97XFTAP 03.20
Тэуелоз К,азак;стан кезещндеп Жошы ¥лысы тарихыныц
Ацдатпа. Мацалада Тэуелаз Казахстан тарихындагы e3exmi мэселелердц 6ipi ортагасы-рларда елiмiз территориясында eMip сурген мемлекеттердц 6ipi Жошы ¥лысы тарихы-на байланысты ецбектерге тарихнамалыц зерттеу жасалынган. Оныц шнде, басты мэселе ретнде Кецес мемлекет1 цулаганнан кешн цазацтыц зерттеушiлерi тацырыпца цатысты ецбектерiндегi тужырымдамалыц взгерктер мен жаца квзцарастарга баса мэн бершен. Автор гылыми ецбектердi талдай келе, тэуелаздт кезецiндегi цазац та-рихнамасын ек кезецге бвлт, ткрлердц взгеру динамикасы мен жаца деректер мен ойлардыц пайда болу эволюциясын кврсетедi. Аталмыш тацырыптыц академиялыц ортада талцыланып, кешн мемлекеттж дэрежеге квтерщше дейiнгi талдай келе, жан-жацты сараптама жасады. Назар аударатын жагдай, тарихшылар зерттеулерiндегi Жошы ¥лысы тарихындагы взектi тустарын, ^rnrni гасырларда цалыптасцан Казац хандышмен байланыстырады. Мацаланыц негiзгi дерек квздерi осы кезецде жарияланган ецбектер мен мацалалар болып табылады. Автор Жошы ¥лысы тарихын зерттеудегi брегей парадигманы соцгы отыз жылдагы отандыц зерттеушыердц ецбектертен iзде-стiрiп, цазiргi кездегi тацырыпты зерттеудц барысы мен дэрежей айцындауга умты-лады.
Жумыста Жошы ¥лысы тарихына цатысты жаца теориялыц идеялардыц топтама-сы цазацтыц зерттеушиернц ецбектерт талдау арцылы суреттеледi. Оныц штде, цазiргi ортагасыр тарихыныц зерттеу нысанындагы мацызды взгерiстердi цажет ететин тустары, соныц штде жаца «Жошы ¥лысы» тужырымдамасыныц цалыпта-суы кврсетледь Автор мацаланы жазу барысында «Казацстан Алтын Орданыц (Жошы ¥лысыныц) мYрагерi» деген жаца тужырымдаманыц цазацстандыц галымдардыц цол-дап, жаца бгр децгейге квтерлу удерт белгш бiр дэрежеге мемлекеттер сабацтастыгын уагыздауда зор сертн бердi деп цорытынды жасайды.
Ty^h сездер: Жошы ¥лысы; тарих; отандыц тарихнама; Тэуелсй Казацстан; цазац хандыгы; квптомдыц.
зерттелуi
Айсауле С. Шакиева
Л.Н. Гумилев атындагы Е¥У, Нур-Султан, К,азакстан
Корреспонденция ушш автор E-mail: [email protected] https://orcid.org/0000-0001-9598-1486 DOI: 10.32523/2616-7255-2022-138-1-126-141
1. Kipicne.
тарихын зерттеуде келеа саяси мэселелерге назар аударылды: мемлекеттщ курылымы, баскару жуйеа, элеуметпк-экономикальщ даму ерекшел1ктер1, кукык непздер1 жэне керш1 елдермен саяси-дипломатиялык карым-катынастары. Айта кету керек, XIII-XV ff. Алтын орданыц империя ретшдеп тарихы отандык тарихнамада жан-жакты зерттелш, жуйеленбеген. АталFан мемлекет жер келем1 бойынша ортаFасырлык мемлекеттердщ
К,азакстан тарихында Алтын Орда тарихыныц зерттелу1 тарихи турFыда кец аукымды мацызды мэселелердщ б1р1 болып кала бередт Мощолдар мен турюлердщ Шыныс Еуропа елдер1нщ саяси, элеуметпк жэне мэдени дамуына катысты баFа беру1 узак жылдар бойы тарихи тартысты мэселелердщ б1рше айналды. Осы туста Жошы ¥лысы
шщде iрiсi болып табылады, оныц иелiктерi Азияда гана емес, Еуропага дейiн созылды. Алтын Орданьщ эскери-саяси кYшi алыс жэне жакын кeршi мемлекеттер Yшiн узак уакыт бойы елеулi геосаяси фактор болып есептелщдД. Алайда, осы уакытка дейiн отандык тарихнамада Алтын Орданыц саяси, элеуметт1к, турмыстык eмiрimц тарихына катысты тYрлi карама-кайшы пiкiрлер орын алып келдi.
ХШ-ХV гг. К,азакстан территориясындагы мемлекеттер туралы тужырымдар отандык тарихнамада ерекше гащл аударылган мэселе ед1 Соцгы жылдардагы «Алтын Орда» тарихы бойынша зерттеулер бiрнеше топка белшедД, сондай-ак, олар зерттеу такырыбы бойынша бiр-бiрiнен ерекшеленедi. Мэселен, бiрiншiсi -Алтын Орданыц тарихы мен археологиясыныц жалпы мэселелерiне арналган ецбектер. ЕкLншi - Алтын Орда терминологиясына арналган гылыми жумыстар. Yшiншi топ -К,азак хандыгыныц Алтын Орда тарихымен байланысын керсет1н ецбектер. Бул аталмыш тарихи YДерiстiц тарихы мен деректер1нщ кeбейiп жэне зерттеу аукымдылыгыныц кецейiп, Отан тарихы Yшiн мацыздылыгы артып, кYннен-кYнге eзектi болып келе жатканын бiлдiредi.
б1зд1ц зерттеу жумысымыздыц максаты - казiрг1 отандык тарихнамада калыптасып келе жаткан Жошы ¥лысы тарихнамасына талдап, объективтi бага беру.
2. Зерттеу эдктерь
Макала жазу барысында салыстырмалы-тарихи, хронологиялык тэсiлдерi колданылды. б1р1нш1, салыстырмалы-тарихилык саралау карастырылып отырган мэселенi отандык тарихнамадагы ерекшелiктi аныктауга, зерттеу зацдылыктарын саралауга, п1к1р eрiсiнiц кецеюiне мYмкiндiк бередi. Аталган методологиялык тэс1л макаланыц мацыздылыгын, карастырылган ецбектердiц мазмуныныц жазылу ерекшелiг1н барынша дурыс талдауга мYмкiндiк бередi. Ек1нш1, хронологиялык тэс1лд1 пайдалану аркылы Жошы ¥лысы тарихын зерттеуде кезецдiк
тарихнамалык 61л1мд1 терец жинактауга мYмкiндiк тугызады. Тарихи дэу1рд1ц eзiндiк ерекшелiг1н ескере отырып, жацсак тужырымдардан алшак болуга жол ашады.
3. Талк,ылау.
Отандык тарихнамада Жошы ¥лысы тарихы туралы зерттелген гаптеген ецбектер бар. Осы жылдарда такырыпка байланысты жаца ецбектер де гаптеп жарык кeре бастады. Тэуелсiздiк кезещндеп Жошы ¥лысы тарихнамасын ек1 кезецге бeлiп карауга болады.
б1р1нш1 кезец, 1990-2000 жылдар аралыгында тарихнама. Тэуелсiздiкт1ц алгашкы жылдарында Отан тарихыныц баска eзектi мэселелер1мен б1рге Жошы ¥лысы тарихына деген ^з^расты eзгертуге талпыныс жасалды. Алгашкы тарихшылар лег1 такырыпка байланысты гылыми макалалар мен ецбектерд1 жариялай бастады. Сол кездеп ецбек шыгарган алгашкы тарихшылардыц б1р1, белг1л1 шыгыстанушы В.П. Юдин болды. Оныц «Переход власти к племенным биям и неизвестной династии Тукатимуридов в Казахских степях в XIV
в. (к проблеме восточных письменных источников, степной устной историографии и предыстории Казахского ханства)» [1] ецбепнщ жариялануы осы такырып бойынша отандык тарихнамага зор сертн бердД. Осы жылдарда тарихшы А.И.Исинн1ц «Тимур в Восточном Казахстане: план и направление похода 1389
г.»[2] атты ецбег1 жарияланды. 1997 жылы М.Х. Эбусеи1това «Казахстан и Центральная Азия: политические, международные и культурные связи (XV-XVII вв.)» такырыбында докторлык диссертация коргады [3]. Кешн М. Эбусеи1това осы такырыпты жалгастырып, гылыми жумысын «Письменные источники по истории и культуре Казахстана и Центральной Азии в XIII - XVIII вв» [4] монография етш шыгарды. Ец Yлкен ецбек ретщде Ш.Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институтыныц шыгарган жаца академиялык 5 томдык «К,азакстан тарихы» жинагын айтуга болады. К1таптыц
2 томында Жошы ¥лысы тарихына арналган бeлiмiнде курастырушылар бурыеты кецеспк зерттеуш1лердщ ецбектерше кептеп алтеме берiлгенi байкалады. Бул дегенiмiз, моцгол шапкыншылы^ыныц eлкеmц элеуметт1к-саяси, этникалык дамуына терiс эсер етп деген кецеспк идеологиядагы тужырымдардыц кeптiгiне назар аударган жен. Айтып eтуiмiз керек, бiрiншi кезецде жарияланган отандык зерттеуш1лердщ ецбектер1нде кецест1к тужырымдамадан алшактау аз болганы байкалады. Мэселен, «Казак хандыгы Орда Ежен улысыныц географиялык, эулетпк жагынан мурагер1 болып есептеледi. Казактардыц eздерi кeшпелi езбектерден шыккан» деген птрлер орын алды.
