катынасуыныц ец кеп таралганы туыстык тер-миндер болган. Туыскандык жYЙесi балалык шактан адамды белгiлi бiр статуспен айшыктай отырып, когамдык катынастарды реттеп, шектеп отыра-ды. Кргамдьщ катынастардыц багытын керсетедi: белгiлi бiр жагдаятта сей-леушiнiц к1мге Yлкен, ал шмге кiшi екендiгiн байката отырып, когам муше-лерiнiц арасындагы белгш бiр мiндеттерiн белгiлеп бередi. Сонымен, туыстык терминдер тек кана Yшiншi адамды атаганда гана колданылып коймай, каратпа сез реинде де колданылады [4, 99].
Белгiлi бiр накты туыстык терминдiк жYЙесi нактылы когнационды туыстык жэне нактылы матримоналды туыстык, ягни булар жалпы адамзаттык категория жэне туыстык катынас жYЙесi.
Нактылы когнационды туыстык шын генетикалык байланысты орнату нэтижесi, ол бiрiншi неке салдарынан пайда болатын туыстыктыц толык типi болып табылады:
Кцзак тiлiнде: кызым, улым;
Агылшын тiлiнде: son, daughter.
Корей тшнде: °1~&, 4, алайда корей елшде балаларын булай атау сактал-маган. Олар «баласыныц есiмi +°)о»> деп катынасады.
152
ЯЗЫК И КУЛЬТУРА
Нацтылы матримониалды туыстьщ занды турде бектлген неке непзш-де аныцталады [5, 79]. Мундай цатынас теменл жагдайларда орнатылады:
а) пкелей эйел1 мен куйеушщ арасында, сонымен цатар олардын цанды туыстарынын арасында:
Крзац тШнде:
Казац цогамында ерльзайыптылардын арацатынасы этикеттщ ережеле-р1мен бацыланбай, кебшесе жануянын жеке ерекшелштерше байланысты. Ерлъзайыптылар арасындагы цатынас тиымдар непзвде цуралган, ягни осы тиымдарды сацтауга улкен мэн бершп отырган, себеб1 осы тиымдарга керегар келу-жогарыдан жазаланады деп сенген. Эйелдер1 куйеулерш еа-мшен атамаган. Кебшесе: «б1здщ», «отагасы» (туцгыштар дуниеге келген-нен сон), «ата» (кебшесе улкен жастагы эйел адамдар) сездерш цолданыл-ган. Осы царатпалардын ш1нде лингвомэдени вокативтер арасында ерекше орын алатыны отагасы лексемасы. Отагасы - «отбасыныц басы», «уй ueci» басца тшдерде бул сездщ эквивалент! кездеспейд1, ягни онын ерекшел1г1 «цурмет керсету» болып табылады. «Отагасы» царатпа сез1 отбасынын ба-сына да бауырларынын ен улкен1не, ягни жануянын цурылымына царай цолданыс табады. Мундай царатпанын пайда болуы экстралингвистикалыц сипатымен шартталуы мумкш: «эйел адам куйеуш ес1м1нен атауына тиым салынады». Уацыт ете келе бул царатпа сез жануядагы ен улкен ер адамга, содан кей1н уй иес1не бетен адамдар да осылай цатынаса бастаган. Мысалы, -Отагасы, с1збен цалжацтасып туруга мен1н уацытым жоц (М. Эуезов).
Сонымен цатар, ерлъзайыптылар б1р-б1рш ес1м1нен атау жи1леп кездесе-да, тагы да цоса кетет1н жайт, отбасы балалы болтан сон жубайлары б1р-б1р1не «экес1», «шешес1», «анасы», «мамасы», «папасы» деп те атайды. Ягни бул царатпа сездерд1н астарында олардын бала суйгенд1г1 жатыр.
Казац жануяларында балалары ата-аналарына «ана», «эке», «шеше» деп цатынасса, орыс тшнщ эсер1нен кеп цазаци отбасыларында «мама», «папа» деп цатынаауы орын алган.
