12МРНТИ 03.20
Алтын ордальщ дэстYрлi тарихнаманыц к;алыптасуы мен ерекшелiктерi
Мецд^л С. Ногайбаева
Эл-Фараби атындагы К,азак улттык университет1, Алматы, К,азакстан
E-mail:nmskaz1129@gmail.com https://orcid.org 0000-0003-4093-1435 DOI: 10.32523/2616-7255-2022-140-3-74-88
Ацдатпа. Макалада Алтын Орда кезещндеп тарихи ой-сана мен тарих айту дэстYрi, дэстYрлi тарихнамасы зерттелед1. Далалык тарих айту дэстYрi мен жазбаша тарих дэстYрiнiц езара байланысты, ерекшелiктерi сарапталып, алтынордалык тарихнаманыц (тарих айту, жазу дэстурЦ сипаты, калыптасуы, сабак,тастыты сарапталады.
Алтын Ордалык тарихи дэстYрдщ калыптасуыныц езiндiк ерекшелiктерi далалык ауызша тарих айту дэстYрi мен жазба мэдениетшщ карым катынасы мен сипатын зерттеумен айкындалады. Алтын Орда мемлекетшде калыптаскан тарих айту мен жазу дэстYрi ауызша жэне жазба тарихи дэстурдщ синтезi ретшде ерекшеленедi. Этемк кажыныц, Эбытазы бахадYр ханныц шытармаларын Алтын Орда дэуiрiнде калыптасып, дамытан тарих айту дэстуршщ накты керша деп баталаута болады. Алтын Ордалык дэстYрлi тариханамата ауызша тарих айту немесе фольклор Yлгiлерiмен катар жазба мэдениет туындылары да тэн. Алтын Ордалык дэстYрлi тариханаманыц жазбаша тарихи дэстYрi сол кезецде кец таралатан тYркi мусылмандык жазба дэстYрге сайкес, бiрак ец алдымен ауызша тарих айту дэстуршщ ыкпалында калыптасканын керемiз. Алтын Ордалык тарихнамалык дэстурдщ ерекшелт ретiнде тарихнамата жекелеген рулар тарихы, жергiлiктi эулиелердщ жэне ацыздарда бейнелегенген танымал кейшкерлерщщ тарихын енгiзу аркылы айкындалтанын тужырымдай аламыз. Уакыт ете келе бул дэстYр мусылмандык элем бейнеа мен тарихнамасына енгiзiлдi. Бул дэстурдщ та-ралуына жэне тYркi халкыныц санасына енуiне оныц фольклорлык, эпикалык жYйелергежакындыFы ыкпал еткен.
Алтын Орданыц дэстYрлi ауызша тарихнамасында XIII-XY тасырлардаты тарихи окиталардыц iшкi мэт мен езiндiк ерекшелiктерi айкын ккршс берген. ДэстYрлi тариханама еюлдершщ шытармаларында тарихи болмыстыц дуниетанымдык кырлары айкын, жекелеген детальдар мен фактыер уникалды болып келедi. ТYЙiн сездер: Алтын орда; тарихи сана; дэстYрлi тарихнама; ауызша тарих; фольклор; жазба деректер.
Received 10 June 2022. Revised 20 June 2022. Accepted 31 July 2022. Available online 30 September 2022. For citation:
Formation and features of the Golden Horde traditional historiography//Bulletin of the L.N. Gumilyov ENU. Historical sciences. Philosophy. Religion Series. 2022. - Vol. 140. - №. 3. - P. 74-88. DOI:10.32523/2616-7255-2022-140-74-88.
Для цитирования:
Нотайбаева М.С. Становление и особенности золотоордынской традиционной историографии// Вестник ЕНУ им. Л. Гумилева Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение. - 2022. - Т. 140. - №. 3. - С. 7488. DOI:10.32523/2616-7255-2022-140-3-74-88.
Клркпе
Алтын Орда кезещндеп тарихи ой-сана мен тарих айту дэстур1, Алтын Орданыц тел тарихнамасыньщ ерекшел1ктер1н
зерттеу мацызды. ¥зак уакыттар бойы мYлде мойындалмай келген далалык тарих айту дэстYрi мен кешнп кезецдеп де жо^^а шыгарылып отырган жазбаша тарих дэстYрiнiц езара байланысын, ерекшелiктерiн сараптау, алтынордалык тарихнаманыц (тарих айту, жазу дэстYрi) сипаты, калыптасуы, сабактастыгын айкындау мацызды.
Алтын Ордалык тарихи дэстYрдiц калыптасуыныц езшдДк ерекшелiктерi далалык ауызша тарих айту дэстYрi мен жазба мэдениетанщ карым катынасы мен сипатын зерттеумен айкындалады. Еуразия тесiнде курылып, ез заманында халыкаралык аренада шешушi факторга айналган, тYркi мусылман мэдениетшщ, гылым мен 61л1мшц мацызды орталыгы болган Алтын Орда мемлекетшде езiндiк тарих айту мен жазу дэсIYрi калыптасканы зацды. БYгiнгi тацда Алтын Орданыц дэсYрлi тарихнамасы немесе тарих айту дэстYрiнiц езiндiк ерекшелiктерi, ауызша дэстYP мен тарихи дэстYрдiц аракатынасы кандай болды деген сурактар ашык калып отыр. БYгiнгi кYнге дейiн сакталган тарихи мэтандердщ мэлiметтерiне CYЙене отырып, Алтын Орда кезещнен кейiнгi, соныц шшде бYгiнгi казак халкыныц дэстYрлi тарихнамасында сакталган ацыз-эцг1мелер Жошы улысыныц тарихи дэстYрiнiц ыкпалында болганын айкын байкаймыз.
Алтын Ордалык тарихи дэстYP Жошы улысы мен оныц кешнп мурагерлершщ этносаяси 61рл1г1 туралы непзп идеялардыц калыптасуыныц, эулеттiк легитимдiлiк, 6ил1к сабактастыгы, кландык жэне элеуметт1к иерархия параметрлершц ерекшелiктерiн тYсiнуге кемектеседi.
Себеб!, бYгiнг1 казак халкыныц тарихи жадына, эаресе фольклор Yлгiлерi аркылы (батырлык жырлар, ацыздар, етрег1лер, шежiре жэне т.б.) Алтын Орда кезещмен байланысты сюжеттер мен сарындар айкын сакталып калган. Оныц накты керiнiсi ретшде Шыцгыс хан, Жошы туралы ацыз-эпсэналар,
Едiге, Токтамыс хан туралы жырлар мен эцг1мелер, олардыц замандастары болган тулгалар, батырлар мен билер, ^йш1лер, жыраулар тулгасы халкымызбен б1рге жасап келед1. Сонымен катар, Алтын Орда шекпеншен шы^^ан тYркi халыктарыныц этникалык бiрлiгi мен ортак муралары туралы тарихи сана да айкын сакталган. Бул ез кезегiнде бYгiнгi зерттеуш1лер алдында осындай мол мура мен тарихи ой сананыц Yздiксiз сабактастьны калай калыптасты, калай камтамасыз етiлдi деген мэселелерд1 айкындау мiндетiн кояды.
Материалдар мен зерттеу 34iCTepi
Алтын Орданыц дэстYрлi тарихнамасын ауызша тарих айту дэстYрi мен жэне жазба мэдениет контексiнде карастыру б1ртутастык жэне интегративт тургыныц мацыздылыгын аныктады, ал ол ез кезепнде гуманитарлык гылымдар шецберiнде эркилы зерттеу тэсiлдерiне мэн беруге мэжбYP еттi. Бул Алтын Орда тарихнамасын жан-жакты талдауга жэне оныц езiндiк ерекшелiктерiмен байланысты белплерш аныктауга мYмкiндiк берд1. Зерттеудiц методологиялык негiзi такырыптыц ерекшелiг1 мен жумыстыц курылымымен аныкталады. Гылыми зерттеуде жYЙелiлiк, салыстырмалы-тарихи, тематикалык-проблемалы, тарихи-мэдени, герменевтикалык жэне курылымдык-фунционалдык талдау эд1стер1 колданылады. Проблемалы-тематикалык тэс1лд1ц
кемепмен зерттеу жумысыныц негiзг1 мэселелерi аныкталады. ЖYЙелi тэс1л шецберiндег1 талдауда деректер тобы аныкталады, дэстYрлi ауызша тарих пен этностыц тарихи-дYниетанымдык тYсiнiгiнiц курылымдык-фунционалдык б1регейл1г1 нактыланады. курылымдык-фунционалдык талдау Алтын Орда тарихнамасыныц нег1з1н, бастау кездерш аныктауга жэрдемдесед1, сондай-ак жазба дэстур1 мен ауызша шагырмашылыктыц аткаратын кызмет1 мен нег1зг1 стипатын ашады. Тарихи-мэдени зерттеулер мен оларды колдану Алтын Орда тарихнамасына эсер еткен саяси, мэдени, этникалык жэне д1ни эсерд1ц непзшде
карастырылады. Тарихи-салыстырмалы
тэал Алтын Орда тарихнамасыньщ кейiнгi немесе посталтынордалык тарихи дэстурдщ генетикалык жэне типологиялык бастауларын, олардыц сабактастыгын катар карастырады. Аталган тэалдердщ шецбер1нде аналитикалык жумыс магыналык басымдыгын аныктайды.