Екiншi кезец, 2000-2020 жылдар. Алтын Орданыц тарихына газкарас eзгере бастады, халыктыц ерекше колдауымен жэне галымдардыц жаца тужырымдарды усынуына байланысты такырып мемлекетпк дэрежеге гатер1ле алды. Мэселен, 2014 жылы 25 тамыз айында Казакстан Республикасыныц Тущыш Президентiнiц Н.Э.Назарбаевтыц ¥лытау тeрiнде берген сухбатынан кейiн Жошы ¥лысы тарихыныц мэселесi назарга iлiктi. Соган орай, зерттеушiлердiц катары кeбейдi. Оныц iшiнде отандык кeрнектi тарихшылар А.К. Муминов, Ж.М. Тулибаева, Т.И. Султанов, К.З. Ускенбай, А.К.Кушкумбаев, Ж.М. Сабитовтер бар [5]. Бул кезде, жарияланган зерттеуш1лердщ ецбектерi белгiлi идеологиядан тэуелаз болуга тырысты, дерек корларыныц кeбейдi, жан-жакты жэне объективт1 бага беруге умтылганы кeрiнедi. Казiргi уакытта отандык тарихшылар Казак хандыгыныц Жошы ¥лысымен сабактастыгы туралы тезист1 ецбектерiнде келеадей нег1здедi:1) географиялык тург^1дан алганда Жошы ¥лысы аумагыныц 40% - дан астамы, Кeк Орда жэне Ак Орданыц жартысы территориялык тургыдан каз1рг1 Казакстанныц аумагына кiредi; 2) этникалык ру-тайпалык т1зiмдегi Жошы ¥лысына к1рген 92 тайпадан 20-сы казактар курамында eмiр CYPдi, калгандары бурынгы баска Дешт! Кыпшак тYркi халыктарыныц курамында болды. Осылайша,
Казакстан тарихи, географиялык тургыдан да Жошы ¥лысы мурагерi болып есептеуге болады деп газкарас орын ала бастады.
4. Нэтижелер
БYгiнде дереккeздердiц кeпт1г1не байланысты Алтын Орда такырыбында зерттелген ецбектер б1ршама. Кецест1к кезецде Моцгол империясыныц шапкыншылыгыныц зардаптары жайлы тк1рд1 устанган б1р жакты кeзкарастаFы ецбектер де жетк1л1кт1 болды. Енд1 Казакстан Республикасы ресми тэуелс1з мемлекет деп жариялаотан шактан бастап, ерте жэне ортаFасырлардаFы отандык тарихымызды баяндауFа, объективт1 зерттеуге мYмкiндiк туды. Отандык тарихнамада Алтын Орда мемлекет1тц рулык тайпалык б1рлест1ктер мэселес1, Еуразия тYркiлерiнiц этногенез бен этникалык тарихы, мощол дэу1рше ортак этно-саяси тарих сиякты такырыптар eзектi бола бастады.
ТэуелазКазакстандаАлтынОрдатакырыбы тарихнамасыныц зерттелу накты тYрде жолFа койыла бастады. 1990 жылдан бастап б1ршама зерттеуш1лер осы такырыпка белсенд тYрде Fылыми жумыстар жаза бастады. Солардыц 1ш1нде 1992 жылы жарияланFан белг1л1 тарихшы В.П.Юдинныц ецбектерш айтып кетуге болады, онда ШыFыс Дешт1 Кыпшак тарихыныц мацызды бетгерше токталады. ШыFыстанушы ретшде шыFармаларда кездесет1н тарихи деректерге назар аударып, жан-жакты, толыктай зертгедт Галым моцFOл дэу1рше катысты кeптеген деректерд карастырып, келеадей тужырымFа келдк «Кецеспк тарихнамадаFы ецбектердщ шшде казак даласыныц тарихын хронологиялык б1регейл1кпен жазылFан жумыстар жок» [1, 64 б.]. Корыта келе, гаптеген FасырFа созылFан Жошы ¥лысы тарихын зерттеу барысында ШыFыс Дешт1 Кыпшак этносаяси тарихына катысты эмпирикалык материалдарFа жалпылама талдау жасалмады. Осы жылдары жариялаотан ецбектердщ катарына В.Г. Кляшторный мен И.Т. Султановтыц «Казахстан. Летопись трех тысячлетий» жатады. Бул к1тап казак тарихы сак кезещнен
бастап, Казак хандыныныц XVIII Fасырына дей1нг1 тарихи окшалары жазылFан. Ецбект1ц терт1нш1 бел1м1нде Алтын Орда тарихы жайлы мэл1меттер кездеспруге болады. Авторлар Батый хан билш кез1нде Еуразия даласында Алтын Орда мемлекет куатты мемлекетке айналды деген дерек келтардД [6]. Бул жумыстыц максаты рет1нде Fылыми зерттеулерде орын алынFан мэселелерд1 карастыра отырып, осы уакытка дей1н жинакталынFан дерек корларымен Fылыми ортаны жэне казак интеллигенциясын таныстыру болып табылады. В.Г. Кляшторный мен И.Т. Султановтыц птршше, казак халкы мен Орталык Азия, ЕдДл жэне С1б1р аймаFыныц туыстас халыктары тарихына катысты б1ржакты тужырымдар эл1 сактаулы калпында калды. Осылайша авторлар кептеген киындыктарFа карамастан, максатты турде казак тарихын жазуFа тырысты.
1994 жылдан бастап кептомдык «Казакстан тарихы» жазыла бастады. Соныц 1ш1нде Алтын Орда тарихына катысты тарихи деректер кездесетш келемд1 бел1м1 рет1нде 1997 жылы жарияланFан «Казакстан тарихы» 2-ш1 томын атап кеткен жен деп санаймыз. Кептомдыктыц 2 ютабын курастырушылардыц катарында К.М. Байпаков, М.К. Козыбаев, Б.Е.Кемеков, К.А. Пищулина сынды белд1 Fалымдар болды. К1тапта XIII Fасырдыц ортасынан XVIII Fасырдыц басына дей1нг1 кей1нг1 орта Fасыр дэу1р1ндеп Казакстан тарихы баяндалады. Жазбаша деректер мен археологиялык 1зден1стер кешет нег1з1нде Казак хандыFыныц калыптасуы мен дамуы, казак ултыныц калыптасуы,этникалыкаумактыцкалыптасуы, казак коFамындаFы элеуметт1к-экономикалык катынастар мэселелер1, сондай-ак Алтын Орда тарихымен байланысы каралды. ШыFыс Дешт1 Кыпшак тарихын зерттеу ушш К.А.Пищулинаныц ецбектер1 мацызды болып келедД. Кейб1р зерттеу жумыстарыныц нэтижелер1 5 томдык «Казакстан тарихы» жинаFында орын алды. К.А. Пищулина кептомдыкта Ак Орда жэне Кек Орда терминдарыныц шыFу тарихы, ШыFыс Дешт Кыпшак пен Жет1су территориясындаFы Эм1р Тем1р соFыстары, XV Fасырдыц I ширепндеп
Шыгыс Дештi Кыпшак пен Жетку жайлы такырыптарды карастырды. Ерекше назарга 1л1ккен жумыстардыц б1р1не «Ак, Орданыц ыдырауы» атты макаласы болып келедД [7].
Алайда, ецбекте Алтын Орда тарихына катысты оц кезкарасты тужырымдардыц аздыгы байкалады. Тарихи деректерге CYЙене отырып, авторлардыц кеб1не эл1 де кецест1к тужырымнан алшактамаганы кершедД. Себеб1, моцгол шапкыншылыгына катысты птрлер, оныц казак этносаясатына эсер1 жайлы тужырымдардыц кептшн байкауга болады. Сондай-ак, кебше Ак Орда тарихына айрьщша назар аударылганына кез жетюзуге болады.
1997 жылы «За пределами Великой Степи» атты А.Ш.К,адырбаевтыц ецбеп жарияланды. Автордыц гылыми шыгармасында Алтын Орданыц эскери тарихына, соныц 1ш1нде негiзгi курамы жайлы мэселелер1не кец1л бел1нд1. Ол жерде тYркi жэне моцгол тайпаларыныц тарихи магынасына назар аудара отыра жазылды [8]. К,азакстанныц кецес кезшдеп академиялык тарихында Казак хандыгы Алтын Орданыц мурагерi болып табылмайтын тужырымдама жазылган болатын. Революцияга дейiнгi ресейлш тарихшылардыц кепшiлiгi Казак хандыгы кептеген елшемдер бойынша Алтын Орданыц «кукыктык мурагерлершц» бiрi болгандыгын мойындаган болатын. ТэуелаздДк
алганнан кейiн кецестiк тарихнамадагы тужырымдардыц езгермедi жэне тiптi дами бастады. 1990-2000 жылдары жарык керген Казакстанныц академиялык тарихында осы кезкарас толыгымен керiнiс тауып, сакталып калды.
ХХ1 гасырдыц басында бул такырыпка деген кызыгушылык жаца кезкараспен жазылган зерттеулерде байкала бастады. Осы кезецде бiраз ецбек жарияланган галымдардыц шщде А.И. Исин, М.Х. Абусеитова, Ж.М. Тулибаев, Т. Султанов [9] сынды галымдардыц жумыстарын атауга болады.
2000 жылы тарихшы А. Исиннщ «Тимур в Восточном Казахстане: план и направление похода 1389 г.», XIII-XV гасырлардагы Шыгыс Дештi Кыпшак мемлекетшщ тарихи
мэселелерш зерттеген ецбеп жарык ^рд^ АлFаш рет Ак Орданыц саяси тарихы курылу кезещнен бастап кулау мерз1мше дешн зерттелш, Эм1р Тем1р шапкыншылык жорыктарыныц тарихи барысы сипатталады [2]. А.И. Исин каз1рг1 Ак Орда тарихнамасыныц непзп YPДiстерiн айкындады. Кешнп орта Fасыр уакытыныц тарихи кeздерiмен жумыс 1стейт1н А.Исин авторлардыц хроника жасаFан эртурл1 акпараттарына, такырыптарды жариялаудыц калыптаскан птрлерше Fана емес, сонымен катар белпл1 б1р окиFалардыц касакана бурмалануы мен Yндемеуiне байланысты eзiндiк Fылыми тужырымдарымен бeлiст1. Сондай-ак белпл1 б1р саяси непз1 бар генеалогиялык бурмаланулар бар деп санайды.