Корей тШнде:
Дэстурл1 корей халцында «ерлi-зайыпгы» тус1н1г! ер адамнын устем болып, эйел адамнын багынышты, цуцыцсыз болуымен ассоциацияланады. Алайда Х1Х аягынан бастап эйел адамнын цогамдагы да отбасындагы да рел1 мен мэртебеа б1рталай езгер1стерге ушырады.
Ер адамнын эйел адамнан устем болуын ерлi-зайыпгылар арасында цолданатын царатпа сездерден ацгаруга болады. Бурындары эйел1н атынан атай отырып, ер адам езшщ басымдылыгын керсеткен. Ер адам гана эйел адамга «сен», ягни «^ » деген царатпасын цолдана алган. Кеп жыл б1рге тур-ган эйел1н ер адам гана «°J4» деп атай алган. Ерлъзайыптылар балалы болтан сон, ер адам эйелш ес1м1нен немесе «сен», ягни «4» деп атауын дога-рып, ресми терминге ауысцан: турпайы «^»-нын орнына «4Я», ал эйел1н1н еам1 «^4»-га баласынын атын цосып атаган. Балалы ерлъзайыптылар б1р-
Сравнительное историческое языкознание
153
бiрiне «*>71» еамдтн колдануды токтаткан. К^рп Корей елшщ ауылды жерлерiнде aлi ^нге дейiн дэстYрлi этикет пен отбасыльщ катынас норма-ларын устанса, калалы жердегi ерл1-зайыптылар бiр-бiрiн есiмiмен атау мен «Т» есiмдiгiн колдану калыпты болып келедi. Бул бiр жагынан конфуцийл1к кодтан арылуды бiлдiрсе, екiншi жагынан «батыстанган» гендерлiк тендш-тщ эсерi деуге болады.
Ким Г.Н. «Рассказы о родном языке» атты жумыснда кaзiргi ОнтYCтiк Корей когамындагы ерлъзайыптылар арасында колданылатын каратпа сездерге жYргiзiлген сауалнама корытындысын керсеткен болатын. Ягни бул сауалнама бойынша, ен кеп колданылатын каратпа сездер «ча» мен «тангсин» (сауалнамага катыскан ер адамдардын 40 %, эйел адамдардын 30 %). Корейлiк ер адамдардын балалы болганга дейiн эйелдерш каратудын жолы есiмi аркылы не болмаса, «т» есiмдiгi болган (шамамен 25 %); ал ко-рейлт турмыс курган эйел адамдар арасындагы эйгiлi каратпа сез «47» (катысушылардын 20 %). Yйленген ер адамдардын арасында аз колданылатын каратпалар: «*>71» (17 %), эйелшщ жеке есМ +ч (6 %) жэне «недщк форма (зироу)» (4,4 %), ягни отбасын курган эйел адамдар арасында: «нелдк форма (зироу)» (16 %), куйеунщ жеке есiмi +4 (13 %), жэне «т» (4,4 %).
Отбасында бала пайда болтан сон, ерлъзайыптылар арасындагы кен колданылатын каратпа сез баласынын есiмi (эдетте кенже) + «аппа» немесе «44» (68 % жогары катысушы ер адамдар, 58 % эйел адамдар). Баска туы-стык катынас терминдерi «ча», «44» (9,4 % ер адамдар жэне 26 % эйел адам) [6, 109].
Корей каратпа сездер жуйесшде жакын катынастагы адамдар арасында текнонимдер (teknonymy) кептеп кездеседг «Бул Yлкендерге ез атынан емес, баласынын атына туыстык атауларды (ана, эке, ага, тэте) косып атау».
Сонымен катар, корей жануясында балалары экесiне 444 «эке» немесе mmi жастагы балалары кебiнесе 44 «экешiм» деп катынасса, аналарына ЧЧЯ «ана» не болмаса 44 «анашым» дейдг Мысалы, «44,4 4Ча 44 4444 444 4Ф44 4аа4 44 444»
Сонымен катар, 44 - туыстык термит корейлт отбасыларында орын алган, ол эйелiнiн не болмаса куйеушн туыскандары. Жубайларынын эке-шешелерi бiр-бiрiне 44 деп катынасады.
