46FTAMP 03.20.
1Д.Р. Айтмагамбетов, 2М.Гиритлиоглу, 3 Х.М. Турсун
1Л.Н. Гумилев атындары Еуразия улттык, yHMBepcMTeTi, Нур-Султан, К,аза^стан 2,3К,.А.Ясауи атындары Хальщаральщ казак-TYpiк университет^ ТYpкicтан, К,аза^стан (E-mail: [email protected]; [email protected]; [email protected])
^аза^-TYpiK байланыстары тарихыныц бастапк;ы 4epeKKe34epi
Ацдатпа. TYpKi халыутары тарихы элемдгк тарихи ойдыц шецбертде уалыптасты. ДyниежYзi тарихыныц мазмунын уурылымдауда европоцентризм тужырымдарыныц YcrneMdiK етт келгендтн ескерер болсау, тYрiк еркениетнц езшдк ерекшелiктерi болгандыгы да ескерiлуi уажет. Мундай зерттеудегi маусат тYркi тарихын элемдк тарихтан ерекшелендiрудi емес, кергсгнше оныц уурамында уалыптасуан тYркi хальщтары тарихыныц шынайы мазмундалуына назар аударылуды кездейдь Мауалада уарастырылган уазау-турж саяси-мэдени байланыстарыныц тарихи алгышарттарын айуындау басты маусат болып белгiлендi. вйткещ тэуелаздк жылдары уалыптасуан уазiргiзамангы уазау-турк байланыстарыныныц багыт-багдарларын белгыеуде ортага-сырлардан басталган туыстыу байланыстардыц деректш негiздерiн айналымга усыну-дыц гылыми мацызы ерекеше.
Казаустан Республикасыныц тэуелаздк жылдары барынша жауын ыупалдастыу ор-ныутарган мемлекеттерШц алдыцгы уатарында Туркия Республикасы турганы бел-гш. Мауалада уазау-турк байланыстары тарихыныц ерте кезецше уатысты дереккез-дерге талдау жасалады. Мурагат деректерше талдау жасай отырып, ек елдц арасында уалыптасуан достыу, стратегиялыу эрттестгктщ тарихи алгышарттары туралы тужырымдар жасалган.
Казау-тYрiк саяси-мэдени байланыстарыныц тарихын гылыми уалпына келтiрудщ басты шарттарыныц бiрi-оныц гылыми дерекездер кешеншц болуы. ¥ылыми, объективтi аупараттар мен мэлiметтердi уамтыган дереккездер тарих мазмунын уалпына кел-тiрумен уатар тарихи оуигалар мен уубылыстарды тYстдiрудщ басты ууралы болып саналады. Кßзiргi кезде ТYркияныц архивтертен уазау-турк байланыстарын айгаутай-тын деректер табылып гылыми айналымга усынылуда. Ол деректердi тауырыптыу, хронологиялыу жэне жанрлыу тургыда топтастыруды уажет етедi. Осы дереккездердц уатарында тауырыбы бойынша Казау хандыгы мен Осман мемле-кетi арасында хронология бойынша Казау хандыгы, жанры бойынша архивтк эрi дипло-матиялыу уужаттарды уарастыруга болады. вйткет, уазау-турк саяси-мэдени байланыстарыныц бастау нYктесi ретшде бул деректердц гылыми мацызы ерекше. Кайып хан Тэукеулыныц Осман султаны III Ахметке жiберген елшлт ек елдц бYгтгi замангы саяси байлыныстарына неги уалады деп багаланады. (286)
Мауалада осы алгашуы дипломатиялыу байланыстыц ^rnrni кездегi байланыстарга уазау-турк саяси байланыстарына уласуандыгы женшде деректер сараланады. Колы-мызга шнген деректер Казау хандыгы ыдырап, Ресей империясыныц модернизациялыу ыупалына тартылган кезецде отарлыу бимктщ ек елдц байланыстарына кедергi жа-сап баууанымен де Yзiлiп уалмай, одан р жалгасуандыгын керсетедi. Эйресе, бул байла-ныс дши-рухани жэне мэдени-агартушылыу багыттарда биресми тургыда жеке тарихи тулгалардыц саяси, дши-агартушылыу уызметтерi аруылы жалгасты. Мауалада бгруа-тар архив жэне баспасез деректерi талданып, гылыми айналымга усынылады. Туши сездер: уазау-турш байланыстары; Казау хандыгы; Осман султандыгы; Кайып хан; уазау елшлт; Мустафа Шоуай.
DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2020-133-4-24-32
Юр^пе. Казак хандыгы туралы Османлы мемлекетiне алгашкы хабарлар 1521 жылдьщ кектем1нде жеткен. Осы кезде К,ырым ханы Мухамед-Герей СYлеймен Султанга Ногай хандыгындагы саяси ахуал туралы жолдаган хатында «Мунда эуел алдында ногай ел1 мекендеген иел1кке казак деген атпен мэл1м аса б1р Yлкен ел хандарымен б1рге кеш1п келш, коныстана бастады. Бул жакты ^шт кылып турар» [1, б. 31] деген мазмунда хабар берген екен. Казак хандыгы мен Кырымныц арасындагы саяси байланыс осы ек1 елдщ ортасындагы Ногай Ордасына катысты ербидД.
1523 жылы Кырымга Казак хандыгыныц елшiлiгi ж1бер1лген. Елш1л1ктщ максаты Ногай Ордасына карсы бiрлескен шаралар iздестiру болса керек дейтiнiмiз, сол жылы ногайлар кырымдыктарга катты соккы берген болатын. Осы казак елшiлiгi жешнде Кырым билеушiлерi Мэскеуге жолдаган хаттарында ек1 елдщ арасында достык туралы келшм бар екендiгi хабарлайды. Ек1 ел арасындагы достык, татулык ниеттерш казак билеушiлерi Хажытарханда мерт болган Мухамед-Герейдщ орнына Османлы тарапынан хандыкка бектлген Сагадат-Герейдщ такка отыру салтанатына орай жеткiзiлсе керек. Сагадат-Герей хан ез жолдауында «...езге жактагы казак ханы, ол да маган туыс...» десе, Дэулетбакты бек: «Казактардан да ... кшлер келдД» дейд1 Ал Эбдiрахман бек: Ана жактан оган (Кырымлы ханына) казактардан кш келдД» [1, б. 31] деп казак елш1лшнщ келгендiгiн жэне Казак хандыгымен келiсiмге кол жеткiзiлгендiг1н растайды.
Осман султаны III Ахмет ез заманында отаршыл Ресейдщ ортаазиялыктарга ыкпалын азайтуды кездеген тулга болса, казак ханы Кайып билiкке келген жылдары (1715) шыгыстан - жоцгар, оцтуспктен - хиуа-кокан, солтYCтiктен ресейл1к баскыншылар кез аларткан киын заман болатын.
Осындай алмагайып жылдары Кайып хан Тэукеулы тYрiк султанына 1711 жэне 1713 жылдары ею хат жазыпты. б1р1нш1 хатты зерттеушi-шыFыстанушы И.В.Ерофеева
осман-тур!к т1лшщ маманы Т.Бейсембиеваныц катысуымен орыс т1лiне аударган.
Кайып ханныц хаты мынадай дэстYрлi мадакпен басталган: «Ек1 касиетп каланыц (Мекке мен Медина) кызметшш, жер мен тещз кожасы, кагандардыц каганы Ахмет хан султанды 6ил1к пен ерлiк, ерл1к пен эдiлетт1лiк, дацк пен кайырымдылык нурландырады, дДтм1здщ шынайы сэруары - улы билеуш1 орданыц жэне дацкты эр1 жогары Осман-хан эулетанщ лайыкты эр1 мактаулы 1збасарыныц дацкын татулык пен келшм, аккец1лд1л1к пен ынтымактастык айшыктайды». Осман султанына арналган бул мадак сездердщ астарында Осман мемлекетшщ кYш-куатына деген мактаныш эр1 оныц билеуш1с1не деген бауырлас халыктыц курмет1 ацгарылады. Одан эр1 «С1здщ мэртебел1 ойыцыз алдында шынайы досыцыз Тэшкенттеп Афрасиаф тагында отырганына осы айтылгандар ашык айкындык берс1н. Оз1м1здщ кузырымыздагы жэне иел1г1м1здег1: ТYркiстан, Энд1жан, Сайрам, Каракалпакия жэне баска да халыктар шаригаттыц жасыл байрагын аскактату Yшiн тацертец де, кешке де шынайы 1зг1л1кпен дуга жасаймыз» деген мэтшнен Казак ханыныц ез заманындагы иел1ктер1 туралы накты акпаратты кездест1рем1з. Сол кездеп калыптаскан тарихи жагдайларда Казак хандыгыныц иел1г1 ТYркiстан мен Сайрамнан езге каракалпак жер1 мен Фергана ацгарындагы Андижанга дей1н таралгандыгын хан сетммен айтады.