2001 жылы З. Кинаятулыныц «Мощол Yст1рт1н мекен еткен соцFы тYркi тайпалары: IX-XII Fасырлар» ецбеп жарияланды [10]. Бул ецбект1ц ерекш1лш, зерттеу барысында араб-парсы деректер1, Рашид ад-Дин, Марко Поло, Плано Карпинидыц ецбектер1 кещнен пайдаланылды. Мысалы, Батый ханныц бил1к еткен жылдары жайлы мацызды мэл1меттер келт1р1лген. Алайда, бул казак тарихына кыскаша шолу рет1нде саналады.
Осы жылы М.Х. Абусеитованыц «Тарих'-и Джахангушай» Джувайни как источник по истории Казахстана» [4] жумысы жарыкка шыкты. Ецбекте автор ортаFасырлык деректердД пайдалана отырып, моцFOл кезещ бойынша мацызды тустарды аша б1лдД. Бул деректердщ теориялык мацызы отандык дерекпк зерттеулерде ерекше жоFары болып табылады. ШыFыс жазба деректершен аныкталынFан жаца мэл1меттер Жошы ¥лысы тарихына катысты жаца мэл1меттермен бeлiст1. М.Х. Эбусештованыц ецбектер1нде Fылыми айналымFа енг1зудщ мацызы жаца мэл1меттер шыFыс жазба дерек№здер1 Жошы ¥лысы тарихыныц зерттелмеген жактарын карастыру болып табылады.
Корыта айтканда, жоFарыда келт1р1лген ецбектерде Алтын Орда тарихын жазуда ортаFасырлык дерек кeздерiн жан-жакты пайдаланылFаны кeрiнедi. Оныц басты себеб1 мемлекет тарапынан уйымдастырылFан 2004
жылы «Мэдени Мура» баFдарламасымен байланысты болып келедД.
«Мэдени Мура» баFдарламасы аясында Армения елшен келген архив кужаттарында «Алтын Орда» тарихына катысты деректердД кездест1руге болады. Мэселен, «Из истории Вардана. Армянские источники о монголах. Извлечение из рукописей 1985 г.», «Степанян Грач. Борьба армянского народа против татаро-монгольского ига - Ереван, издательство академии наук Армянской ССР, 1990» сынды кужаттар экел1ндД. Келт1р1лген деректердщ «Алтын Орда» тарихын эл1 де жацаша кырынан ^рсе^те мYмкiндiк бередД.
Сондай-ак, осы такырып аясында зерттеуш1, Fалым Жаксылык Сэбитовтыц ецбектерш атауFа болады. 2008 жылы «Аноним Искендера как генеалогический источник» [11], 2010 жылы «Натанзи как источник по истории Золотой Орды» атты Fылыми макалалары Казан каласында жарияланатын «Золотоордынская цивилизация» журналында жарыкка шыкты [12]. Сощы уакытта ол Казан каласында орналаскан Ш. Марджани атындаFы тарих инстутыныц уйымдастыруымен eткiзiлет1н Fылыми конференцияларына катысып келедД. Автордыц птршше, кецеспк идеологияныц кеаршен Жошы ¥лысына тарихына дурыс зерттеу жYргiзiлмедi. Непз1, Fалым ортаFасырлык деректерд eзiнiц Fылыми макалаларында кeптеп колданады. Галым Ж.Сабитов Fылыми жумыстарында, келесДдей тужырымдарды алFа жетелейдД. Мэселен, «кецест1к дэу1рде калыптаскан птрге сэйкес «Жошы ¥лысы» эл1 де шет елдДк ортаFасырлык мемлекет ретшде карастырылып келед1 Сол себепт1 каз1рп отандык медиевистика мектептерше еск1 моральдД устанымFа CYЙенбей, Жошы ¥лысын ортаFасырлык Казакстан тарихына катысты мемлекет рет1нде караFан жeн» [12, 848 б.]. Галым макалаларында тек казактар Fана Жошы ¥лысыныц «жалFыз» мурагерлер1 деп есептеуге Yмiттенбейтiндiгiне назар аудару кажет деп есептейд. Жошы ¥лысы кец тарихи турFыда тец дэрежеде де Кырым, поляк, Литва, Астрахань, С1б1р, Казан татарлары, башкурттар, ноFайлар, каракалпактар Yшiн,
Киев Руамен б1рдей украин, белорус, орыс жэне орыс сиякты халыктары урпагы болуы мYмкiн. Жас галым Жошы ¥лысына
катысты ортагасырлык деректермен жумыс iстей келе, келесДдей корытындыларга келдi: «^ршшДден, Кецес дэуiрiнде Орда Ежен улысымен уксас жэне Казак хандыгыныц алдындагы Ак, Орда (Ак Орда) мемлекетi бар деп есептелдД, ал Алтын Орда - оныц батыс кeршiсi, ягни 1940 -шы жылдардан бастап, бiз тарих окулыктарында Казак хандыгы Ак Орданыц белгт бiр мемлекетiнiц мурагерi болган деп болжадык. Бул кезкарасты кеп жагдайда есю кецес тарихшылары колдайды. Мен жэне менiц эрiптестерiм Шокан Шыцгысулы Уэлихановтыц (Алматыдагы Тарих жэне этнология институтына оныц есiмi берiлген) жэне Вениамин Петрович Юдиннщ кезкарасын колдаймыз. Екеуi де Ак Орда да, Алтын Орда да (Алтын Орда) мемлекеттщ ресми атауы емес, ¥лыс Жошы хандарыныц штабыныц атауы деп жазды. Ак Орда мен Алтын Орда - бул штаттар емес, резиденциялар. Сондьщтан, казiргi уакытта мен гылыми макалалардагы «Жошы ¥лысы» немесе «¥лык ¥лысы» терминiн танымал мэдениетте «Алтын Орда» деп аталатын мемлекетт1 белплеу Yшiн колданганды жен кeремiн. Сондыктан, Казакстанныц ортагасырлык тарихыныц кецестiк парадигмасыныц eкiлдерi Казак хандыгы Акорда мемлекетанщ мурагерi деп жазганда, бул ^лк1л1 еспледД» [12, 842 б.]. Негшнен, галым кец аукымда ортагасырлык деректермен тыгыз жумыс жасайды, Жошы ¥лысы тарихына катысты жаца мэлiметтермен толыктырып отырады. Автор eзiнiц жумыстарында дерек корларын талдай отырып, барынша жетюлшт турде тарихи эдiстердi колданып келедД. Бурынгы кецестiк тужырымдамадан алыс, тэуелаз гылыми ортада калыптасып келе жаткан тарихи парадигмага сэйкес келедi.
Алтын Орда такырыбына жYг1нудiц тарихи-идеологиялык жэне таза
прагматикалык, экономикалык себептерi бар. Алтын Орда тужырымдамасы таяу жылдары Казакстанныц улттык тарихында eзiнiц зацды
орнын алады деп есептеймiз. 0йткенi, улт езшщ еткетн тарихи тургыдан бiлудi кажет етедД. Мерейтойлар улттыц жецiстерi мен батырларыныц айналасында жиналуына кeмектесiп, жеке басын курудыц жаксы куралына айналуда деген niKip бар.
2010 жылдан бастап когамдык талкылауларда гылыми сарапшылардыц арасында «Алтын Орда тужырымдамасын» кайта карау керек жэне ол билеушi саяси элита Yшiн саяси тургыдан тиiмдi болуы мYмкiн деген пiкipлеp тарихи ортада пайда бола бастады. 2013 жылы кепш^ктщ назарына iлiккен Т.А. Козыревтыц «Независимый Казахстан. Борьба за прошлое. (Актуальные проблемы современной казахстанской историографии)» [13] монографиясы жарияланды. Монографияныц орталык тезиа Казакстандагы улттык курылыста «Алтын Орда тужырымдамасын» пайдалану кажет деген кезкарасты устаным етiп алды. Автор «Алтын Орданы казipгi Казакстанныц символикалык ата-бабасы pетiнде тацдау» саяси тургыдан тиiмдi деп тужырымдайды. Себеб^ осылайша Казакстанда халыктыц тYpлi топтарына тарих беттеpi айкындала беpедi.
Казipгi кезде, Казакстан Республикасыныц Туцгыш Президент! Нурсултан Назарбаев Алтын Орда мемлекетшщ Казакстан тарихындагы мацыздылыгын бipнеше рет атап етп. 2014 жылгы 24 тамызда ¥лытауда еткен сухбатында Туцгыш Президент казактардыц Алтын Ордадамен тарихи сабактастыгын айкындап, бул мемлекеттщ Казак хандыгыныц тарихи бастаушысы екендш туралы тужырым жариялады. Осы сэттен бастап бул мемлекеттiк дэрежеге кетерыДп, жацаша кырынан карастыру мYмкiндiгiне ие болды.