¥сынылып отырган макалада шежiре, батырлык жырлар мен ацыздар В.П. Юдин усынган тужырым бойынша «далалык ауызша тарих айту» дэстур1тц жаркын кeрiнiсi болып табылатын 0темiс кажыныц «Шыцгыс наме» жэне Эб1лгазы баhадYP ханныц «ТYрiк шежiресi» ецбектерiц4егi мэлiметтермен бiрге талданады. Аталган ецбектердi В.П. Юдиннiц 1992 жылгы аудармасы (Юдин, 1992) мен 2005 жылы «Мэдени мура» багдарламасы бойынша жарык керген казак тiлiнегi аудармасы (Отем1с кажы, 2005) жэне «ТYрiк шежiресiцiц» 1992 жылгы аудармасы (Эб1лгазы, 1992) негiзiц4е пайдаландык. К,азак КСР ГА Орталык гылыми кттапханасыныц корында сактаулы колжазбалар жинагынына катысты мэлiметтер (К,азак КСР ГА Орталык гылыми к1тарханасыныц корында сактаулы колжазбалар жинагыныц библиографиялык кeрсеткiшi, 1975), батырлар жыры (К,азак колзабалараныц гылыми сипаттамасы. Батырлар жыры, 1975), XV-XIX гасырлардагы акындар шыгармалары (К,азак колжазбаларыныц гылыми сипаттамасы, 1985), ертеплер (К,азак колжазбаларыныц гылыми сипаттамасы, 2003), «Бабалар сeзiцiц» жинагыныц материалдары (Бабалар сeзi, 2013) колданылды.
Талк,ылау
Алтын Орданыц дэстYрлi тарихнамасы мен тарих айту дэстYрi туралы 2009 жылы К,азана каласында жарык керген «Татарлар тарихы» ецбег1тц 3-шi томында «тарихшылар арасында Жошы улысы туралы, бул мемлекеттщ «кeшпелi халкыныц" eзiцiц жазбаша тарихнамалык дэстYрi болмады, т1пт1 оны кажет етпедi деген тYсiцiктер ^п тарады. Соцгы жылдары тарихи сана мен тарихи жад тек ауызша дэстурде сакталды
жэне фольклорлык, ауызек сипатка ие болды деген птр басымдыкка ие болды. Мундай птр Алтын Орда жабайы "жартылай гашпел1 паразиттiк мемлекет" болып саналган кезден басталады» дей келе, Алтын Ордалык дэстурл1 тарихнаманыц нег1зiнен ауызшадан гер1, жазбаша дэстYрi басым болгандыгы туралы тужырым жасайды (История татар, 2005: 653). Дегенмен, Алтын Ордалык дэстурл1 тариханама туралы сeз еткенде оныц ею нускада: ауызша да, жазбашада дамыганын есте усауга ти1сп1з деп санаймыз. Сондай ак жазбаша тарихи дэстур сол кезецде кец таралган тYркi мусылмандык жазба дэстYрге сайкес, бiрак ец алдымен ауызша тарих айту дэстYрiнiц ыкпалында калыптасканын кeремiз. Бэрiмiзге белгiлi 61р1нш1 рет, белг1л1 казакстандык зерттеушi В.П. Юдин «Шыцгыс-наме» ецбегiн зерттеп, далалык ауызша тарихнаматуралытужырымынусынды(Юдин, 1992:25). В.П.Юдин жан-жакты зерттеген Отемк кажыныц «Шыцгыснамасы» дэстYрл1 ауызша тарихка курылганы мэл1м. Зерттеушi: « ... Мэлiметi жагынан мацыздылыгы кем емес, кей жагдайда тiптен бiрегей, сонысымен де тецдесс1з кунды, мYлдем бeлек дерек тYр1 бар екенш кeрсеткiмiз келедi. Бул далалык ауызша тарихнама (кешн галым «далалык ауызша историология» термицiн усынды) - тарих субъекпанщ eзiнiц eткецi туралы жазды. К,азакстан тарихын калпына келтiру ею тарихнаманыц - кэду1лг1 жазба, ягни отырыкшы халыктардыц мэдениетанщ жем1с1, жэне далалыктардыц ауызша мэл1меттерш катар пайдаланудыц нэтижеанде гана жYзеге асады. Далалык ауызша тарихнама - Дешт1 К,ыпшак кeшпец4iлерiнiц тарихи б1л1м1. Б1з Yшiн алдымен, Шыгыс Дешт1 К,ыпшак монгол дэу1ршен кейiн кeшпендiлердiн ортак зердеанен дербестеле бастаган eлке болып табылады. Сол себептен оны не «ауызша дэстур», не «ацыз», не «эпсана» деп тYс1ндiруге болмайды. Далалык ауызша тарихнаманы мифологияга, фольклорга, мысалы, батырлык жырларга тецеуге келмейд1, eйткенi фольклордыц eзi далалык ауызша тарихнамадан нэр алган. Оны бейнелейт1н шыгармаларды далалык ауызша тарихнаманыц деректер! деуге болар ед1.
Олар Дешт1 К,ыпшак кешпендДлершщ тарихи б1л1мдер1нщ «тараулары» - тарихи эцпмелердщ жинактары тэрiздi. Бул эцпме
- тараулардыц «кара сез», «есю сез», «кене ацыз» деген арнайы аты болган» (Юдин, 1992: 64-65).
ДэстYрлi ауызша тарихтыц оратагасырлар кезещндег1 жазба дэстYрiне де ьщпалы зор болды: «Ауызша тарихнаманыц мэлiметтерi тарих гылымында, жазба тарихнама деректершен белектенбей-ак жиi пайдаланыла бередi. Мысалы, «Купия тарих»
- монголдардыц жазба нускага айналган ауызша тарихнамасыныц ескерташт Атакты тарихшы Мырза Мухаммед Хайдар Дулатидш «Тарихи Рашидиi» ауызша тарихнаманыц дерепне сYЙенген шыгарма. Араб, парсы, турю авторларыныц ецбектерiнiц кeпшiлiгiнен ауызша тарихнамага барып тiрелетiн комакты Yзiндiлер немесе олардыц тiкелей жазба нускалары табылар ед1» (Юдин, 1992: 65). Галымныц бул тужырымы ¥лы дала теанде eмiр сYрген ата бабаларамызыц eзiнд1к тарих айту дэстYрi бурынан калыптасканын, бул дэстYрд1 тек фольклордыц белг1лi 61р Yлг1лерiмен гана шектеуге болмайтындыгын кeрсетт1. Далалык ауызша тарих айту дэстYрi тарихи сана мен жадтыц айнасы екенд1г1н дэлелдед1.
Аныктап айтканда, далалыктардыц ез алдына дербес ауызша тарихи б1л1м1 калыптаскан. Бул арада еткен тарихи дерек тYрiнщ классификациясын, оныц сакталуына байланысты зерттеу жYргiзудiц кисындылыгы туралы жаца мэселе туындайтындыцын керш отырмыз. Сонымен дэстурл1 ауызша тарих халыктыц тарихи зердеа рет1нде гасырлар бойына б1рге жасаган. Оныц даму кезецдерiн шартты тYрде темендег1дей ж1ктеуге болады: сак-рун кезетндеп тарихи фольклор; тYркi кезецiнiц жэднерлер^ Алтын Орда, Ногайлы заманындагы аныздар, батырлык жырлар, жыраулар толгаулары, шеж1релер; К,азак хандыгы тусындагы ауызша тарихи 61л1м турлер^ отаршылдык кезецiндегi дэстYрлi ауызша тарих туындылары. Эр кезецде мураныц жекелеген тYрлерiнiц еркендеу1 немесе езгер^ке ушырауы сакталды. Халыктыц тарихи жадын ез угымына
сай зерделеу эрекеттерше кецест1к саяси жYЙенiц орныгуы эсер еткен мэл1м. Керш отырганымыздай.
Дегенмен, жогарыда атап еткен жинак авторлары «далалык» ауызша тарих айту дэстYрiн Жошы улысыныц тарихи дэстYрiнiц б1р белш рет1нде санаудан бас тартып, оныц «калалык», ягни, жазба дэстYрiне баса назар аудару керектш туралы мэселеш кетерд1 (История татар, 2005:653). Алайда, соцгы жылдары жарык керген зерттеулер мен эс1ресе жазба деректерге деген жаца кезкараска орай, Алтын Орда дэу1р1ндег1 езшдДк тарихнамалык дэстYр калыптасканын, оныц ауызша (фолькорлык) сипаты жазба дэстYрiмен тыгыз байланысты дамып калыптасканы туралы тужырым жасай аламыз.
К,аз1рп тацда осы багытта жург1зiлiп отырган зерттеулерд1ц б1рде б1реу1нде Алтын Орданыц тарихи жэне тарихнамалык дэстYрлерi кашан жэне к1мнен бастау алганы туралы накты тужырымдар жок. Дегенмен, Алтын Ордалык дэстYрлi тарихнама, оныц ^шею1 мен мусылмандык дэстYрлерд1ц когамдык санада басымдыкка ие болган тусында айкындалган болуы керек деп санаймыз. Себеб1, «Моцголдыц купия шеж1ресЬ> мен шыцгыстык идеология щецбер1нде калыптаскан тужырымдар б1рте-б1рте мусылмандык дэстYрмен уйлесLмге тYсе бастады. Одан эр1 «кыпшактану» барысында «жерпл1ктенд1ру» процесс1 кушейд1.