Агылшът тШнде:
Корей тшмен салыстырганда, агылшын тшнде ерлi-зaйыпгылaр арасында колданылатын вариациялык туыскандык терминдерiнiн саны аз болганымен олардын турмыста пайдаланылуынын жиiлiгiне эсер етпейдг Husband жэне wife терминдерi кYнделiктi колданыста жиi кездеспегендiгi прагманитаклык магынасынын ауыскандыгын байкатады. Мысалы, - Oh, my dear wife, you’ve got so much to leam... I wonder if you might even become a recognizable human being yourself. But I doubt it [6, 68]. Бул мысалдагы куйеушщ эйелше катынасканда камкорлык рент эйелше деген жебеушiлiк
154
ЯЗЫК И КУЛЬТУРА
катынасын байкатады. Сонымен катар, Ka3ipri атылшын котамында ерлъ зайыптылар 6ip-6ipiHe еамшен атау эдетте айналган.
Балаларымен катынас жасатан кезде атылшын ата-аналары кей жатдай-ларда баталау сипатта бейтарап болатны аппелятивтiк son жэне daughter ка-ратпаларын колданады. ¥лына son деп эрдайым катынас экелерi катынасса, кыздарына daughter деп катынсау казiргi уакытта кеп колданылмайды. Eri3 балаларын кебшесе ата-аналары twins деп катынасады. Ал жекеше турде балаларына кебiнесе жеке еамшен не болмаса еркелету сездерi кептеп кездеседi. Mother, father, mam, dad, daddy, pa сеюлщ номинативпк кызмет аткарады, ал сейлеу акпсшщ иллокутивтiк кYшi контекстiге байланысты болмак. Мысалы,
- Mother! I’m talking to you. Just listen a second [6, 187].
¥лы анасыньщ назарын аудара отырып, отан езшщ ашулы екендiгiн керсетiп тур.
- Father, get the bath in for me please. Mother, where’s them curtains [6, 198].
Кызы етлтш бiлдiрiп тур.
Daddy, mommy, granny, ma секiлдi каратпалар жатымды кенiл куй куа-тын бере отырып, турпайы жэне жакын аракатынасты бiлдiредi.
- Got any tea Ma? I’m gonna unpack [7, 182].
- Good morning, Daddy. (She kisses him) [7, 101].
э) канды туысканынын кYЙеуi немесе эйелше (улынын, кызынын, бауы-рынын, атасынын, экесiнiн, карындасынын), сонымен катар олардын канды туыстарымен:
Крзац тШнде: жиен, келiн;
Казак халкынын ежелден келе жаткан дэстYрiне сай кыз бала турмыска шыкканнан кейiн келген жерiне келiн атанады. Бул атауды жiгiттiн ата-ана-сы, жiгiттен жасы Yлкен барлык алыс-жакын тутан-туыс, кершъколац, ау-ылдас адамдары келiнге карата сейлегенде колданады. Келт вокативi келеа ерекшелiктерге ие: семантикасы (барлык уй турмысындаты жумысты орын-даушы, отбасы иерархиясында теменгi сатыны иеленушi) бул вокативтщ прагматикалык кызметш нактылайды, ятни коммуниканттын энгiмелесушi эйелдiн отбасндаты орнын керсету нысанында колданылады. Турмыска шыккан кыз бала келген жерiнiн жасы Yлкендерiне келiн болса, жасы юшш-ерiне женге болады. Бул каратпаларта -жан, -тай аффикстерi косылып, ке-лiнжан, женгетай, женешетай тYрiнде де айтылады. Мысалы, Абай жещесь нщ екi колын капсыра устап турып:
- Женешетай, умытпаспын! 0лсем де умытпаспын осы жаксылытынды! -деп коштасты (М. Эуезов).