Хаттыц мэт1н1нде Мэскеу мемлекет тарапынан «Ака Аштак» иелшндеп сунниттерд1 багындырып, салык телет1п тургандыгын «б1здщ мемлекет1м1з бен Мэскеу мемлекетанщ арасында «Ака Аштак» деп аталатын иел1к бар» деп жазады. «Осы халык бYкiл эскер1мен жэне туы астына жиналгандармен Мэскеуден корыккандыктан мусылман д1н1не шекс1з бер1л1п б1зге кешт1. Егер с1з б1зге кол ушын берет1н болсацыз, б1з д1нс1здерден осы иел1ктщ сег1з каласын тартып алар ед1к. Егер б1з б1рлесе кимылдасак, Мэскеу иелшне айыкпас кеар келт1рем1з» дейд1 И.В.Ерофеева хатта айтылган «Ака Аштак» иелш Жайык-Орал алкабы дей отырып, «ака» сезш «езен» деп тэпарлеген [2]. Б1здщ птр1м1з, бул жердеп «Ака» - Ока езет болса,
«Аштак» сез1 башкурттардыц ежелп атауы «естек - ештек» болуы керек.
Одан api турштермен согыста орыстардыц жец1л1с тапканды^ы туралы хабарды куанышпен карсы алгандыгын «Осы о^ига туралы хабар 6i3re жетiсiмен 6i3 eзiмiзге шынайы бер1лген жэне мэpтебелi Курбан-бек кек1лташ аркылы аздщ сарайыцызга осы хатты жолдадык. Оздщ YKLмiц1з кандай болатындыгы туралы хабарды жылдам ж1берсец1з, бiз оны асыга кYтемiз. Оздщ iзгiлiкке толы салтанатты сарайыцыздан айтылганныц бэpiн бiз жогары дэрежеде орындауга дайынбыз» деген уэдемен аяктайды. Хаттыц мазмунынан Осман султанды^ын орыс баскыншыларына карсы кYpесте бipлесе эрекет етуге шакыруын Казак хандыгыныц сырткы саясатта одактас iздеген эрекет1 ащарылады.
XVIII гасырдыц басы казак елi Yшiн кlасipет1н ала келдi. XVII гасырдыц 20-жылдарында калмак колы кepшi жаткан башкурт, тYpкiмен, казак, к,арак,алпак,тарга к,ыргидай ти1п ез Yстемдiг1н орната бастаган едi. Калмак ханы Аюке (1646-1724) Ресейге елш! жiбеpiп, оган багынышты екенiн 61лд1р1п, I Петрдщ сетмше кipедi. т1пт1, орыс патшасы оган Ресейдщ оцтустiк бeлiг1н кeшпелiлеpден к,оргауды тапсырады. Орыс патшасыныц т1л1н тапкан Аюке Стамбулга хат жолдап, султанга багыныштылыгы мен адалдыгын б1лд1р1п елш1 аттандырады. Осман султаныныц елш1ге берген жауабында, егер калмактар Кырым ханымен жэне айналасындагы мусылмандармен тату туратын болса, оны ез канатыныц астына алатынын б1лд1ред1. Б1раз жыл еткен соц Осман султанына кайта елш1 ж1берген Аюке алгысын б1лд1р1п, султанныц айтканын ек1 етпей орындаганын, мусылмандармен б1р1г1п Ресеймен кYpесе берет1нд1г1н жазган. Б1р к,ызыгы, хаттарда Аюке «Кыпшак» ханы аталып, султанныц кец1л1н табу Yшiн ез1н мусылмен Yмбет1нен, кыпшак кауымынан ет1п керсеткен. Осы кезде Аюкенщ Осман султанына елш1 ж1бергетн сезген Кайып хан Сешткали батырды Стамбулга жедел аттандырып, оныц жымыскы эрекет1н эшкерелейдг Кайып хан екiжYЗдi
Аюке Ресеймен одактасып, мусылмандарга кысым керсет1п жатканы, содан соц, к,алмак,ты ек1 рет шауып жазасын бергендшн баяндаган. Хат соцына казак ханы Кайып Мухаммед хан деп кол к,ойылган.