Осылайша Шыцгыс хан мен оныц улы Жошы (культш) исламдык кундылыктарга бешмдей отырып, Алтын Ордалык билеуш1 эулет мусылмандык сакрализация жэне саяси бил1кт1 зацдастыру жуйесLне косыла бастады. Тарихи дэстYрде керш1с тапкан, «интуитивт1 саяси эрекет» сипатына ие болган бул процестщ магынасын «Ислам парадигмасындагы тYркi-моцFOл дэстYрi» формуласымен сипаттауга болады. Кейб1р авторлар билеуш1ге танылган киел1л1к сипат мифологизацияланды деп санайды (Скрынникова, 1997: 100-148).
Алтын Ордалык тарихнамалык дэстYрдiц ерекшелш рет1нде тарихнамага жекелеген рулар тарихы, жерг1л1кт1 эулиелерд1ц жэне ацыздарда бейнелегенген танымал
кешпкерлер1нщ тарихын енпзу аркылы айкындалганын тужырымдай аламыз. Бул дэстYрдiц дамуыныц нег1зг1 тенденциясы оныц мусылмандык элементтермен (эаресе XV-XVI ff. Берке мен Озбек хандардыц исламды кабылдаFаны туралы мэл1меттер, эулиелерд1ц ем1рбаяндары, Ед1генщ арFы тег1н ПаЙFамдарFа экелш т1реу1 жэне т.б.) б1рте-б1рте толыFуы болып табылады. Уакыт ете келе аталFан дэстYр мусылмандык элем бейнес1 мен тарихнамасына енгшлдъ Бул дэстYрдiц таралуына жэне тYркi халкыныц санасына енуше оныц фольклорлык, эпикалык жуйелерге жакынды^ы жэне Жошы улысындаFы эрб1р кланныц накты аймактык шецбер1нщ болуы ыкпал етт1 (DeWeese, 1994: 321-408).
Ал, казакстандык белг1л1 Fалым Э.К. Муминовтыц зерттеулер1нде ханафи мазхабын устанушы Fулама Fалымдардыц исламныц жерпл1кт1 мэдени дэстYрлермен карым-катынасындаFы рел1, оныц тYрлi энтикалык топтармен адаптацияFа тYсуi, экономика, мэдениет пен салт-дэстYрдегi ерекшел1ктер1 керсет1лген. Ислам еркениет1тц дамуына ыкпал еткен Алтын Орда кезещнде ем1р CYрген ^ламалардыц ем1рбаяндык деректер1 бер1лген (Муминов, 2015). Бул зерттеулер ез кезепнде б1зд1ц алтынордалык дэстYрл1 тарихнаманыц ислам ыкпалында жерпл1кт1 тYркi мусылмандык дэстYр непзшде дамыFаны туралы тужырымызды нег1здей тYCуге кемектесед1.
Алтын Орданыц дэстYрлi тарихнамасы туралы сез козFаFанда казак халкыныц таихи жадымен сабактастыFы туралы мэселеш атап ету кажет. Шокан Уэлиханов ауызша тарих айту айту дэстYрimц улг1лерiн кец KOлданFан. 0з халкыныц дуниетанымы мен еткен тарихын жаксы б1лген Fалым тарихтыц тума болмысын накты беред1. Галым оларды тарихи аныздар, аныз - хикаяттар, жыр, тарихи жыр шежiре (XVIII f. батырлары туралы тарихи аныздар»; «¥лы кырFыз-кайсак ордасыныц ацыздары мен эпсаналары»; «Абыла», «К,ыр!ыз шеж1реа») деп атап керсетш iзденiстерiн калдырды (Валиханов, 1995). Ш.Уэлиханов ецбектер1нде осы мэселеге катысты «халык жады» («народная память»)
деген сез т1ркес1н жш колдануы байкалады. Муныц eзi зерттеушiнiц халыктыц ауызша руханияты тYрлi атаулармен аталFанымен, бэр1 б1ршп халыктыц б1ртутас тарихи зердесш курайтынын тYdнгенд1г1 десек керек.
Мухамеджан Тынышбаев улт тарихын ауызша тарих айту дэстYрimц 1з1мен Fылыми турFыдан зерттед1 (Тынышпаев, 1925). Э.Мар^ланныц: « ... К,азак эпосында баска тарихи жаFдайда калыптаскан езге халыктардыц эпосында кездесет1н нег1зdз фантастика мен мэнерленген мифологиялык эшекейлер жок. ...К,азак эпосы халыктыц жалында мыктап орын алFан тутас тарихи окшалардыц немесе турмыс жаFдайларыныц урпактан урпакка берiлген жырлы эцг1меd болып шынады. К,азак эпостары тарихи факплер мен турмыс болмыстарын
калпына келт1руде, керсетуде жылнамалык жазбалардан кем тYCпейдi, ол халыктыц жазу - сызуы жок кезенде оны алмастыра алFан. ОндаFы окшалардыц шындыктан ауыткымаFанын тарихи эдебиеттер де дэлелдеп беред1 Бул дэлд1к эаресе эпикалык ацыздар мурагерлiк жолмен жыршы экеден, жыршы балаFа т1келей бер!лген кезде толык сакталFан» (МарFулан, 1985:37) деген тужырымын макаланы жазу барысында басты назарда устадык.
Белг1л1 Fалым, И.В. Ерофееваныц соцFы зерттеулер1нщ б1ршде Алтын Орда ханы Жэтбектщ бейнес1н (халык жадындаFы эз Жэшбек хан) казак фольклорыныц мэл1меттер1мен тыFыз байланыстыра отырып карастырды. Алтын Орданыц исламдану удерidндег1 Жэтбек ханныц орны мен рел1 туралы тыц тужырым жасайды. Макалада сопылык культ негшнде Жэтбек хан бейнеанщ казак жадындаFы сакрализациялану удерid далалык тариханаа улг1лерiн талдау непзшде тужырымдалFан (Ерофеева; 2021;149-165). Ал, Ж. Сабитов «Ед1ге» жырындаFы басты каhармандарыныц (Ед1ге мен Токтамыс) тасасында калып келе жаткан тулFалар тарихына назар аударFан (Сабитов, 2019; 97-112). Солардыц шшде кейб1р тулFалардыц МоFOлстан тарихындаFы адамдардыц прототип рет1нде кершу туралы тужырымдары б1зге дэстYрлi тариханаманы
арнайы толык зерттеу кажеттiлiгiн айкындай тYседi.
Осылайша, Алтын Орда мемлекетшщ дэстYрлi тарихнамасыныц ерекшелш рет1нде ез тарихын ежелгi тYркiлiк дэстYрлермен байланыстыра отырып, шыщыстык идеология мен мксылмандык дэстурдщ езара астасып кетуiмен айкындалатынын тужырымдаймыз.
Нэтижелер
ДэстYрлi ауызша тарихтыц басты кызметi тарихи сананы сактау мен урпактан урпакка жеткiзу болганы айкын. XIY-XYI гасырларда Шыныс Дештi К,ыпшак аумагында орын алганокигалар ауыз эдебиетi Yлгiлерiнде жан-жакты сакталган. Бул мэлiметтердi жазба деректермен салыстырсак, онда дэстYрлi тарихнамада халык жады мен болмысын айкын керсететш детальдар мен пiкiрлер басым екендiгiн керемiз.
Мысалы, атакты «К,ырымныц кырык батыры» циклдык жырлары Алтын Орда таихымен тыгыз байланысы бар барлык тYркi халыктарыныц бэрiне ортак. Зерттеушi А.Исин «Ногайлы» дэу!ршц батырлык жырларыныц бiркатарыныц туган мезгiлдерiн, «Ногайлыдан» тараган халыктардыц кайсысынан кездесетiнiн керсеттт Мэселен, «Едiге жыры» казак, ногай, каракалпактарда бар болса, «Нураддин» жыры (XV f. орт. тек казактарда, «Муса хан» «Жацбыршы батыр» - казактарда (XVI f. орт.), «ТелаFыс батыр» (XVI f. орт.) - казактарда, «Шора батыр» (XVI f. II-ж.) -казакта, ноFайда (Шора батыр), каракалпакта (Ер Шора), «Орак-Мамай» (XVI f. II-ж.) - казакта, ноFайда (Мамай), «К,арасай-K^rn^XVI f. соцы) - казакта, «Эдiл султан») XVI f. соцы-XVII f. басы, ноFайда (Эд^-Солтан), «Орманбет би (XVII f. 1-ж.) - казакта, ноFайда (Орманбет би), каракалпакта (Орманбет-би), Ер ТарFын (XVII f. 1-ж.) -казакта, ноFайда (Ер ТарFыл), «KlарFабойлы KlазтуFан батыр» (XVII f. 1-ж.) - казакта, «Klазы-ТуFан»-ноFайда бар (Исин, 2004:37). Будан баска казактарда осы циклFа жататын «К,ыдырбайулы К,обыланды» (XV f.), «Кекше батыр», «Кекшенщ улы ер К,осай» (XV-XVI f.), «Манашы», «Манашыулы Туякбай» (XVII f.); ноFайда «К,опланлы батыр»
(XV f.) «Манаша», «Манаша оглы Туякбай», «Эр Косай», «Эр Кокше» ( XVI f.), «Манаша», «Манаша оглы Туякбай» (XVII f.) жырлары кездеседi (Исин, 2004).