Женгенщ женеше тyрi де жиi колданылады. Казак тшнде некеге байланысты, кайын журтка катысты каратпа сез ретшде колданылатын туыстык атаулар ете кеп. Олар матынасы мен колданыс аясына карай топтастыры-лып белгiлi бiр жуйе курайды. Мысалы, келiн ершн туыскандарын кайын
Сравнительное историческое языкознание
155
ата, дайын ене, дайын ага, дайын эпке, дайын апа, дайын сщлд дайын бике, т.б. жалпы дайын сез1мен пркесетш атаулармен атайды. Казад салтында жецгес куйеушц шсш дайным деп атайды. ¥лтымыздыц далыптасдан дэ-стур1 бойынша келш тускен ауылыныщ улкен-шшюшщ атын атамай, оларга лайыд ат дойтан.
Агылшын тшнде: daughter in law, дегенмен агылшын дотамында дазад мэдениетше дараганда, келшдерш daughter in law деп атамайды, тек еа-мшен гана.
Корей тшнде: эйет куйеушщ экесше «°>dd» деп даратса, куйеушц атасына 'ttold d деп датынасу сейлеу этикепнщ непз1нде жатыр.
Казад, агылшын жэне корей плдернщ лингвомэдени ерекшел1ктерш айдындайтын туыстыд атауларына мысал келт1ре кетсек:
«1. Карата - казадша - ата, агылшынша - grandfather, корей тшнде -
Казад тшндеп «ата» даратпасы немерелершц экеа немесе шешесшнц экелерш атайтын туыстыд атау гана емес, ол эцпмелесуш1 туысданга деген дурмет бiлдiредi, сонымен датар жасы улкен дарияга долданылатын даратпа. Мысалы, - Жод, ата. Кошемет1м1зд1 керш дуансын, жолдан шаршап келе жатданда б1раз демалсын дед1м (Билер сезд).
Агылшын тшндеп «grandfather», атауы отбасындаты жасы улкенге бала-лармен айтылады, дэстурл1 турде кебiнесе: «granddad», «grandpa». Мысалы, Корей тшнде «tt°ldd» деп немерелер1 аталарын гана атап дана доймай соны-мен датар, оныщ жубайы да, езiн жасарту непзщде атай алады. Казад тшнде секiлдi корей тшнде де таныс емес жасы улкен ер адамга «ttddd» деп датынасу орын алган, немесе «ttddd» деп, -d дурмет керсету журнатын досып атау орынды жайт Мысалы, d frdd 44d °№°ld dd dd]d [8, 81].
Казад жэне корей тшдер1ндеп «ата», «ttddd» туыстыд атауларыньщ даратпа сез ретшде долданылу аясыагылшын тшне дараганда кещрек. Буган себепш1 дазад жэне корей отбасыларында дэстурл1 турде туыстарды атау жануядаты кенже тургысынан басталынады.
2. Каратпа - дазадша-апа, агылшынша-grandmother, корей тшнде - анц
Казад тшндеп «апа» немесе «эже» туыстыд атаулары улкен жастагы
дарт адамга, ягни эйел адамга датысданда долданылады.
Агылшын тшндеп grandmother сез1 отбасындаты дарт эйел адамга долданылады. Дэстурл1 турде немерелер1 анасына grandma, granny деп датынасады.
Корей тшнде дазад тшнде сешлд1 жасы улкен дарт эйел адамга «ttdd» деп атайды. Кеп жатдайларда «ttdd» сезше дурмет б1лд1ру журнагы «^» досылып, «ttdd » болып айтылады. Мысалы, ttdd, ddd] dd ddd% ddd] ddl Sd «Md^ [8, 170].
3. Каратпа - казадша - ага, агылшынша - uncle, корей тшнде - dd
156
ЯЗЫК И КУЛЬТУРА
Казак тшндеп «ага» ce3i энгiмелесушi туыскан ер адамга немесе кез келген жасы Yлкен ер кiсiге айтылган кезде гонорофикалык кызмет аткара-ды, ягни курмет, iзеттiлiк, кадiр керсету магынасында.
Агылшын тiлiндегi uncle сeзi отбасындагы жасы Yлкенге айтылады, кeбiнесе жеке еаммен бiрге колданылады. Мысалы, Uncle Jack
Корей тшндеп ага сезшн пкелей эквивалентi «44» сeзi болганымен, кYнделiктi карым-катынаста бул сез колданылмайды. 0кесiнiн бауырына -4444 сeзi аркылы катынасады. Сонымен катар «Ч», «44» каратпалары кен таралган.