2010 жылгы ¥рыс ханныц генеология мэселесi, тарихи география мэселелеpi жайлы жазылган Ж.М.Тулибаеваныц макаласын жарияланды [14]. «Улус Урус-хана» атты макаласында ¥рыс ханныц генеологиясына талдау жасалынып, осылайша оныц улысыныц орналаскан географиялык мекетн аныктауга тырысты. Деpектеpдi
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(138)/2022 131
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
зерттей келе, Fалым ¥рыс хан Токай Тем1рдщ урпаFы, бул дегешм1з ¥рыс хан улысы, онык урпактары Эмудария eзенiне тиеал1 аймакты иемдендД. Автордыц макаласында Токай Тем1рдщ Yлкен территориясыныц шекарасы белплендД, айтуынша: «Осы жерден Эмудария атырауынан Мащышлак, Каспий мацы ойпаты, СолтYCт1к Кавказ жэне КырымFа дешн Алтын Орданыц ец Yлкен жэне куатты YЙлерiнде Тока Тем1р жерлер1 созылды» [14, 444 б.]. Белпл1 ¥рыс ханныц немереа, Барак ханныц СыFанакка иемдену кукы^ына катысты айтылFан птрше сай келе, «Сы^анак жайылымы зац мен эдеп-^рып кукыFына сэйкес маFан тиеал1, себеб1 менщ атам, ¥рыс хан СыFанакта Fимарат тYрFызды» [14, 447 б.]. Ж.М.Тулибаеваныц птршше, «Егер СыFанак шынымен ¥рыс ханныц жэне оныц урпактарыныц иелшнде болFанда, Барак хан онда жеталш'п дэлелдер келт1рш, бул жерге менш1к кукыFын айкындайтын едД» [14, 448 б.]. МYбэрак ходжа хан, ¥рыс хан мен Токтамыс ханныц атымен шыFарылFан 760 жылдыц аяFы-780 жылдыц басында хижра бойынша ^м1с дирхемдер СыFанак каласында соFылFаны ^рсе^л,^ [15, 57 б.]. Осылайша ¥рыс хан улысыныц орналасуына катысты баска сурактарFа накты жауап кайтарылды. Ж.М.Тулибаевтыц бул жумысы отандык тарихнамада Жошы ¥лысы такырыбына катысты жаца дерек корларымен таныстырылып, деректерде келт1р1лген мэл1меттерге талдау жасалды.
2011 жылытарихшы Т.Султановтыц «Алтын Орда. Еуразия даласындаFы ШыцFысхан урпактарыныц мемлекет1» ецбег1 жарыкка шыкты [16]. Ецбекте араб, парсы деректерш пайдалана отырып, Алтын орда мемлекет1тц курылу тарихы жайлы жазды. Соныц шшде, Жошы ¥лысыныц курамына к1рет1н халыктардыц шаруашылы^ы, мэдениет1, салт-дэстYрлерi туралы мэл1меттерд1 кездест1руге болады. Бул ецбекте Алтын Орда тарихына катысты жаца мэл1меттер лег1 аздыFы байкалады, келт1р1лген акпараттар суретмел1к сипат алFанына назар аударуFа болады.
2013 жылы К.З.Ускенбайдыц «Восточный Дашт-и Кыпшак в XIII- начале XV века.
Проблемы этнополитической истории Улуса Джучи» атты ецбеп жарияланды. Ецбекте ШыFыс Дешт1 Кыпшак даласыныц МоцFOл империясына к1ру YPДiсi, Жошы ¥лысыныц курылуы, «Ак Орда» жэне «^к Орда» терминдерше жацаша шзкарастар сиякты мэселелерге арналFан. Жошы ¥лысыныц шыFыс бeлiг1нде орналаскан Ак Орданыц саяси YPДiстерiне тарихи талдау жYргiзiлдi [17]. Бул ецбекке птр беруш1лердщ б1р1, «ецбек тек Ак Орданыц саяси тарихын жазуFа кeп кeцiл бeлдi. Зерттеу аясында этникалык, элеуметт1к-саяси курылымы, тарихи география сиякты такырыптарына арналFан сурактар аз карастырылды. Бул сурактар терец зерттеуд кажет етедД» [17, 9 б.], деген тужырым жасады. Автор такырыпка катысты тарихнамалык талдау жасауда ШыFыс Дешт1 Кыпшак хандары Орда Еженнен бастап Барак хаота дешнп саяси тарихыныц eзгеру динамикасына мэн бере отырып, кец аукымда мусылман деректерш (парсы, тYркi, араб) колданды. Галым бул такырыпты зерттеу барысында Fылыми ортадаFы мацызды мэселелерге назар аудара б1лдД. Бул жумыста Жошы ¥лысы тарихына катысты тарихнамалык талдау б1рнеше баFытта жYрг1зiлген. Автор шетел тарихнамасы, Ресей тарихнамасы, каз1рп кездег1 Татар тарихнамасы, отандык тарихнама деп топтастыру жасады. Бул бeлiмiнде Жошы ¥лысы такырыбына катысты алFаш жарияланFан авторлардыц жумыстары кeрсет1ледi. Алайда, соцFы уакытта осы такырыпта жазып жYрген отандык зерттеуш1лердщ жумыстары сирек жазылFан. Дегенмен, автор карастырылFан тарихнамалык материалдар Алтын Орда тарихына катысты эл1 де зерттеулерд жYргiзу кажетгшн ^рсете^ деп санайды.
2014 жылы тарих Fылымдарыныц докторы Аширбек Муминовтыц «Золотоордынская историография: вклад и потенциал историко-биографической литературы»
атты макаласында Жошы ¥лысыныц мэдени тарихыныц кейб1р аспект1лерш тарихи жэне eмiрбаяндык эдебиеттер материалдары непз1нде талдауFа тырысады.
ЭртYрлi дереккездер непзшде автордыц гылыми макаласында Ke6ipeK зерттеу аркылы оныц композициясыныц басылымдары Жошы ¥лысын зерттеулерi Yшiн эл-Кафауи акпаратыныц кундылыгын ашуга кeмектестi. Катаибтан алынган жаца деректер мусылмандык гылыми орталыктардыц Жошы ¥лысы астанасына шшу1, нэтижесiцде мэдени eмiрдiц кYшеюi факплерш аныктауга кeмектестi [18].
2015 жылы Астана каласында «Золотая Орда: история и культурное наследие» атты материалдар жинагы жарияланымга шыкты. Рылымибасылым «Этнополитическая история Золотой Орды (Улуса Джучи) XIII-XV вв.: политическая система, социальное развитие, этнокультурный состав» атты «этносаяси» зерттеу жобасын жYзеге асыру аясында дайындалган [19]. ¥сынылган жинакта XIII-XV гасырлардагы Алтын Орданыц тарихы мен мэдениет туралы К,азак,стан, Ресей, Украина жэне Финляндия мамандарыныц гылыми макалалары мен материалдары жарияланды.
Бул жинакта А.Кушкумбаев, А.В. Парунин, Я.В. Пилипчук, авторлардыц макалалары жарияланды, эрi келесДдей мэселелерге назар аударылды. Мэселен, тарихшы Айболат Кушкумбаевтыц «Ак, Орда» в тюркском эпическом жыре «Ер ЕдДге» (к вопросу о политическом центре Джучиева Улуса) атты макаласында «Ак Орда» угымыныц мэселесiне токталады. Ец алдымен оныц географиялык орналасуына катысты бурыннан нысанасы болды тиянакты тYрде карастыра келе, казiргi кезещнде кeпшiлiк зерттеушiлер бул терминдi Батыс аумагымен сенiмдi тYрде байланыстырады [19, 36 б.]. ТYркi т1лдес халыктардыц эпикалык циклын колдана келе, ЕдДге, Алтын Орда тарихыныц тарихи кайнар рет1нде Yлкен эвристикалык
потенциал жэне оны тарих бойынша ауызша дереккeздердiц жеке тYрi рет1нде карастыруга болады. Келес1, ресейл1к белг1л1 тарихшы А.В. Парунинныц «Сведения об Ак-Орде и Кок-Орде в свете устной исторической традиции» атты макаласын айтуга болады. Онда келес1дей птр келт1р1лген: «Зерттеуш1лерд1ц калыптастырган Алтын Орданыц
мифологиялык элем1 Алтын Орданыц Мурагер мемлекеттер1нде орын алган мэдени дэстYрлер «Алтын отбасына» жататын рулар мемлекетт1ц сэтс1здДкке ушырау себептер1н тYсiнуге тырысты» [19, 59 б.]. Украинаныц тарихшысы Я.В. Пилипчук «Ногаев Улус» и Европа» атты макаласында: «Жошы ¥лысы тарихындагы ец кызыкты еамдердщ б1р1 Ногай болган. Жошы мемлекетт1ц шет1нде жаца саяси орталык кура алды» [19, 62 б.]. Бул зерттеуде ногайлардыц саясаты карастырылады.
БYгiцде тарихшы А.К.Кушкумбаевтыц аталган такырыпка байланысты кeптеген зерттеу жумыстары бар. Мысалы, «Военно-политическая ситуация в Кок-Орде XIII-XIV веков» жумысында Алтын Орда мемлекет1не тиес1л1 шекарасы, эскери тарихы жайлы жазылды [20]. Сондай-ак, автор «Шайбаниларга тиес1л1 иел1кт1 «^к Орда», Жошы ¥лысыныц сол канаты «Ак Орда» деп аталады» деген птрмен кел1спейт1н1н б1лд1рд1.
Автордыц келес1 «Историография истории военного дела кочевников Улуса Джучи» макаласында кецест1к, отандык, шетелдДк тарихнамадагы Жошы ¥лысы тарихы жайлы жазылды. А. Кушкумбаев «История военного дела кочевников Золотой Орды XIII-XV вв.» атты макаласын жазу барасында моцгол дэу1рше катысты тарихнамалык жумыстарда археолог галымдардыц макалаларын пайдаланды.