Жалпы, бiз карастырып отырFан туста, яFни Алтын Орда мемлекетшщ ец ^шешп, гYлденген тусы 0збек хан билш кезiнде-
ак мемлекеттiц болашак даFдарысыныц
шарттары пiсiп-жетiле бастаFан болатын. Соныц бiр керiнiсi жергiлiктi ру-тайпалардыц басшылары болып келетiн эмiрлер билш мен ыкпалыныц кYшейе тYсуiнен кершедт Мiне, осы туста Алтын Орда халкын кураFан iрi тайпалардыц ыкпалы есе тYседi. Сондыктан жергiлiктi ру-тайпа еюлдершен шыккан тарихи тулFалар баска да тайпа кесемдершщ колдауына CYЙенiп, жоFарFы билiкке умтыла бастайды. Бул процесс, эаресе, Алтын Орда тарихындаFы «дYрбелец кезец» деген атпен белг^ 1360-1380 жылдар аралыFында айкын кершс бердi. Алтын Орданыц оц канатындаFы кыйат Мамай, кожа Шеркеш жэне т.б. эмiрлер сарайдаFы билiкке умтылса, сол канаттан К,ызыр, Орда-Мелик-шейх, Темiр-кожа, МYрид, Ерзеннiц улы К,асым хан, Шымтайдыц улы Орыс хан сиякты Жошы урпактары Ак Орда мен Алтын Орданы бiрiктiруге, ез билiктерiн орнатуFа умтылады. Ал 1370-шы жылдардыц аяFында сарай таFы Yшiн кYрес Орыс хан мен Мамай арасында ерк алады. Осы туста Орыс ханныц бас эмiрi болFан Балтыкшаныц баласы эмiр Едiгенiц де саяси мансабы басталады. Эрине, Едiге есiмi келеа бiр билеушi Токтамыс есiмiмен тыныз байланысты. Орыс ханныц жэне оныц мурагерлершц басты жауына айналFан Токтамыс эмiр Темiрдiц кемегiмен Орыс хан мурагерлерш жецiп, Ак ОрдадаFы билшт иеленгенi белгiлi. Бул тарихи ок^алар ортаFасырлык жазба дерекремен катар, Алтын Орданыц дэстYрлi тарихнамасында кец кершс берген. СоцFыларында окиFалар анык, егжей тегжейл^ эрi барынша дэл сипатталады.
Едие негiзiнен мацFыттарFа, коцыраттарFа, алшындарFа арака CYЙеген болуы керек деп айта аламыз. Себебi мацFыттар оныц ез руы, ал коцырат деп керстуiмiздiц бiр себебi кейде деректерде Едиет коцырат руынан
деп керсетедъ Ал, алшындардыц да Ед1ген1 KOлдаFан тайпалардыц б1р1 болFандыFын ауызша тарих айту дэстYрimц мэл1меттер1 немесе дэстYрлi тарихнамада дэлелдей тYсед1.
Енд1 птр1м1зд1 рет-рет1мен дэлелдеп керешк. Отемк кажыныц мэл1меттерше CYЙенсек Ак Орда эм1р1 Балтыкшаныц улы Ед1ге алFашында Орыс ханныц Токтамыс пен Тем1рге карсы куресiнде Орыс ханды жактайды. Б1рак арасында карсы жакка да ез кызмет1н керсетш отырады, б1рак соцында Токтамыс пен Тем1р жаFына ет1п, Токтамыс экесш елт1ргеннен кешн эм1р Тем1рмен жакындасады. Б1рак, таFы да кеп узамай Тем1рд1ц некер1 болудан бас тартады. Осылайша, ол Жошы урпаFы Тем1р-К,утлыкты колдап, Токтамыска карсы куреdн бастайды. Деректерде Токтамыстыц арка CYЙеген непзп ел1 рет1нде «шырын, барын, арFын, кыпшактар» аталады (Юдин, 1992:115). Ал OFан карсы курескен Едлеш эрине оныц ез ел1 мащыттармен катар езге де ру-тайпа ек1лдер1 де колдаFандары белг1лт Солардыц катарында алшындар да бар. Бул туралы накты жазба деректер сакталмаFанымен, ауыз эдебиет1 улг1лерi мэл1меттер1 б1ркатар тужырым жасауFа мумкiнд1к беред1 деп есептейм1з. Мысалы, Ед1ге жырыныц Ш.Уалиханов жазып алFан нускасында Алшын атасы Кекжалды мерген туралы окша баяндалады (Ед1ге, 1996: 52).
Бул узiндiден темендег1дей мацызды корытынды жасауFа болады деп ойлаймыз. АлFашкысы Алшын атасы Кекежалды мерген туралы мэл1мет. МундаFы Кекжалдыныц руы алшын емес, кер1с1нше ол Алшынныц арFы атасы рет1нде аталуы, алшын тайпалык б1рлестшнщ XIV Fасырдыц аяFында эл1 калыптасу процес1н басынан еткерш жатканын керсетсе керек. Баскаша айтканда кештрек Алшын тайпалык б1рлесппн KураFан Байулы, К,аракесек рулар б1рлестшне к1рген ру-тайпалардыц б1ркатары жеке-дара ез1нд1к калыптасу, даму тарихын басынан еткерш, бул кезецде толык Алшын одаFын курай коймаFанын байкаймыз. Бул шк1р1м1здД жоFарыда келт1р1лген узiнд1де кездесет1н жер-су атаулары да нактылай тYседi. Ежелден Ед1л
мен Жайык арасын мекендеп келе жаткан Байулы, К,аракесек рулары непзшен б1р кездер1 ноFайлар деген жалпы атаумен кеб1рек белг1л1 болFан. Дегенмен Алшын тайпалык б1рлестшнщ, соныц 1ш1нде К,аракесектерд1ц толык калыптасу процеа Алтын Орда мемлекет1тц ыдырау кезещ, эаресе НоFай Ордасыныц тарихымен тыFыз байланысты екендш айкын мэселе. Сондыктан болар Ед1ге жырыныц кез1нде Э.Диваев жазып алFан нускасында Едлет Токтамыс хан алдап шакырып алып, кас кылып елт1рмекш1 болып жатканда, оныц аман-есен кутылып кетуше Алшыннан шыккан Ащысын досы кемек беред1 (Ед1ге, 1996: 126-127). Ащысын бейнес1н белпл1 б1р тарихи тYЛFамен байланыстыру киын. Дегенмен онымен катар жырда кеб1рек аталатын Ед1ге, Токтамыс хан, Эм1р Тем1р, Сыпыра жырау накты тарихи тYЛFалар екендш анык жай болса, Алшын Ащысын к1м ед1 деген сауалFа жауап 1здеп керел1к. ОртаFасырлык авторлардыц б1р1 Ибн Арабшахтыц ецбегшен халык аузында сакталFан Ед1ге туралы жырда баяндайтын окиFаны кездест1рем1з. Ед1ге жырыныц эртYрлi нускасында ол Токтамыс ханныц той уст1нде езш елт1рмек болFан эрекет1нен жакын досы Алшын Ащысынныц кемепмен кашып кутылатын тусы кайталанады. Ал ибн Арабшахтыц шыFармасында да б1р той уст1нде Ед1ге Токтамыстыц езш елт1рет1тн сезш калып, сылтауратып далаFа сытылып шыг^1п кашып кутылFаны баяндалады (Тизенгаузен, 1884: 458). Бул жерде Ащысын жайлы ешб1р мэл1мет бершмейдт Б1рак Едленщ эм1р Тем1рге аттануFа шеш1м кабылдап, Токтамыстыц курFан торынан кашып шыккан тусында сетмдД б1р адамына езшщ Тем1рге аттанып бара жатканын, к1мде-к1м оны 1здесе, сол жерден табатынын, б1рак бул купияны ол кездеген жер1не аман-есен жеткенше ешк1мге айтпауы керект1г1н айтып кетед1 (Тизенгаузен, 1884: 458). Ибн Арабшахтыц шыпармасында аты накты аталмай калFан бул адам жырда айтылатын Алшын АцFысын емес пе? - деген оЙFа жетелейдт
Ед1ге жырыныц эртYрлi нускалары мен Ибн Арабшахтыц ецбепндеп б1з талдап отырFан эпизодтыц шын мэшнде орын алFан тарихи
окига екендшн кезiнде М.П. Мелиоранский де атап керсеткен ед (Мелиоранский, 1905: 17).
Дегенмен В.В. Бартольд 1393 жылFы жарлыктыц мэлiметтерiне CYЙене
отырып, Едiге э]шр Темiрге Токтамыстыц кастандыFынан тойдыц Yстiнен кашып барFан емес, керiсiнше 1391 жылы езше карсы бас кетерген Алтын Орда ханзадаларыныц кетер^ане байланысты Токтамыс Едiгенi ез атынан эмiр Темiрге жiберген деп тужырымдайды (Бартольд, 1963: 736). Эрине, халыктыц жадында ауыздан-ауызFа кешу аркылы жеткен жырларда кейбiр сэйкессiздiктер орын алуы мYмкiн, бiрак жалпы тарихи окига желiсi сакталатыны, тiптi кейде жазба деректерге тYCпей калFан кунды мэлiметтер кездесетiнi дау туFызбаса керек.