"Ч" - ул балаларга ага. Ол езшен жасы Yлкен ер балаларга айтылады, "Ч" сeзiне - 4 курмет керсету журнагымен бiрге айту сeйлеушiнiн тындау-шыта деген Yлкен курметiн бiлдiредi.
"44 - кыз балага ага. Алайда казiргi корей тiлiнде «44» тек кана езшн туган атасы тана емес, сонымен катар езшен жасы Yлкен, жакын карым-катынастагы дос немесе таныс ул бала. Бул жерде тYсiнiктеме бере кеткен жен: кыз бала «44» деп тутан агасын, не болмаса жiгiтiн атайды, ал баска жагдайларда бул каратпа сез алдында, адамнын есiмi турады. Мысалы, 44 44. «44» - бул тек жай сез тана емес, кен магынасында карасак, корей мэ-дениетшщ кабаты. «44» эрдайым кемекке келеда, сYЙенiш болады, ол -барлык куаныштын кайнар кeзi де, барлык бакытсыздыктын тYбiрi де бола алады. Бул каратпа сезде конфуцил1к котамньщ мэнiсi жатыр, ягни жасы Yлкен эркашан жаксырак, онын айтканы мен жасаганы эрдайым дурыс, эсiресе егер ер адам кызта катысты Yлкен жаста болса. Мысалы, «44, 444] 4Я4. 4 4444 444 44.» 444 44 444] 4 444 444444 [9, 75]
4. Каратпа - казакша - iнi, корей тшнде - «44».
Казак тшнде «im» сeзi жасы кiшi ул бала катысты колданылады. Казiргi казак тшнде «шшек» деген каратпа кeбiрек колданылады. Мысалы, -Iнiм, балан бар ма? - деп сурайды Алакезден (Билер сeзi).
Туыстык атауды бiлдiретiн мундай сездер адамнын лауазымын, мшез-кул-кын т.б. да касиеттерш бiлдiретiн сездермен тркесе де жумсалады. Мысалы,
- Бар бол, би шш, - деп Досбол да ез тарапынан онын кiшiлiк сэлемш зор iлтипат бiлдiре кабыл алады (Билер сез1). Сонымен катар, казак тшнде «бауырым» деген термин жас ерекшелштерше байланыссыз ер адамдар ара-сында колданыла беред1. Эйел адам «бауырым» деп катынаспайды, онын орнына «iнi», «ага». Мысалы, - Кел, бауырым, ендеше. Досбол кушатын аша турегелд1 (Билер сeзi).
"44" - mi немесе сiнiлi, карындас. Бул сез пкелей каратпа болып есеп-телмейд1. Энгiмеде бул каратпа Yшiншi жасы кiшi адам жайында айткан кезде тана колданылады, немесе ол адамнын есiмiн атай отырып, катына-сута болады. Мысалы, 4 44, 44 444.
Казак тшнде «тш» сeзi тек жасы кiшi ер адамта катысты айтылса корей тiлiндегi "44" ер балата да кыз балага да колданылады. Казак тшнде ер ба-
Сравнительное историческое языкознание
157
ла жасы Krni кыз балага «карындас» деп катынасса, кыз бала жасы Krni кызга «сщш» дейдi.
Кдратпа - казак тшндеп «эпке», корей тшнде - «ЯЯ», «¥Я».
«Эпке» - туыстык терминi жасы Yлкен кыз балага катысты колданыла-ды. Ер бала да кыз балада бул сeздi колдана алады. Туыстык катынаска бай-ланыссыз, ягни канды туыскан емес эйел адамга айтыла бередг
«ЯЯ» - ер бала Yшiн эпке, ягни бул сез де тшелей туыс емес эйел адамга да колданыс апканымен, кебшесе корейлiк ер азамат ез туган эпкесiн гана былай атайды.