2017 жылы галым А.К. Кушкумбаевтыц «Алтын Орда: об одном символе власти в империи джучидов» атты макаласында тарихи деректерге гылыми тургыда анализ жасай келе, «Алтын Орда» атауыныц шыгу тарихымен таныстырады. Осылайша, «¥лык ¥лыс» атауыныц пайда болу тарихымен, «Алтын Орда» атауыныц Жошы урпактарында орталык атауы рет1нде гана колданылады [21, 356 б.]. Ралым А.Кушкумбаев eзimц гылыми жумыстарында кецест1к зерттеуш1лерге гаптеп с1лтеме беред1. Сондай-ак, ортагасырлык араб, парсы, тYркi деректер1 колданылган. Жалпы, автор каз1рг1 тацда Жошы ¥лысы такырыбына катысты отандык
тарихнамада белпл1 зерттеуш^ердщ 6ipi деп санаута болады. Озшщ макалаларында бурынты кецеспк тужырымнан алшактап, ортатасырлык дерек корларыныц кемег1мен жацаша мэлiметтер топтамасымен белiсуде.
2019 жылты 24 тамызда Президент К,.Ж.Токаев «¥лытау-2019» хальщаральщ туристiк форумында сейлеген сезiнде есй идеяны жандандырып, Алтын Орданыц мерейтойын мерекелеу кажеттiгiн алташ рет атап етп. Осы мерейтойдыц жотарыда аталтан тарихи жэне саяси аспектiлерiнен баска, Президенттщ мэлiмдемесiнде Алтын Орданыц куатты «символикалык капиталыныц» кемегiмен К,азакстанныц туриспк элеуетiн арттырута деген ыкылас байкалатынын атап еткен жен. Бул ретте кабiрi ¥лытауда орналаскан Жошы Алтын ордасыныц негiзiн калаушы Моцголиядаты Шыцтысхан сиякты, ятни «туриспк бренд» ретшде жайтаса алады.
2019 жылы талым Айболат Кушкумбаевтыц бастамасымен «К вопросу о дате образования Улуса Джучи» атты макаласы жарыкка шыкты. Бул макалада автор Жошы ¥лысыныц калыптасуын жан -жакты карастырады. К,орытындылай келе, автор Жошы ¥лысыныц калыптасуыныц бастапкы кезещ, салыстырмалы тYрде айтканда, «эмбриональды» кезецде болтан XIII тасырдыц бiрiншi онжылдытыныц екiншi жартысы деп есептелу керек деген корытындыта келедi [22, 31 б.]. Сондай-ак, 2019 жылы талым «Золотая Орда в истории тюркских народов» атты мак,аласында Алтын Орда тарихыныц тарихи-мэдени мэселеа жайлы жазды. Автордыц пшршше Алтын Орда тарихы еткенге катысты мэселе емес, сондай-ак к,аз1рп заманты тарихнама Yшiн мацызды болып табылады. Тарихшы А.Кушкумбаев такырыпты зерттеу барысында келеадей тужырымта келд1: «Жошы империясыныц (Алтын Орда) билЫ кезещнде оныц территориясында тYрiк, моцтол фин-угор, славян жэне кавказ сиякты этникалык топтар еркш ом1р CYPдi. Сондай-ак, Алтын Орда эскери, саяси жэне мэдени туртыдан мыкты держава болды, езшд1к «Pax Nomadica»-Еуразияныц орталыты болды» [23, 13 б.].
2020 жылы Жошы ¥лысы такырыбында Жаксылык Сабитовтыц «Сведения Натанзи о событиях в восточной части Улуча Джучи в 1313-1370-ых годах: критика достоверности» атты макаласы жарыкка шыкты [24]. Макалада автор Аноним Искендер (Натанзи) деректершц тылыми мацызы кещл бeледi. Автор «Аноним Искандера» шытармасымен жумыс ктей келе, келеадей тужырымдарта келдi: «Аноним Искандара» хиджра бойынша 816 жылы (1413-14 жылдары) жазылып, Тимур Искандарта арналтан едi. Klазiргi уакытта колжазбаныц 5 нускасы бар. Осы деректерд зерттей келе, 1313 жылдан 1370 жылта дейiнгi Жошы ¥лысы тарихы бойынша Натанзидыц деректерiнiц нактылыты элаз болтанын айтута болады». Осылайша, Натанзида келт^лген Yзiндiлерде автордыц пiкLрiнше кептеген хронологиялык жэне генеалогиялык кателжтер жасалды деп санайды.
Klазiр кезде, трелей «Жошы ¥лысы» тарихы бойынша зерттеуш^ер eздерiнiц макалаларымен жарыкка шытута мYмкLндiк беретiн «Золотоордынское обозрение» журналы ез жумысын жасап келедi. Журнал беттершде Жошы ¥лысы мен татар хандыктарыныц тарихын зерттеудiц барлык салаларын камтитын накты тарихи, тарихнамалык жэне деректану сипатындаты тылыми жарияланымдар керсеталген. Сонымен бiрге журнал Жошы ¥лысы мен татар хандыктарыныц тарихы «Жошы ¥лысы eркениетiнiц» бiртYтас элемi рет1нде карастырылатын тылыми тужырымдамадан шытады.
Аталтан журналда 2020 жылдары Ж.М. Тулибаеваныц «История Золотой Орды в хивинской историографии» [25], Ж.М. Сабитовтыц «Интерпретация сведений «Зубдат ал-Фикра» в научном труде А.А. Порсина» сынды жумыстары жарияланды [26]. Аталтан макалаларда «Жошы ¥лысы» тарихына катысты тыц деректермен бeлiсiп, тылыми непздемеге сай жазылтан [26, 2 б.]. Бул макалада «XIII аяты - XIV тасырдыц басындаты ¥лыс Жошы тарихы туралы «Зубдат эл -ой» акпаратынан А.А.Порсинныц усынтан гипотезалардыц тутас сериясын талдаута батытталтан. Корытындылай келе,
А.А. Порсина XIII - XIV гасырдыц басында ¥лыс Жошыныц саяси тарихын зерттеумен айналысатын тарихшылардыц Yлкен назарына лайык. Бул ютапта автор усынган гипотезалардыц кeпшiлiгi кисынды жэне дэлелдД. Бул монография дэу!р туралы да, «Зубдат эл-ой» композициясы туралы да 6!здщ гылыми бiлiмдеpiмiздi теpецдетедi жэне кецейтедД. А.А. Порсин «Зубдат эл-Фикра» ецбегiндегi «Алтын Ордага арналган бeлiмiнде баска араб тiлiндегi шыгармалармен 6!рш 1313 жылдан кейiн Мысырда жазылган эссеге оралады.
Галым Ж.М. Тулибаеваныц макаласында Шыцгыс улыстарында болган тарихи окигалардыц эpтYpлi нускаларын баяндайтын Хиуа шыгармаларыныц жацалыктарына ерекше назар аударылган. Мысалы, Бату ханныц Yгедай ханныц Кытайга жорыгына катысуы, Берке ханныц мусылман д!н!н кабылдауы, Жэнiбек ханныц казий Мухи эл-Динмен кездесуi жэне т.б. Жошы ¥лысы тарихыныц кыскаша мазмунына карамастан, Хиуа тарихшылары баска тарихи жазбаларда жок тYпнуска мэлiметтеpдi келтipетiнiн атап еткен жен. Автор макаласында зерттеудщ максаты - Алтын Орда тарихын баяндайтын Хиуа тарихи жазбаларыныц материалдарын зерттеу. Макалада Хиуа тарихнамасыныц мэлiметтеpi мен сарай тарихшыларыныц пiкipлеpi, олардыц Дештi Кыпшак окигасына берген багасы талданады. Автор Хиуа жазбаларыныц жацалыктарына ерекше назар аударылады, онда Шыцгыс улыстарында болган тарихи окигалардыц эр тYpлi нускаларын баяндаган. Мысалы, Бату ханныц Yгедей ханныц Кытайга жорыгына катысуы туралы акпарат, Берке ханныц мусылмандык сетмш кабылдауы, Жэнiбек ханныц Казиджи Мухи ад-Динмен кездесуi жэне т.б. Айта кету керек, Алтын Орда тарихыныц кыскаша кepсетiлуiне карамастан, хиуалык тарихшылар баска тарихи ецбектерде жок тYпнускалык акпаратты усынады[25, 366 б.]. Жулдыз Тулибаева Хоpезмнiц бурынгы тарихын усынган кезде, бабалардыц дацкты еpлiктеpiн кунграт тайпасынан атап eтедi, сондай-ак, Шыцгыс хан мен шыцгыс урпактарыныц тарихы кыскаша баяндалады.
Хиуалык шыгармалардыц эркайсысыныц eзiне тэн ерекшел1ктер1, eзiндiк идеялык саяси багыты болды, бул б1зге Жошы ¥лысы тарихын эр турл1 кeзкараспен карауга мYмкiндiк беред1.