Сонымен Алшыннан шыккан АцFысын тарихта болFан шынайы тулFа екендiгiне ^мэн келтiру киын. Себебi халык жадында сакталFан жыр-дастандарда кебiнесе тек ерлшмен, ерекше бiр касиеттерiмен Fана ерекшеленген тулгалардыц атанып, жырланатыны белгiлi жайт.
ЖырдаFы негiзгi кейiпкерлердiц бiрi ретшде ел есiнде сакталFан алшын Ацгысын батыр есiмiн жазба деректерде аттары кездесетiн тулFалармен байланыстырып керуге эрекет жасадык. Осы орайда XVI Fасырда жазылFан 0темiс кажыныц «ШыцFыс наме» атты шыFармасынан темендегiдей мэлiметтердi кездеспрдДк. Алтын Орда ханы Токта хан (1290-1312) билшт CYЙiктi улы ЕлбасарFа калдыру Yшiн баска улдары мен Бату ханнан тараFан езге ханзадаларды кырып салады. Бiрак таFдыр шмен Елбасар экесiнен бурын ерте емiрден озады. Ендiгi туста Токта ханнан кешн Алтын Орда таFы Жошыныц езге урпактарына ететiнi белгiлi болады. Муны сезген хан езегi ертетп, каЙFЫFа батады. Осы кезде Византия ханшайымы, кезiнде Токта ханныц ез колынан каза тапкан Тогрылдыц жеар^ эмецгерлiк жолмен ТоктaFa эйел болFан Келин-Байалин бiр купия сырды ашады. Оныц Тогрылдан туылFaн, Токта ханныц кahaрынaн корыккан Шеркес тауына тыгып койган улы 0збек тiрi екен. Xaн бул хабарды естiп, куанганнан Келин-Байалинге 2 тYмен эскер сыйлап, баланы алдыру Yшiн кыйат Исатай
мен анджут Алатай баскарган 4000 адамды аттандырады. Бiрaк, аталган эскер Озбекп алып келгенге дейiн Токта хан кайтыс болады. Осы сэтп пайдаланган аталык Токты Баджир Токбуга уйгыр сарайдагы билiктi басып алады. Бул туралы естiген 0збек жэне оныц серiктерi Сарайга адам жiберiп, ездерiнiц оныц билiгiн мойындайтындыктарын бiлдiредi. Ал, ез кезегiнде Баджир Токбуга уйгыр да «мен 0збек келгенге дешн баска бiреу такты иелетп кетпесiн деп осылай iстеуге мэжбYP болдым. Менiц эмiршiмнiц улы тiрi турганда, менщ билiктi иеленуiме жол бар ма? Билеушiм келсiн. Xaлык та, хандык та оган тиеалЪ> деген жауап кайтарады. Ал, шын мэнiнде езi 0збектiц кезiн калай жоюды ойластырады. Сангусун атты бiр эмiр кыйат Исатайга бул уйгырдыц шын ниетiнiц сырын ашып кояды. Сондыктан 0збек хан жэне оныц серiктерi ордага басып кiрiп, саткынныц басын алады (Юдин, 1992: 104).
Жогарыда келтiрiлген мэлiметтердiц iшiнде бiзге керектiсi Сангусун есiмдi эмiр. В.П. Юдин «XIV гасырагы казак даласындагы билiктiц тайпа билерiне жэне Токa-Темiр урпактарыныц белгiсiз эулетiне кешуi» атты макаласында Сангусунды Эб^газыныц «ТYрiк шежiресiнде» айтылатын Жэнiбек хан тусындагы уйгыр Санклы-Синмен бiр адам деп карастырады (Юдин, 1992: 70-71). Зерттеушi ауызша тарихнама айту дэстYрi дала дэстYрi бойынша тарихта езiндiк ерекшелiктерiмен ел жадында калган тулгалар жайлы мэлiметтердi урпактан-урпакка Yзбес жеткiзiп отыратын ерекшелшн атап ете отырып, Сангусунды Жэшбек ханныц тYркiмендерге басшы ретiнде тагайындаган уйгыр Санклы-Син екендiгiн алга тартады. Эрине, Сангусун Санклы-Син атауымен езара Yндес екендiгiн ескерсек, бул атаудыц Ацгысын деген аттыц сэл езгерталш жазылган тYрi де болу эбден мYмкiн екендiгiн мойындауымыз кажет. Сондыктан Сарай тагын жаулап алып, Алтын Орданы «куыршак» хандар аркылы баскаруды жYзеге асырган Едiге тусында алшындар да батыска карай жылжыган, эрi олар кеп узамай Yлкен беделге ие, ыкпалды тайпалардыц бiрiне айналады. Сондыктан да бiрте-бiрте алшын
атауы кешнп К1ш1 жуз руларыныц
ортак атауы рет1нде кабылданFан болуы керек
«К,ырымныц кырык батыры» атты батырлык жырлар топтамасында ШыFыс Дешт1 К,ыпшак аумаFын мекендеген ру-тайпалар «ноFайлы» атанFан. Ауык эдебиет улг1лерiнде ноFайлы елш «токсан баулы ноFайлы» деп атауда жш кездеседт
Алтын Орда тарихындаFы «дурбелец кезецнен» кешн басталFан элс1реу кезещнде Ед1ге мен оныц урпаутары билеген мащыттар немес ноFайлар да окшаулана бастады.
Зерттеуш1лер НоFай Ордасыныц непзп халкын кураFан ру-тайпалардыц этникалык курамын талдай келе олардыц кешнп тYркi халыктарымен, соныц 1ш1нде казактармен этникалык байланыстарын аныктаFан. Туркi тектес тайпалар б1рлестшн кураFан кыпшактар, кацлылар, коцыраттар, наймандар, керейлер, уйdндер, кенегестер, арFындар, алшындар жэне т.б. кешнп тYркi халыктарыныц этникалык курамын к1рд1. Бул жаFдай алтынордалык дэстYрлi тарихнамада айкын кер1тс берген.
Алтын Орда мемлекет1нде орын алаFан этносаяси удерiсер нэтижес1нде XV FасырдаFы Дешт1 К,ыпшак тайпаларыныц жаца этникалык непз1 калыптасып б1тп (Федоров-Давыдов, 1966: 248). НоFайлы-казак дэу1р1ндег1 езара тыFыз байланыстар, эаресе этникалык туыстыFы халык еанде ауыз эдебиет1тц улгiлерi аркылы жаксы сакталFан. Ш.Уэлиханов Алтын Орда ханы Жэшбек тYCындаFы казак пен ноFайдыц 1ргес ажырамай отырFан кезец казак жырларында соншалыкты б1р саFынышпен «алтын Fасыр» рет1нде жырланатынын жаза отырып, Ормамбет би кайтыс болFаннан кешнп казак пен ноFайдыц арасыныц узiлуi осы кунге дешн к1ш1 жуз казактарыныц аксакалдардыц кезше жас келт1рет1тн атап етед1 (Сочинения Ч.Ч. Валиханова, 1904: 304).
«К,ырымныц кырык батыры» атты батырлар жыры топтамасына к1рет1н Алшын Алау батыр дастанында алтын Ордалык дэстYрлi тарихнамада казак-ноFай б1рлш немесе казактыц к1ш1 жузiн курап отырFан Алшындардыц ноFай этносаяси кауымдасты^ымен тыFыз байланыстылыFы
айкын кер1тс берген. К,азак шеж1рес1 бойынша Шект1 Т1леу батыр Айтулы (16301684 жж.) мен оныц урпактарыныц арFы теп Еднеден таратылады.
Шеж1ре бойынша Т1леу батырдыц экес Айт, оныц экес1 Белек. Ал, Белектщ экес Мэку (К,алу) шеж1реш1 карттардыц айтуы бойынша, Едленщ бесшш1 урпаFы Сейд-Ахметтен (Сейдактан) туылFан. Сейдактыц тег1 ез кезепнде: Ед1ге ^ Нураддин ^ Окас ^ Муса ^ Сейдак болып келед1 (Тынышпаев, 1925: 59-60).
Ел аузында сакталFан шеж1ре деректер1 бойынша Мэку тынышсыз заманда отбасынан айрылып, Жаманактыц улкен улы Шыщыстыц камкорлыFана еткен. Жаца отбасында К,алу атанып, оныц Белек атты улынан Айт, Бужыр, Алатай тарап, Шектт атадан кс1п енген урпакка айналады (Елеус1зулы, 2001:18-19).
Тарихи деректерде Едленщ руы мацFыт, кейде коцырат деп бер1лген. ШыцFысты идеология элареп, тарихи сана мен тYdmкте тYркi-мусылмандык таным кайта ерк алFан туста Едленщ тег1 мусылмандык киел1 тYЛFаларFа телше бастайды. «Едле» жырыныц барлык нускалары дерл1к оны Баба Тукт1 Шашты Эзиз бабаныц баласы ед1 деп жырлайтыны белплт В. Трепавлов талдап керсеткендей бар материалдарда Сейдактыц улдарыныц ес1м1 Суйiнд1к, ЖауFашты, Машай, Атай, Кел-Мухаммед деп бер1лген (Трепавлов, 2002: 656). ЖоFарыдаFы Мэку -Мамай, Сэре - Суйiнд1к болуы да мумкiн. Юул шеж1ре дерег1 казак-ноFай этникалык байланыстарыныц халык санасындаFы жацFырыFы. ДэстYрлi тарихнаманыц ерекшел1г1 казак ру-тайпаларыныц басынан еткерген тарихи окшаларды 1зш накты сактап калFандыFымен ерекшеленед1. Бул НоFай Ордасы ыдырай бастаFан замандардаFы К1ш1 жуз ру-тайпаларыныц жаппай К,азак хандыFына косылуы кезещнен хабар беред1.