«ЯЯ» - кыз бала ушш эпке. «ЯЯ» сиякты колданыста болады, ягни «ЯЯ» деп туган эпкелерш гана емес сонымен катар, жасы Yлкен кыз балаларды атайды. «ЯЯ» деп каратудын бiр ерекшелiгi - онын мейрамханалардагы даяшы -кыздарды, тiптi, ер балалар да атауы.
Кдзак, агылшын жэне корей тшдершдеп туыстык терминдер отбасы-лык, туыстык катынастардын тYрiн, ережелерiн отбасы мYшелерiнiн мш-деттерiн айкындайды.
Зерттеу жумысымыздын нысаны болып отырган казак, агылшын жэне корей тшдершдеп туыстык атаулар термит адресанттын адресатка деген жагымсыз катынасты бiлдiрмейдi. Бул туыстык атаулар термитнщ езiнiн прагматикалык кызмет жагынан дерекiлiкке жол бермейпн, когамда ка-былданган коммуникация нормалары мен отбасылык иерархиянын специ-фикасын бiлдiретiн сездер болгандыгына байланысты болмак.
Туыстык, отбасылык карым-катынасты бiлдiретiн этикет ттлдак бiрлiк-тер туыскандар арасында, ана мен бала, эке мен бала арасында карым-ка-тынас орнату Yшiн аса кажет. Бул этикет тiлдiк бiрлiктер адамнын жан-ду-ниесiнiн, туыскандык, сыйластык сезiмiнiн, iшкi жан-дYниесiнiн дурыс же-тiлуi Yшiн эсер ететiн, сез кужретш айкын керсететiн тiлдiк куралдар бо-лып табылады.
Корей, казак жэне агылшын плдершде сейлеу мэдениетiн зерттей оты-рып, Yш плде сейлеу эрекетшщ эр-килылыгымен таныстык. Корей мен казак плдершде сейлеу мэдениеп бiршама жакын болса, агылшын тiлiнiн сейлеу мэдениеп еш плмен салыстырганда мулде езгеше кубылыс. Ягни, корей мен казак тiлдерi Шыгыс мэдениетiнiн екш болгандыктан,ек1 тiл бiрдей Алтай плдер семьясына кiргендiктен уксастыктары баршылык. Ал агылшын тш Батыс мэдениетiнiн ез алдына езгеше мэдениет екiлi болып, корей мен казак плдершщ сейлеу мэдениетше мYлде уксамайды деген тужырымга келдiк.
Дорыта келе, корей, казак, агылшын тiлдерiндегi сыпайылык категория-сы эр-тYрлi денгейде керiнiс тапканын анкаруга болады. Сыпайылык кате-гориясынын эр-турлшп тiлдегi когамдык-мэдени факторларга байланысты кершс табады.
158
ЯЗЫК И КУЛЬТУРА
na^a™aHbt4FaH эдебиеттер:
1. Ho-Min Sohn, The Korean language, Cambridge University Press, 1999. -
445.
2. CPUS, £RPS?I§1§!^ liH, 2ЖР!Ш.«Э¥, 2001. - 303.
3. Копыленко М.М., Ахметжанова З.К. Казахское слово в русском художественном тексте. - Алма-Ата: Fb^rn, 1999. - 168 с.
4. Ким Г.Н. Рассказы о родном языке. - Алматы: Кдзак университет! 2003. - 300 с.
5. Сарыбаева М.Ш. Система обозначений родства в английском, русском и казахском языках: дисс. ... канд. филол. наук. - Алматы,1991.
6. MEP - Modem English Plays. Современные английские пьесы. Сборник / сост. И. Левидова. - На англ. языке. - М.: Progress Publishers, 1966. -382 с.
7. MED - Modern English Drama. Современный английский театр. Сборник / сост. Ю.Г. Фридштейн. - На англ. языке. - М.: Радуга, 1984. - 480 с.
8. £АЩ Wl SsOIOPl РАЕЩ 2001. - 170.
9. 0|£Щ 0|£ii SAI Шв>|(Щ ШШЩ, 2002. - 108.
10. Формановская Н.И. Коммуникативно-прагматические аспекты единиц общения. - М.: Академия, 1998. - 468 с.