2020 жылы тарих гылымдарыныц докторы БYркiт Аяган «История Улуг Улуса-Золотой Орды» атты дэр1стер жинагын жариялады [27]. Дэр1с барысында ¥лык ¥лыс-Алтын Орда тарихыныц б1л1м1, жумыс 1стеу1 жэне жойылуы туралы кец акпарат бер1лед1. Автор кец байтак Еуразия мемлекет тургындарыныц экономикасы, сырткы саясаты мен мэдениет1н1ц жай-кYЙiнiц сурет1н бердД. Сонымен катар кeрнект1 хандардыц, билеуш1лер мен эм1рлердщ кызмет, сондай-ак, Орданыц ыдырауы кез1нде жаца этникалык топтардыц курылуы карастырылды. Бeлек бeлiмдерде К,азак хандыгыныц курылу кезещне арналган. Бул ецбек хронологиялык кезецнщ барлык тустарына ерекше кeцiл бeле жазылды. Ецбек материалдары 5 лекциялык бeлiктерге бeлiнген, осылайша жYЙелi тYрде ¥лык ¥лыс мемлекетанщ курылу, шарыктау шагына, ыдырау кезецдер1 бойынша мэл1меттер келт1р1лген. Галымныц осы жумысында жасаган корытындысы ерекше назарга лайык деп санаймыз. Мэселен, Жошы ¥лысыныц кулауы гылым мен индустриалды технологияда кeшбасшылык жогалтуымен байланыстырады. Автордыц осы корытындысы гылыми зерттеудеп жаца м1ндеттер мен багыттардыц курылуына экелу мYмк1н. Автор макалада келеадей мэл1меттермен таныстырады: «XIII гасырдыц б1ршш1 жартысында Шыцгыс хан мен Жошы ¥лысы империясыныц курылуы элемдДк тарихта ец кeп талкыланган мэселелердщ б1р1 болды жэне солай болып кала бередД. Бул алып мемлекеттщ аумагы мен салдары бойынша генезиа, кызмет1 мен ыдырауы туралы кэаби дайындалган ецбектер эл1 де аз. ¥лы мемлекетт1 курган халыктар оган этникалык емес, б1р-б1ршщ орнын баскан ордага саяси, элдеб1р жолмен, limi жеке емес саяси атау бердД. Мемлекет тургындары толыгымен моцгол нэс1л1 болды деген бурмаланган стереотип бар. Шынында да, жауынгерлердщ кeпшiлiг1 монголоидтык антропологиялык
типте болFан. Б1рак, мысалы, «половцы», болгар тур1ктер1 немесе башкурттар деп аталатын Кара тещздеп кыпшактар, сeзсiз, кавказдык немесе аралас типт1 шыFу теп болды. Сондай-ак, Орда халкыныц курамында Кавказ халыктарыныц гаптеген eкiлдерi болды. Мэселен, каз1рп карачайлардыц, балкарлардыц, кумыктардыц, черкестердщ, абазиндердщ, эз1рбайжандардыц ата-бабалары к1рдД. Эм1рлер мен т1пт1 хандардыц арасында черкес, сары немесе урус ес1мдер1 бар адамдар бар. Ал каз1рг1 казактарда курметке ие болFан б1ршш1 еуропалык казак Сарыюзман деп аталды. С1рэ, оныц шын аты Сары-Осман (Оспан) болFан. Алтын Орданыц улы эм1рлершщ б1р1, мысалы, Кажы-Черкес деп аталды, бул оныц Солтуспк Кавказ халыктарына жакынды^ын кeрсетедi. ¥мытпайык, соFыс олжаларыныц б1р макаласы эркашан «ай жуздД кыздар» болFан, ал славян халыктарыныц гаптеген eкiлдерi, олар туралы б1зге жазбаша дерек^здер айтады, жаяу эскерлерде кызмет еткен» [27, 6 б.]. Бурк1т АяFан улкен Fылыми жумыстары гап, эаресе КазакстандаFы мемлекетплжтщ курылу мен дамуына катысты eзект1 мэселелерге арналFан. Автор бул ецбекте ортаFасырлык терминология мэселесше ерекше назар аударып, «¥лык ¥лыс» атауыныц бук1л казак жэне турк1 халыктарына сай келед1 деп санайды.
ХХ1 Fасырдыц 20 жылдары тарих Fылымдарыныц докторы Канат Ускенбай «Золотая Орда и ее наследие: Международный симпозиум, посвященный 750-летию государства» атты макаласы жарыкка шыкты [28]. Бул макалада автор 2019 жылы 2526 карашада Стамбул каласында Стамбул университет^ гуманитарлык факультет! уйымдастырылFан Fылыми к-шара eткiзiлдi. АталFан халыкаралык симпозиумFа Тур1к тарихы коFамы, Казан федералды университет1, Татарстан РеспубликасындаFы Ш.Марджани атындаFы тарих институты, Елгинкан фонды, Ахмед Ясауи атындаFы казак-тур1к университет1 катысты. Азия мен Еуропаныц 8 мемлекетгнщ 45 Fалымы катысты. Гылыми симпозиумда «Жошы
¥лысы» тарихына катысты Fылыми 1здешстердДц дэрежеа, Fылыми макалардыц eзектi тустарына токталды [28, 140 б.].
Алтын Орда мен Татар хандыктарыныц тарихын зерттеуге кызыFушылык бук1л элемде артып келедД. 2020 жылдыц 19 карашасында Курылтай жиналысы кашык форматта eтт1, онда Алтын Орда зерттеуш^ершц халыкаралык кауымдастыFыныц ЖарFысы бектлдД. Кауымдастыктыц непзг1 максаты-ордатану, туркттатар мемлекеттершц тарихы саласындаFы Fылыми зерттеулердД уйлест1ру, к-шаралар eткLзу, осы баFыттаFы зерттеулердщ нэтижелерш насихаттау жэне усыну. Кауымдастыктыц тeраFасы болып тарих Fылымдарыныц докторы б1рауыздан Трепавлов Вадим Винсерович сайланды. Казакстанда кауымдастык комитет1не басшылык етуш1 рет1нде Fалым Аширбек Муминовты, Fылыми хатшы Айболат Кушкумбаев таFайындалды.
Жалпы, Казакстан Республикасыныц президент1 К.Ж.Токаевтыц Алтын Орда такырыбына катысты ундеунщ тарихи-идеологиялык жэне таза прагматикалык, экономикалык себептер1 бар. Президентпк командасы 1ске коскан «жаца маFыналар генерациясы» жалFасады, жэнеб1з «АлтынОрда тужырымдамасы» алдаFы жылдары Казакстан халкыныц турл1 этнолингвистикалык топтарын б1р-б1р1мен жакындастыруFа умтылатын Казакстанныц улттык тарихыныц непз1нде eзiнiц зацды орнын алады деп кутуге болады. Эл1 де, «Жошы ¥лысы» тарихы eзектi такырыптардыц б1р1 болып кала бередД. Казакстан Республикасыныц Президент1 К.Ж.Токаевтыц мэл1мдемес1 «Жошы ¥лысы» тарихымен айналысушы зерттеуш1лердщ санын eсiрiп, олардыц белсендД турде Fылыми жумыстарыныц жариялануына алып келдД. ЖоFарыда келт1р1лген мэл1меттерге суйенсек, отандык зерттеуш1лер осы такырыпта жазылFан Fылыми жумыстары шет елдерде жарияланып келедД. Осылайша, Тэуелаз Казакстан кезещндеп отандык зерттеуш1лер1 «Жошы ¥лысы» тарихына катысты накты тужырымдамалары кец Fылыми орталарда талкыланып жатыр.
5. К,орытынды
Алтын Орда eткен тарихтыц белг1сi гана емес, сонымен катар отан тарихнамада алатын орны ерекше. Жогарыда карастырылган отандык тарихнамага талдау жасай келе, Алтын Орда - орталыкталынган мемлекет болып табылады деген тужырымга келемiз.
2019 жылы Алтын Орда деген атпен белг1л1 ортагасырлык мемлекет туралы зерттеулер гылыми ортада басты такырыпка айналды. Себебi, 2019 жылы Алтын Орданыц курылганына 750 жылдык мерейтой жоспарлануымен отандык тарихнамада Yлкен талкылаулар болды. Элбетте, Еуразияныц кeптеген халыктары Yшiн Алтын Орда мен оныц саяси мурагерлер! тарихта белпл! 61р орынга ие болды. Тарихи деректерге CYЙенсек, 6ил1к етушi казак хандары Алтын Орда урпактары болып есептелiндi, оныц сол канаты Сырдария бойындагы Сыганак орталыгы болды, казактардыц аргы тег1 сол мемлекеттщ эскери 6ил1к кызмет1н аткарды. Шыцдыгына келгенде, казак тарихы т1келей Алтын Орда тарихымен байланысты болып келед1 Сол себепт1 отандык зерттеуш1лер осы такырып айналасуы eте орынды.
Сондай-ак, бYгiнгi тацда Жошы империясы тарихын зерттеуде б1регей тужырымдамалык парадигма жок. Егер кез1нде б1з б1регей «тарихты материалдык тYсiнiк» непзшде карастырсак, каз1р жаца теориялык идеялар мен принциптердщ вакуумы пайда болды.
Жалпы, каз1рг1 отандык тарихнамада зерттеу нысаны eркениеттi - мэдени багытка непзделедД, себеб1, Жошы ¥лысы тарихында мэдениетп зерттеу байланыстырушы такырыптыц б1р1 болып есептелшед! Жошы ¥лысы тарихы эрдайым тарих мамандарыныц, б1здщ ел1м1зде, шет елде де когам назарындагы такырыптардыц б1р1 болып табылады. К,аз1рп К,азакстанныц символикалык ата-бабасы ретщде Жошы ¥лысын тацдау К,азакстандагы халыктыц тYрлi топтары Yшiн тшмдД. К,азакстан когамыныц улттык-патриоттык бeлiг1 рет1нде Жошы ¥лысы улттык мактаныштыц накты непзше айналады. Бул ретте К,азакстанныц ортагасырлык тарихыныц усынылып отырган «К,азакстан Алтын Орданыц (Жошы улысыныц) мурагерЬ> деген жаца тужырымдамасы тецдесаз бурын болган парадигмасынан гeрi гылыми дэрежеа жогары. Болашакта, отандык зерттеуш1лердщ тарапынан бул жумыс эл1 де жалгасын табады деген Yмiттемiз.
Эдебиеттер тiзiмi
1 Юдин В.П. Переход власти к племенным биям и неизвестной династии Тукатимуридов в Казахских степях в XIV в. (к проблеме восточных письменных источников, степной устной историографии и предыстории Казахского ханства) / В.П. Юдин. - Алматы: Гылым, 1992. - 125 с.
2 Исин А. Тимур в Восточном Казахстане: план и направление похода 1389 г. // Отан тарихы. -2000. - №1-2. - С. 124-128.