К1ш1 жуз казактарыныц арасында Ед1ге жэне оныц урпактары жайлы поэмалар циклыныц ете жаксы сакталып калуы (Жирмунский, 1974: 377-392). эдебиетте «казак- ноFайлы» дэу1р1 деп аталатын тутас кезецдеп казак-ноFай этникалык
байланыстарыныц нэтижест
ДэстYрлi тарихнаманы талдай келе, бiз ез кезегiмiзде K^i жYЗ курамындагы ру-тайпалардыц, соны iшiнде алшын тайпалык бiрлестiгiнiц «алтыул» улысы негiзiнде калыптаскан деп санаймыз. Деректерде Едiге мен оныц урпактарыныц «улыс адамдарыныц» ру-тайпалык шагу теп туралы мэлiметтер кептеп сакталган. Бул мэлiметтердi талдасак, олардыц тец мацыттар гана емес екендiгiне айкын кез жеткiземiз (Трепавлов, 2002: 290).
XIV-XV гасырлардагы Шыгыс Дештi К,ыпшак аумагын мекендеген ру-тайпалар «кешпелi езбектер» этносаяси кауымдастыгын курады. Ортагасырлык деректер бойынша олар ез шшде: мацгыттар, шибандыктар жэне казактар болып белiндi. Т.И. Султанов 0збек улысыныц ру-тайпалык курылымын «92 баулы езбек» тайпаларыныц тiзiмi келтiрiлген жазба деректердi талдай келе аныктаган болатын (Султанов, 1982: 29-33). Ногайлар тарихын арнайы зерттеген В.В.Трепавлов олардыц ру-тайпалык курамын кураган 70 ру-тайпаны аныктаган. Осы 70 ру-тайпа атауы 92 ру-тайпамен толык сэйкес келедi. Олар: алшын, бадай, баяут, бYркiт, бутас (баташ), жалайыр, джыйыт (джуют), дурман, кацлы, керейiт, кыпшак, кыргыз, кырк, кытай (хытай), кият, коцырат, мацгыт, мерит, минг, найман, онгут, сарай (сарайшык), тама, тYркмен, уймауыт, тургак, казак, YЙсiн, калджут, кулачи, телеу, уйгур, чимбай (Трепавлов, 2020).
Кешнп кезецде ногай этносаяси кауымдастыгын кураган ру-тайпалар казак, каракалпак, башкурт, ногай жэне т.б. халыктардыц курамына ендi. К,азак-ногай байланыстарын зерттей келе А. Исин баска казак ру-тайпаларымен салыстырганда алшындар ногай мен казактан баска тYркi халыктарыныц курамында кездесе коймайтындыгы турады тужырым жасаган. Зерттеушiнiц ногай, казак, каракалпак, езбек-кыпшак, башкурт жэне кыргыздардыц курымындагы ру-тайпалардыц деректер бойынша «кешпелi езбектер» мен Ногай Ордасыныц ру-тайпалары ретiнде аталатын ру-тайпалык курылымыныц сэйкестшн аныктауга арналаган кестесiнде Шыгыс Дешт К,ыпшактык «кешпелi езбектер» курамында кездесетш алышндардыц тек ногайлар
мен казактар курамында гана кездесетiнiн керуге болды (Исин, 2004: 20). Осы орайда зерттеушшц езi де ногайлардыц курамында болган Алшындардыц iрi тайпалык бiрлестiгi XIV гасырдыц екiншi жартысында-ак казактарга косылган болуу керек деп тужырымдайды (Исин, 2004: 26).
Шыгыс Дештi К,ыпшактагы ру-тайпаларыныц жиынтык атулары жазба жэне ауызша деректерде кыпшак, езбектер деп аталып, «92 баулы кыпшак», «92 баулы езбек», «92 баулы ногай» деген атаулар кец колданылган.
«Отыз екi баулы езбек», «Токсан екi баулы кыпшак» атты сез тiркестерi казак халык ауыз iдебиетi Yлiгiлерiнде кец таралган (Потанин, 1917: 54-64). Ал Мурын жыраудан жырлаган «К,ырымныц кырык батыры» атты батырлык жырлар топтамасында ногайлыныц ру-тайпаларын «токсан баулы ногайлы» деп атуы жиi кездеседi (К,азак халык эдебиетi, 1989: 26, 159, 161, 307, 321).
«Маджму ат-таварих», «Тухфат ат-таварих» жэне бiркaтaр жазба деректерде 92 баулы езбек тайпаларыныц курамын шрген ру-тайпалар накты аталган (Материалы по истории Киргизов и киргизии, 1973: 210-213, 12, 129-131). Осы деректердеп мэлiметтерден бiз кейiн казак халкын кураган тайпаларды кездестiремiз.
К,орытынды
Алтын Орда кезещндеп тарихи ой-сана мен тарих айту дэстур^ Алтын Орданыц тел тарихнамасыныц ерекшелiктерiн зерттеу мацызды далалык тарих айту дэстYрi мен кейiнгi кезецдеп де жокка шыгарылып отырган жазбаша тарих дэстуршц езара байланысты, ерекшелштерш сараптау, алтынордалык тарихнаманыц (тарих айту, жазу дэстYрi) сипаты, калыптасуы, сабактастыгын айкындауда мацыздыолып табылады.
Алтын Ордалык тарихи дэстурдщ калыптасуыныц езiндiк ерекшелiктерi далалык ауызша тарих айту дэстYрi мен жазба мэдениетiнiц карым катынасы мен сипатын зерттеумен айкындалады. Алтын
Орда мемлекеттнде калыптаскан тарих айту мен жазу дэстур1 ауызша жэне жазба тарихи дэстурдщ синтез1 рет1нде ерекшеленед1 0тем1с кажыныц, Эб1лгазы бахадYр ханныц шыгармаларын дэстурлi Алтын Ордалык тариханаманыц туындылары деп кабылдау керек деп санаймыз. Себеб1, бул шыгармалар жазылу уакытына карамастан, сол Алтын Орда дэу1р1нде калыптасып, дамыган тарих айтц дэстYрiнiц накты гарта деп багаауга болады. Алтын Ордалык дэстYрлi тариханага ауызша тарих айту немесе фольклор Yлгiлерiмен катар жазба мэдениет туындылары да тэн. Алтын ордалык тариханамалык шгармаларга БYг1нг1 ^оте дешн сакталган тарихи мэттндердщ мэл1меттерше CYЙене отырып, Алтын Орда кезещнен кешнг1, соныц 1ш1нде бYг1нгi казак халкыныц дэстурлi тариханамысында сакталган ацыз-эцг1мелер Жошы улысыныц тарихи дэстYрiнiц ыкпалында болганын айкын байкаймыз.
Алтын Орданыц дэстYрлi тарихнамасын ауызша тарих айту дэстYрi мен жэне жазбаша мэдениет контеканде карастыру б1ртутастык жэне интегративт тургыныц мацыздылыгын аныктады, ал ол eз кезепнде гуманитарлык гылымдар шецбер1нде эркилы зерттеу тэалдерше мэн беруге мэжбYр етп.
¥сынылып отырган макалада шеж1ре, батырлык жырлар мен ацыздар В.П. Юдин усынган тужырым бойынша «далалык ауызша тарих айту» дэстурiнiц жаркын кeрiнiсi болып табылатын 0темк кажыныц «Шыщыс наме» жэне Эб1лгазы баhадYр ханныц «ТYрiк шеж1рес1» ецбектершдег1 мэл1меттермен б1рге талданады.
Алтын Ордалык дэстурлi тариханама туралы сeз еткенде оныц ек1 нускада: ауызша да, жазбашада дамыганын есте усауга тшстз деп санаймыз. Сондай ак жазбаша тарихи дэстур сол кезецде кец таралаган турк1 мусылмандык жазба дэстYрге сайкес, б1рак ец алдымен ауызша тарих айту дэстурiнiц ыкпалында калыптасканын кeремiз. ДэстYрл1 ауызша тарихтыц ортагасырлык жазба тарихнамага сiцiскенi соншалыкты, сощысы гылымда эбден белпл1 болганымен оныц eз дерек корына мэн бер1лмей калады. Алтын ордалыу дэстурлi тарихнаманыц ерекшелш
рет1нде жазба турiнде калыптасып б1зге жеткен шагырмаларда да непзп акпарат кeз1 далалык ауызша тарих айту дэстурiне барып ■прелетатн айкын гарем1з. Далалык ауызша тарих айту дэстYрi тарихи сана мен жадтыц айнасы екендшн дэлелдед1
Алтын Ордалык тарихнамалык дэстурдiц ерекшелш рет1нде тарихнамага жекелеген рулар тарихы, жерплшт эулиелердщ жэне ацыздарда бейнелегенген танымал кешпкерлершц тарихын енпзу аркылы айкындалганын тужырымдай аламыз. Уакыт eте келе бул дэстур мусылмандык элем бейнес мен тарихнамасына енгiзiлдi. Бул дэстYрдiц таралуына жэне туркi халкыныц санасына енуше оныц фольклорлык, эпикалык жYЙелерге жакындыгы ыкпал еткен.
Алтын Орданыц дэстурлi тарихнамасы Х1У-ХУ1 гасырларда Шыгыс Дешт К,ыпшак аумагындаорыналганокигалардыц этникалык сипатын айкын ккрсетед1 Кей мэл1меттерд1ц ацыз-эцг1ме, апсаналар тYрiнде сакталганына карамастан, eткен тарихи окигалар желш туралы жалпы тужырым жасауга мYмкiндiк бередД. Тарихи тулгалар, кYрделi тарихи-саяси окигалар бул деректердщ eзег1н кураган.
Алтын Орданыц дэстурлi ауызша тарихнамасында ХШ-ХУ гасырлардагы окигалар накты кeрiнiс берген. Тарихи окигалардыц дэстYрлi тариханама eкiлдерiнiц шыгармаларында бейнелену оныц шынайлыгы мен eзiндiку 1шк1 мазмкныныц бай болуымен ерекшеленед1
Осы тургыдан алганда Алтын Орда дэстYрлi тарихнаманыц мацызды шыгармаларыныц б1р1 эр1 б1ргеш тYрiк халыктарыныц батырлык жырлары мен дастандарындагы мэл1меттер аса кунды болып табылады.
К,аз1рг1 тацда улттык тарихымызга катысты кунды деректер гылыми айналымга енпз^уде. Осы орайда Алтын орданыц дэстYрлi тарихнамасын айкындайтын гылымга белпаз накты баска да шыгармалардыц табылып калуы бек мYмкiн. Дегенмен, колда бар туындыларды (далалык тариханамага жаткызылган жазбаша шыгармалар мен ауыз эдебиет! Yлг1лерi) кешенд тYрде зерттеудщ eзi де маселеш жаца тургыдан кeмектесуге
мумкiнд1к берер1 сезаз. Макалада KOлданылFан уFымдар («Алтын Ордалык тарихнама» жэне т.б.) мен тужырымдар зерттеуш1лер арасында п1к1рталас тударуы мумкiн. Дегенмен, бул аталFан кезецдеп KOFамдык, тарихи ой сананыц ерекшелш кандай болды, постордалык кезедег1 тарихи жадтыц ортактыFы немесе ерекшелш туралы ткжырымдар калай калыптасты деген
сауалдарFа жауап 1здеуд1ц б1р кадамы Fана болды.
К,аржыландыру
Зерттеу жумысын К,Р ЖоFарFы б1л1м жэне Fылым министрлш (бурынFы К,Р Б1л1м жэне Fылым министрлш) Гылым комитет каржыландырFан (грант №BR10965240).
Эдебиеттер Ti3iMi
Бабалар ce3i. ЖYз томдык. Т. 39. Батырлар жыры. - Астана: «Фолиант», 2006. - 448 б.
Бартольд В.В. Сочинения. Т. 2. Ч. 1. / В.В. Бартольд. - Москва: Наука,1998. - 1024 с.
Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Том 4 / Ч.Ч. Валиханов. - Алма-Ата,1985. - 461 с.
Едке батыр. - Алматы: Тылым, 1996. - 352 б.
Елеуазулы К,. Адамньщ суцкары: тарихи-танымдык жинак / К,. Елеуазулы. - Алматы: Жазушы, 2011.
- 144 б.
Ерофеева И.В. «Добрый» или «святой» Джанибек-хан (1342-1357) в устной исторической памяти кочевников-казахов // Золотоордынское обозрение. - 2011. - Т. 9. - № 1. - С. 149-165. Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос. - Ленинград, 1974. - 728 с.
Исин А. Казахское ханство и Ногайская Орда во второй половине XV-XVI вв. / А. Исин. - Алматы: Наука, 2004. - 160 с.
История татар с древнейших времен Т. 3. Улус Джучи (Золотая Орда). XIII - середина XV в. - Казань, 2009. - 1053 с.
Кочекаев Б.А. Ногайско-русские отношения в XV-XVIII вв. / Б.А. Кочекаев. - Алма-Ата: Наука КазС-СР, 1988. - 272 с.
Казак (1975) КСР ГА Орталык гылыми ютарханасыныц корында сактаулы колжазбалар жинагыныц библиографиялык керсетюшь Бiрiншi бeлiм. Алматы, 192 б.
Казак колжазбалараныц гылыми сипаттамасы. Батырлар жыры.- Алматы, 1975. - Т.1. - 244 б. Казак колжазбаларыныц гылыми сипаттамасы. XV-XIX гасырлардагы акындар шыгармалары. - Т.4.
- Алматы, 1985. - 30 б.
Казак колжазбаларыныц гылыми сипаттамасы. Ертеплер. - Алматы, 2003. - Т.7. - 224 б. Батырлар жыры. Кырымныц кырык батыры (Мурын жыраудан жазылган муралар). - Алматы: Жазушы,1989. - T. 5. - 380 б.
Материалы по истории Киргизов и киргизии. Вып. I. - Москва: Наука, 1973. - 280 с. Мелиоранский П.М. Сказание об Едигее и Тохтамыше. Приложение к сочинениям Ч.Ч. Валиханова // Записки РГО по отделению этнографии. - Санкт- Петербург. - Т. XXIX. - 1905.
Муминов А.К. Ханафитский мазхаб в истории Центральной Азии. - Алматы, 2015. - 400 с. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и сказки. - Петроград: Типография В.Д. Смирнова, 1917.- 198 с.
Сабитов Ж.М. Второстепенные персонажи эпоса Едиге // Золотая Орда: история, государственность, культурное наследие. Нур-Султан, 2019. - С. 97-112.
Скрынникова Т.Д. Харизма и власть в эпоху Чингис-хана / Т.Д. Скрынникова. - Москва, 1997. - 216 с. Султанов Т.И. Кочевые племена Приаралья в XV-XVII вв. / Т.И. Султанов. - Москва, 2002. - 160 с. Трепавлов В.В. История Ногайской Орды / В.В. Трепавлов. - Москва, 2002. - 752 с. Трепавлов В.В. История Ногайской Орды /3-е изд., испр. и доп. / В.В. Трепавлов. - Москва, 2020. - 1040 с. Сочинения Ч.Ч. Валиханова. Изд. под ред. Н.И. Веселовского // Записки императорского географического общества по отделению этнографии. - 1904. -Т.29.
Тизенгаузен В. Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды извлечения из арабских источников / В. Тизенгаузен. - Санкт-Петербург, 1884. - Т.1. - 564 с.
Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа / М. Тынышпаев. - Ташкент, 1925. - 62 с.
Утемиш-хаджи. Чингиз-наме. Факс., пер., транск., текст. прим., исслед. В.П. Юдина. - Алматы, 1992. - 296 с.
Федоров-Давыдов Г.А. Кочевники восточной Европы под властью золотоордынских ханов. - Мо-сква,1966. - 276 с.
DeWeese D. Islamization and Native Religion in the Golden Horde. Baba Tukles and Conversion to Islam in Historical and Epic Tradition. Pennsylvania State University. - 1994. - P. 11.
М.С. Ногайбаева
Казахский национальный университет им. аль-Фараби, Алматы, Казахстан Становление и особенности золотоордынской традиционной историографии
Аннотация. В статье исследуются историческая мысль, историческая традиция и традиционная историография золотоордынского периода. Анализируется взаимосвязь, особенности степной устной истории и традиции письменной истории, рассматривается характер, специфика формирования, преемственность историографии Золотой Орды (традиции повествования, написания истории).
Особенности формирования золотоордынской исторической традиции определяются посредством исследования характера и отношений традиций степной устной истории и письменной культуры. Историческое повествование и письменная традиция, сложившиеся в государстве Золотая Орда, выступают как синтез устной и письменной исторической традиции. Произведения Утемиш-Хаджи и Абулгазы Бахадур хана можно рассматривать как яркое воплощение устных исторических традиций, сложившихся и получивших развитие в эпоху Золотой Орды. Для традиционной историографии Золотой Орды характерны произведения письменной культуры наряду с образцами устной истории либо фольклора. Очевидно, что письменная историческая традиция традиционной историографии Золотой Орды находилась в соответствии с широко распространенной в тот период тюрко-мусульманской письменной традицией, но формировалась преимущественно под влиянием традиционной устной истории.
Следует сделать вывод, что специфика золотоордынской историографической традиции определяется включением в историографию истории отдельных родов, жизнеописания местных святых и известных персонажей, о которых повествуется в легендах. Со временем данная традиция вошла в мусульманскую картину мира и историографию. Распространению этой традиции и проникновению в сознание тюркского народа способствовала ее близость к системам фольклорных и эпических жанров.
Особенности исторической действительности, характерные для Восточного Дешт-и-Кыпчака XIII-XY веков, наиболее ярко проявляются в традиционной устной историографии Золотой Орды по сравнению с классическими письменными источниками. В произведениях представителей традиционной историографии наряду с внешним содержанием исторической действительности отражается и его внутренний смысл.
Ключевые слова: Золотая Орда; историческое сознание; традиционная историография; устная история; фольклор; письменные источники.
M.S. Nogaibayeva
Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan
Formation and features of the Golden Horde traditional historiography
Abstract. The article examines the historical thought and tradition of oral history of the Golden Horde period, as well as traditional historiography. It analyzes the relationship, and features of the Steppe oral history and the traditions of written history, and considers the nature, specifics of formation, and continuity of the historiography of the Golden Horde (traditions of narration, writing history).