3 Абусеитова, М.Х. Казахстан и Центральная Азия: политические, международные и культурные связи (XV-XVII вв.): дис. док. ист. наук. - Алматы, 1997. - 312 с.
4 Абусеитова М.Х. Письменные источники по истории и культуре Казахстана и Центральной Азии в XIII - XVIII вв. / М.Х. Абусеитова. - Алматы: Дайк-Пресс, 2001. - 325 с.
5 Муминов А.К. Золотоордынская историография: вклад и потенциал историко-биографической литературы // Золотоордынское обозрение. - 2014. - № 1(3). - 79-100 с.
6 Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетий. - Алма-Ата: Рауан, 1992.
- 378 с.
7 Мингулов Н.Н., Пищулина К.А. Ак-Орда в XIV веке // История Казахстана (с древнейших времен до наших дней). - 1997. - Т. 2. - 624 с.
8 Кадырбаев А.Ш. За пределами Великой Степи / А.Ш. Кадырбаев. - Алматы: Демеу, 1997. - 200 с.
9 Исин А. Тимур в Восточном Казахстане: план и направление похода 1389 г. // Отан тарихы. - 2000.
- №1-2. - С. 124-128.
10 Кинаятулы З. Моцгол услртш мекен еткен соцгы турю тайпалары: ¡Х-ХП гасырлар. - Астана: Елорда, 2001. - Б. 208.
11 Сабитов, Ж.М. Аноним Искендера как генеалогический источник// Золотоордынская цивилизация. - Казань, 2008. - № 1. - С. 117-122.
12 Сабитов Ж.М. Натанзи как источник по истории Золотой Орды // Золотоордынская цивилизация. - Казань, 2010. - № 3. - С. 150-154.
13 Козырев Т.А. Независимый Казахстан. Борьба за прошлое. (Актуальные проблемы современной Казахстанской историографии) / Т.А. Козырев. - Астана: Мектеп, 2013. - 60 с.
14 Тулибаева Ж.М. Улус Урус-хана // Казахстан и Евразия сквозь века: история, археология, культурное наследие: Сб. науч. трудов, посвящ. 70-лет. со дня рожд. акад. НАН РК К.М. Байпакова. - Алма-ты, 2010. - С. 444-448.
15 Тулибаева Ж.М. История Золотой Орды в хивинской историографии// Золотоордынское обозрение. - Вып. 2. - Казань, 2020. - С. 366-377.
16 Султанов Т.И. Алтын Орда Еуразия даласындагы Шыцгыс хан урпактарыныц мемлекет / Т.И. Султанов. - Алматы: Мектеп, 2011. - Б. 176.
17 Ускенбай К.З. Восточный Дашт-и Кыпчак в XIII - начале XV века. Проблемы этнополитической истории Улуса Джучи / К.З. Ускенбай. - Казань: Изд-во «Фэн» АН РТ, 2013. - 288 с.
18 Муминов А.К. Золотоордынская историография: вклад и потенциал историко-биографической литературы // Золотоордынское обозрение. - 2014. - № 1(3). - С. 79 -100.
19 Кушкумбаев А.К. Золотая Орда: история и культурное наследие: сборник научных материалов / А.К. Кушкумбаев. - Астана: ИП «^-РЫЖ», 2015. - 182 с.
20 Кушкумбаев А.К. Историография истории военного дела кочевников Улуса Джучи / А.К. Куш-кумбаев. - Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2011. - 22 с.
21 Кушкумбаев А.К. Алтын Орда: об одном символе власти в империи джучидов. Байыргы турш кундылыктары-2017: халыкаралык гылыми-теорияльщ жэне практикалык конференциясыныц макала-лар жинагы / А.К. Кушкумбаев. - Астана:Е¥У баспасы, 2017. - 473 б.
22 Кушкумбаев А.К. К вопросу о дате образования Улуса Джучи // Сарыарка жэне Алтын Орда: уакыт пен кещслк. - Сарыарка и Алтын Орда: время и пространство. - Алматы, 2019. - 245 с..
23 Кушкумбаев А.К. Золотая Орда в истории тюркских народов // Золотая Орда: история, государственность, культурное наследие. - Нур-Султан, 'Тылым" баспасы, 2019. - С. 72-83.
24 Сабитов Ж.М. Сведения Натанзи о событиях в восточной части Улуча Джучи в 1313-1370-ых годах: критика достоверности// Вестник КазНПУ имени Абая. - 2020. № 2(65). - С. 418-424.
25 Тулибаева Ж.М. История Золотой Орды в хивинской историографии // Золотоордынское обозрение. - Казань, 2020. - № 1. - С. 366-377.
26 Сабитов Ж.М. Интерпретация сведений «Зубдат ал-Фикра» в научном труде А.А.Порсина. -2020. - № 8(3). - С. 552-562.
27 Аяган Б. История Улуг Улуса-Золотой Орды. Курс лекций / Б. Аяган. - Алматы: Литера, 2020. -224 с.
28 Ускенбай К. Золотая Орда и ее наследие: Международный симпозиум, посвященный 750-летию государства // Казакстан археологиясы. - 2020. -№ 1(7). - С. 140-146.
Айсауле С. Шакиева
Евразийский национальный университет им. Л. Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан Исследование истории Улуса Джучи периода независимого Казахстана
Аннотация. В статье представлен историографический обзор трудов, связанных с историей Улуса Джу-чи, одного из самых актуальных вопросов в истории независимого Казахстана. В частности, в качестве главной проблемы уделено внимание концептуальным изменениям и новым взглядам в работах отечественных исследователей по теме после распада Советского государства. Анализируя научные труды, автор разделяет отечественную историографию периода независимости на два этапа, отражая динамику
изменения мнений и эволюцию появления новых данных и мыслей. Данная тема обсуждалась в академических кругах, а затем подвергалась всесторонней экспертизе, вплоть до повышения в государственных степенях. Обращает на себя внимание тот факт, что историки связывают актуальные моменты в истории Улуса Джучи с Казахским ханством, сложившимся в последующие века. Основными источниками статьи являются публикации и статьи, опубликованные в этот период. Автор ищет уникальную парадигму в изучении истории Улуса Джучи в трудах отечественных исследователей за последние тридцать лет и стремится определить ход и степень изучения современной темы.
В работе представлена подборка новых теоретических идей, касающихся истории Улуса Джучи, с помощью анализа трудов отечественных исследователей. В частности, отражены моменты истории современного средневековья, требующие значительных изменений в форме исследования, в том числе формирование новой концепции «Улус Джучи». Автор при написании статьи делает вывод, что новая концепция «Казахстан - наследник Золотой Орды (Улуса Джучи)» была поддержана казахстанскими учеными и дала в определенной степени мощный толчок в продвижении преемственности государств. Статья представляет собой историографическое исследование работ по истории средневекового государства - Улуса Джучи, одного из самых актуальных вопросов истории независимого Казахстана. В частности, главным вопросом стали концептуальные изменения и новые подходы к работе казахстанских исследователей по данной теме после распада Советского Союза. Автор ставит своей целью проанализировать и объективно оценить формирующуюся историографию Улуса Джучи в современной отечественной историографии. В соотвествии с проанализированными научным трудами, казахская историография периода независимости делятся на два этапа, где показывается динамика изменения мнений, эволюция новых данных и идей. Сделан комплексный анализ перехода темы на государственный уровень, изначально обсуждавшаяся в академическом сообществе. В статье рассмотрены актуальные аспекты истории Улуса Джучи в трудах историков, которые связывают с историей Казахского ханства. Основными источниками по данной теме являются работы и статьи, опубликованные в этом периоде. Автор ищет своеобразную парадигму изучения истории Улуса Джучи в трудах отечественных исследователей последних тридцати лет и стремится определить ход и масштаб актуальности темы. В работе описана комплекс новых теоретических представлений об истории Улуса Джучи, на основе анализа работ казахстанских исследователей. В частности, рассматриваются аспекты средневековой истории, требующие существенных изменений в форме исследования, и показано формирование нового понятия «Улуса Джучи». В статье автор останавливается на важности процесса поднятия концепции «Казахстан - правопреемник Золотой Орды (Улус Джучи)» на новый государственный уровень, поддержанный казахстанскими учеными.
Ключевые слова: Улус Джучи; история; отечественная историография; независимый Казахстан; Казахское ханство; многотомность.
Aisaule S. Shakiyeva
L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan
Study of the history of the Jochi Ulus in the period of independent Kazakhstan
Abstract. The article presents a historiographical review of works related to the history of the Jochi Ulus, one of the most pressing issues in the history of independent Kazakhstan. In particular, as the main problem, attention is paid to conceptual changes and new views in the works of domestic researchers on the topic after the collapse of the Soviet state. Analyzing scientific works, the author divides the national historiography of the period of independence into two stages, reflecting the dynamics of changing opinions and the evolution of the emergence of new data and thoughts. This topic was discussed in academic circles, and then subjected to a comprehensive examination, up to an increase in state degrees. It is noteworthy that historians connect the current moments in the history of the Jochi Ulus with the Kazakh Khanate that developed in the following centuries. The main sources of the article are publications and articles published during this period. The author is looking for a unique paradigm in the study of the history of the Jochi Ulus in the works of domestic researchers over the past thirty years and seeks to determine the course and degree of studying the modern topic.
The paper presents a selection of new theoretical ideas concerning the history of the Jochi Ulus, using the analysis of the works of domestic researchers. In particular, it will reflect the moments of the history of the modern Middle Ages that require significant changes in the form of research, including the formation of a new concept of «Ulus Jochi». The author concludes that the new concept « Kazakhstan is the heir of the Golden Horde (Ulus of Jochi)» was supported by Kazakh scientists and gave a powerful impetus to the promotion of the continuity of states to a certain extent.