The peculiarity of the formation of the Golden Horde historical tradition is determined by the study of nature and relations between the oral historical narrative tradition and the written culture in the Steppe. The history-telling and writing tradition developed in the Golden Horde state is distinguished as a synthesis of oral and written historical traditions. The works by Utemish Khadzhi and Abulgazi Bahadur Khan can be regarded as a real embodiment of the oral historical tradition, which was formed and developed in the era of the Golden Horde. The traditional historiography of the Golden Horde is also characterized by works of written culture along with samples of oral history or folklore. It is obvious that the written historical tradition of the traditional historiography of the Golden Horde was in accordance with the Turkic-Muslim written tradition that was widespread at that time but was formed mainly under the influence of the oral history tradition.
It should be concluded that the specificity of the Golden Horde historiographical tradition is determined by the inclusion in the historiography of the history of individual clans, the biographies of local saints, and famous characters, which are narrated in legends. Over time, this tradition entered the Muslim picture of the world and historiography. The spread of this tradition and penetration into the consciousness of the Turkic people was facilitated by its proximity to the systems of folklore and epic genres.
Features of historical reality, characteristic of the Eastern Desht-i-Kipchak of the 13th-15th centuries, are most clearly manifested in the traditional oral historiography of the Golden Horde in comparison with classical written sources. In the works of representatives of traditional historiography, along with the external content of historical reality, its internal meaning is also reflected.
Keywords: Golden Horde; historical consciousness; traditional historiography; oral history; folklore; written sources.
References
Babalar sozi. Zhyz tomdik. T. 39: Batyrlar zhyry [The words of ancestors. One hundred volumes. - V. 39: Song of Heroes], (Foliyant press, Astana, 2006, 448 p.), [in Kazakh].
Bartol'd V.V. Sochineniya [Works], V. 2. P.1. Sobraniye sochineniy V 9-tomakh [Collected works in 9 volumes]. Otvetstvennyy redaktor B.G. Gafurov [Managing editor B.G. Gafurov], (Moscow,1963, 1024 p.), [in Russian].
Valikhanov Ch. Sobraniye sochineniy v pyati tomakh [Collected works in five volumes], (The main edition of the Kazakh Soviet Encyclopedia-press, Alma-Ata, 1985, Vol. 4, 461 p.), [in Russian].
Edige batyr [Edige hero], (Gylym press, Almaty, 1996, 352 p.), [in Kazakh].
Yeleusyzuly K. Adamnyn synkary: tarihy-tanymdyk zhynak [Human falcon: a historical-cognitive collection], (Zhasushy press, Almaty, 2001, 144 p.), [in Kazakh].
Yerofeyeva I.V. «Dobryy» ili «svyatoy» Dzhanibek-khan (1342-1357) v ustnoy istoricheskoy pamyati kochevnikov-kazakhov [«Kind» or «holy» Janibek Khan (1342-1357) in the oral historical memory of nomadic Kazakhs]. Zolotoordynskoye obozreniye [Golden Horde review]. 2021.Vol. 9. No. 1. P. 149-165., [in Russian].
Zhirmunskiy V.M. Tyurkskiy geroicheskiy epos [Turkic heroic epic], (Leningrad,1974, 728 p.), [in Russian].
Isin A. Kazakhskoye khansvo i Nogayskaya Orda vo vtoroy polovine XV-XVI vv. [Kazakh Khanate and Nogai Horde in the second half of the XV XVI centuries], (Almaty, Nauka, 2004, 160 p.), [in Russian].
Istoriya tatar s drevneyshikh vremen [The history of the Tatars from ancient times], V. 3. Ulus Dzhuchi (Zolotaya Orda). XIII - ceredina XV v. [Ulus Jochi (Golden Horde). XIII - middle of the XV century], (Kazan, 2009, 1053 p.), [in Russian].
Kochekayev B.A. Nogaysko-russkiye otnosheniya v XV-XVIII vv. [Nogai-Russian relations in the XV-XVIII centuries], (Nauka KazSSR, Alma-Ata, 1988, 272 p.), [in Russian].
Kazakh KSR GA Ortalyk gylymy kytaphanasynyn korynda saktayly kolzhazbalar zhynagynyn bibliographiyalyk korsetkishi [Bibliographic index of the collection of manuscripts stored in the Central Scientific Library of the Kazakh SSR], (Almaty,1975, Vol. 1., 192 p.), [in Kazakh].
Kazakh kolzhazbalarynyn gylymy sypattamasy. Batyrlar zhyry [Scientific description of Kazakh manuscripts. Song of heroes], (Almaty, 1975, Vol. 1, 244 p.), [in Kazakh].
Kazakh kolzhazbalarynyn gylymy sypattamasy [Scientific description of Kazakh manuscripts] XV-XIX gasyrlardagy akyndar shygarmalary [Works of poets of XV-XIX centuries], (Almaty, 1985, Vol. 4, 30 p.), [in Kazakh].
Kazakh kolzhazbalarynyn gylymy sypattamasy [Scientific description of Kazakh manuscripts] Ertegiler [Tales]. (Almaty,1985, Vol. 7. 224 p.), [in Kazakh].
Batyrlar zhyry. Kyrymnyn kyryk batyry (Murun zhyraudan zhazylgan muralar) [Song of heroes. Forty heroes of Kyrym (heritage written from Muryn zhyrau)], (Zhasushy press, Almaty, 1985, Vol. 5, 380 p. [in Kazakh].
Materialy po istorii Kirgizov i kirgizii [Materials on the history of the Kirghiz]. (Nauka press, Moscow, 1973, Vol.1, 280 p. [in Russian].
Melioransky P.M. Skazaniye ob Edige i Tokhtamyshe [The legend about Edigei and Tokhtamysh] Prilozhenie k sochineniyam Ch. Valixanova [Appendix to the works of Ch.Ch. Valikhanov]. Zapiski RGO po otdeleniyu etnografii [Notes of the Russian Geographical Society on the department of ethnography], St. Petersburg, V. XXIX. 1905, [in Russian].
Muminov A. K. Khanafit^skiy mazkhab v istorii Tsentral'noy Azii [Hanafi madhhab in the history of Central Asia]. (Almaty, 2015, 400 p.), [in Russian].
Kazak-kirgizskiye i altayskiye predaniya,legendy i skazki [Kazakh-Kyrgyz and Altai traditions, legends and fairy tales], (V.D. Smyrnova press, Petrograd, 1917,198 p.), [in Russian].
Sabitov Zh.M. Vtorostepennyye personazhi eposa Yedige [Secondary characters of the epic Edige]. Zolotaya Orda: istoriya, gosudarstvennost', kul'turnoye naslediye [Golden Horde: history, statehood, cultural heritage], Nur-Sultan, 2019, P. 97-112., [in Russian].
Skrynnikova T.D. Kharizma i vlast' v epokhu Chingis-khana [Charisma and power in the era of Genghis Khan]. (Moscow,1997, 216 p.), [in Russian].
Sultanov T.I. Kochevyye plemena Priaral'ya v XV-XVII vv. [Nomadic tribes of the Aral Sea region in the XV-XVII centuries], (Moscow, 1982, 160 p.), [in Russian].
Trepavlov V.V. Istoriya Nogayskoy Ordy [History of the Nogai Horde], (Moscow, 2002, 752 p.), [in Russian].
Trepavlov V.V. Istoriya Nogayskoy Ordy [History of the Nogai Horde], (Moscow, 2002, 1040 p.), [in Russian]. Sochineniya Ch. Valixanova [Composition Ch.Valikhanov]. Izd. pod red. N.I. Veselovskogo [Publishing house edited by N.I. Veselovsky]. Zapiski imperatorskogo geograficheskogo obshchestva po otdeleniyu etnografii [Notes of the Imperial Geographical Society on the Department of Ethnography], (V. 29, 1904, St. Petersburg), [in Russian].
Tizengauzen V. Sbornik materialov otnosyashchikhsya k istorii Zolotoy Ordy [Collection of materials related to the history of the Golden Horde]. Izvlecheniya iz arabskikh istochnikov [extracts from Arabic sources], (St. Petersburg, 1884, Vol. 1., 564 p.), [in Russian].
Tynyshpayev M. Materialy k istorii kirgiz-kazakhskogo naroda [Materials for the history of the Kyrgyz-Kazakh people], (Tashkent, 1925, 62 p.), [in Russian].
Utemish-khadzhi. Chingiz-name [Genghis name]. Fax, trans., text. note, research. by V.P. Yudin. (Almaty, 1985, 296 p.), [in Russian].
Fedorov-Davydov G.A. Kochevniki vostochnoy Yevropy pod vlast'yu zolotoordynskikh khanov [Nomads of Eastern Europe under the rule of the Golden Horde khans], (Moscow, 1966, 276 p.), [in Russian].
DeWeese D. Islamization and Native Religion in the Golden Horde. Baba Tukles and Conversion to Islam in Historical and Epic Tradition. Pennsylvania State University, 1994.
Авторлар туралы мэлiмет:
Ногайбаева Мендигуль Сагатовна - тарих гылымдарыныц кандидаты, ^ауымдастырылган профессор, тарих факультетшщ деканы, эл-Фараби атындагы Казак улттыщ университет, Алматы, Казахстан.
Nogaibayeva Mendigul Sagatovna - Candidate of Historical Sciences, Associate Professor, Dean of the Faculty of History of Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan.