Keywords: Jochi Ulus; history; domestic historiography; Independent Kazakhstan; Kazakh Khanate; multivolume.
References
1 Yudin V.P. Perekhod vlasti k plemennym biyam i neizvestnoi dinastii Tukatimuridov v Kazahskih stepyah v XIV v. (k probleme vostochnyh pis'mennyh istochnikov, stepnoi ustnoi istoriografii i predystorii Kazahskogo hanstva) [The transfer of power to the tribal biys and the unknown dynasty of the Tukatimurids in the Kazakh steppes in the XIV century. (to the problem of oriental written sources, steppe oral historiography and the prehistory of the Kazakh Khanate)]. Gylym. Almaty. 1992. P. 57-75, [in Russian].
2 Isin A. Timur v Vostochnom Kazahstane: plan i napravlenie pohoda 1389 g. [Timur in East Kazakhstan: plan and direction of the 1389 campaign] Otan tarihy. 2000. No. 1-2. P. 124-128, [in Russian].
3 Abuseitova M.H. Kazahstan i Central'naya Aziya: politicheskie, mezhdunarodnye i kul'turnye svyazi (XV-XVII vv.) [Kazakhstan and Central Asia: political, international, and cultural ties (XV-XVII centuries)]: dis. dok. ist. nauk. Almaty, 1997. P. 312, [in Russian].
4 Abuseitova M.H. Pis'mennye istochniki po istorii i kul'ture Kazahstana i Central'noi Azii v XIII - XVIII vv [Written sources on the history and culture of Kazakhstan and Central Asia in the 13th - 17th centuries.]. Almaty, Daik-Press, 2001. P. 426, [in Russian].
5 Muminov A.K. Zolotoordynskaya istoriografiya: vklad i potencial istoriko-biograficheskoi literatury [Golden Horde historiography: the contribution and potential of historical and biographical literature] Zolotoordynskoe obozrenie [Golden Horde Review]. 2014. No. 1(3). P. 79-100, [in Russian].
6 Klyashtornyi S.G., Sultanov T.I. Kazahstan: letopis' trekh tysyacheletii [Kazakhstan: a chronicle of three millennia]. Alma-Ata. Rauan, 1992. P. 378, [in Russian].
7 Mingulov N.N., Pishchulina K.A. Ak-Orda v XIV veke [Ak-Orda in the XIV century] Istoriya Kazahstana (s drevnejshih vremen do nashih dnei) [History of Kazakhstan (from ancient times to the present day)]. 1997. Vol. 2. P. 624, [in Russian].
8 Kadyrbaev A.Sh. Za predelami Velikoi Stepi [Outside the Great Steppe]. Almaty, Demeu, 1997. P.200, [in Russian].
9 Isin A. Timur v Vostochnom Kazahstane: plan i napravlenie pohoda 1389 g. [Timur in East Kazakhstan: plan and direction of the 1389 campaign] Otan tarihy [History of motherhood]. 2000. No.1-2. P. 124-128, [in Russian].
10 Qinayatuly Z. Mongol ustirtin meken etken songy tYrki taipalary: IX-XII gasyrlar [The last Turkic tribes inhabiting the Mongol plateau: IX-XII centuries]. Astana, Elorda, 2001. P. 208, [in Kazakh].
11 Sabitov Zh.M. Anonim Iskendera kak genealogicheskii istochnik [Anonymous Iskender as a genealogical source] Zolotoordynskaya civilizaciya. [Golden Horde Review]. Kazan',2008. No. 1. P. 117-122, [in Russian].
12 Sabitov Zh.M. Natanzi kak istochnik po istorii Zolotoi Ordy [Natanzi as a source on the history of the Golden Horde] Zolotoordynskaya civilizaciya [Golden Horde Review]. Kazan', 2010. No. 3. P. 150-154, [in Russian].
13 Kozyrev T.A. Nezavisimyi Kazahstan. Bor'ba za proshloe (Aktual'nye problemy sovremennoi Kazahstanskoj istoriografii) [Independent Kazakhstan. Fight for the past. (Actual problems of modern Kazakhstan historiography)]. Astana, 2013. P. 60, [in Russian].
14 Tulibaeva Zh.M. Ulus Urus-hana [Ulus of Urus-khan] Kazahstan i Evraziya skvoz' veka: istoriya, arheologiya, kul'turnoe nasledie: Sb. nauch. trudov, posvyashch. 70-let. so dnya rozhd. akad. NAN RK K.M. Bajpakova [Kazakhstan and Eurasia through the Ages: History, Archaeology, Cultural Heritage: Collection of Scientific Works, dedicated to the 70th anniversary of the birth of Acad. K. M. Baipakov, Academician of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan.]. Almaty, 2010. P. 444-448, [in Russian].
15 Tulibaeva Zh.M. Istoriya Zolotoi Ordy v hivinskoj istoriografii [History of the Golden Horde in Khiva historiography] Zolotoordynskoe obozrenie [Golden Horde Review]. Kazan', 2020. No. 1. P. 366-377, [in Russian].
16 Sultanov T.I. Altyn Orda Euraziya dalasyndagy Shyngys han urpaqtarynyn memleketi [The Golden Horde is a state of Genghis Khan's descendants in the Eurasian steppes]. (Mektep, Almaty, 2011, 176 p.), [in Kazakh].
17 Uskenbai K.Z. Vostochnyi Dasht-i Kypchak v XIII - nachale XV veka. Problemy etnopoliticheskoj istorii Ulusa Dzhuchi [Eastern Dasht-i Kypchak in the 13th - early 15th centuries. Problems of the ethnopolitical history of Ulus Jochi], 2013. 288 p., [in Russian].
18 Muminov A.K. Zolotoordynskaya istoriografiya: vklad i potencial istoriko-biograficheskoi literatury [Golden Horde historiography: the contribution and potential of historical and biographical literature] Zolotoordynskoe obozrenie [Golden Horde Review]. 2014. No. 1(3). P. 79-100, [in Russian].
19 Kushkumbaev A.K. Zolotaya Orda: istoriya i kul'turnoe nasledie: sbornik nauchnyh materialov [Golden Horde: history and cultural heritage: collection of scientific materials] (IP «BG-PRINT», Astana, 2015, 182 p.), [in Russian].
20 Kushkumbaev A.K. Istoriografiya istorii voennogo dela kochevnikov Ulusa Dzhuchi [Historiography of the history of military affairs of the nomads of Ulus Jochi] (OOO «Foliant», Institut istorii im. SH. Mardzhani AN RT, Kazan', 2011, 22 p.), [in Russian].
21 Kushkumbaev A.K. Altyn Orda: ob odnom simvole vlasti v imperii dzhuchidov [Altyn Orda: about one symbol of power in the Jochid empire] Bajyrgy tyrik qundylyqtary-2017: halyqaralyq gylymi-teoriyalyq zhane praktikalyq konferenciyasynyn maqalalar zhinagy [Ancient Turkish Values-2017: Proceedings of the International Scientific-Theoretical and Practical Conference]. (EUU baspasy, Astana, 2017, 473 p.), [in Russian].
22 Kushkumbaev A.K. K voprosu o date obrazovaniya Ulusa Dzhuchi [On the date of the formation of Ulus Jochi] Saryarqa zhane Altyn Orda: uaqyt pen kenistik. - Saryarka i Altyn Orda: vremya i prostranstvo. [Saryarka and the Golden Horde: time and space]. (Almaty, 2019, 245 p.), [in Russian].
23 Kushkumbaev A.K. Zolotaya Orda v istorii tyurkskih narodov [The Golden Horde in the history of the Turkic peoples]// Zolotaya Orda: istoriya, gosudarstvennost', kul'turnoe nasledie. Nur-Sultan, "Gylym" baspasy, 2019. P. 72-83, [in Russian].
24 Sabitov Zh.M. Svedeniya Natanzi o sobytiyah v vostochnoj chasti Ulucha Dzhuchi v 1313-1370-yh godah: kritika dostovernosti [Natanzi's account of the events in the eastern part of Uluch Jochi in the 1313-1370s: a critique of credibility] Vestnik KazNPU [KAZNPU Bulletin]. 2020. No.2(65) P. 418-424, [in Russian].
25 Tulibaeva Zh.M. Istoriya Zolotoi Ordy v hivinskoi istoriografii [History of the Golden Horde in Khiva historiography] Zolotoordynskoe obozrenie [Golden Horde Review]. Kazan', 2020.No. 2. P. 366-377, [in Russian].
26 Sabitov Zh.M. Interpretaciya svedenii «Zubdat al-Fikra» v nauchnom trude A.A.Porsina [Interpretation of information «Zubdat al-Fikr» in the scientific work of A.A. Porsin] Zolotoordynskoe obozrenie. 2020. No. 8(3). P. 552-562. [in Russian].
27 Ayagan B. Istoriya Ulug Ulusa-Zolotoj Ordy [History of Ulug Ulus-Golden Horde], (Litera, Almaty, 2020, 224 p.), [in Russian].
28 Uskenbai K. Zolotaya Orda i ee nasledie: Mezhdunarodnyi simpozium, posvyashchennyi 750-letiyu gosudarstva [The Golden Horde and Its Legacy: International Symposium dedicated to the 750th Anniversary of the State] Qazaqstan arheologiyasy [Kazakhstan arheology]. 2020. No. 1(7). P. 140-146, [in Russian].
Автор туралы мэлiмет:
Шакиева Айсауле Сериккызы - Казахстан тарихы кафедрасыныц 2 курс докторанты, тарих факультет^ Л.Н. Гумилев атындагы Еуразиялык улттык университет^ Нур-Султан, Казахстан.
Shakiyeva Aisaule Serikkyzy - The 2nd year Ph.D. student of the Department of history of Kazakhstan, Faculty of History, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan.