XVIII f. бас кез1нде Ресейбашкурт тYpiктеpiнiц аумаFын жаулап алып Казак хандыFымен т1келей шекаралас болды. Ек1 елдщ арасында кYpделi к,арым-к,атынас калыптасты.Осы кезецде 1711 ж. жещспен аякталFан «Прут соFысы», Османлы билшнщ халыкаралык беделш кетерген окlиFа болды. Оз кезег1нде бул окlиFа Казак, хандарыныц ежелден душпан болFан Ресейге карсы тресте Османлыныц коpFаушы бола алатынды^ына деген сешмдерш кYшейткен ед1 [3, б. 191]. Ресейдщ баскыншылы^ынан коpFану Yшiн Кайып Мухаммед хан 1715 ж. Курбанбек бастаткан таFы да б1р елш1л1к ж1берген. Оныц ж1берген хатында Кайып Мухаммед хан Ресей таpапындаFыокиFалаpдыпатшаFажазFанжэне башкурт тYpiктеpiнiц элаздшн пайдаланып отыpFан орыстардыц залымдыкпен башкурт елш басып алFандаpын, Османлы ек1мет1тц кемепмен бул шабуылдаpFа карсы шы^а алатындарын айткан [4, б. 351]
Османлы астанасынан Казак ханына жолданFан жауап хаттыц да дереп кызыкты. Османлы ек1мет1 Казак ханды^ына кемек керсету Прут соFысындаFы жещстен кешнп орыс патшалыFымен жасаскан кел1амдердщ шарттарына сэйкес емес. Сондыктан казак ханы ез бет1нше еркш эрекет жасауына болады деген мазмунда жауап кайтаpылFан [4, б. 352]. Бул хаттыц туп маFынасында казак ханыныц Ресеймен соFысына Османлы мемлекет1тц куанышты болатыны ацFаpылады. Солай дегенмен де, Османлы султаны Ресеймен жасалFан келшм бойынша, казак хандыFына кемек керсете алмайтындыктарын б1лдДредД [4, б. 184].
ТYpкия Республикасы Премьер-Министрлшнщ Османлы Архившде осы дипломатиялык байланысты аЙFактайтын кужаттар сакталFан.Осы кужаттар Османлы султанды^ы мен Казак хандыFыныц алFашкы дипломатиялык байланыс болFандыFы туралы мэл1мет бередт Кайып Мухаммед хан
елш1а Сешткали батыр 1713 жылдьщ тамыз айында Османлы астанасына келш, Кайып Мухаммед хан тарапынан патшага ж1бер1лген кымбат маталар мен сэйгул1ктерд1 сыйлык рет1нде тарту еткен [5].
Османлы султаны III Ахмед тарапынан жаксы карсыланып, жаксы шыгарып салынган елш1 келген жолы Багдад багытымен ел1не кайткан [6, б. 185.]. Осы жерде айта кетерл1к б1р жагдай, И.В.Ерофеева жэне т.б. галымдардыц деректер1нде казак елш1лшнщ Стамбулга барган багыты жeнiнде накты деректер айтылмайды. Мэтiнмен танысу барысында бiз елш1лердщ Хиуа, Бухара, Самарканд, Багдат аркылы барып, осы жолмен керi кайткандыгын нактыладык. Казак хандыгыныц елшiлерi ушш ец жакын жол Кырым хандыгы аркылы Кара тещзбен кемемен Стамбулга бару элдекайда ти1мд1 болатын. Эйтсе де, Кырым хандыгымен арада Ресей протекторатындагы Калмак елiмен кырги кабак жагдайда болган Казак хандыгы ушш елш1л1кт1 кауiпсiз санаган Багдат багыты аркылы жeнелткендi дурыс санаган сиякты.
к1ш1 жуз ханы Эбiлкайыр да Османлы еиметаменбайланыс орнатуга эркет жасагандыгын айтуга болады. Осыган байланысты З.В.Тоган былай жазады: 1741 ж. Эб1лкайырдыц Петербургке келген елшiлерiтYрiк елшiсiн кездеспрш, Туркияныцказактарды орыс бодандыгынан куткарып, ез карамактарына кабылдауы туралы Эбiлкайырхан атынан eт1нiш айткан [7, б. 175]. Б!рак бул eтiнiштер сол кездеп калыптаскан тарихи жагдайларга байланысты кабылданбаган. Осы жылдардан кей1н Османлы мемлекет мен Казакхандыгы арасындагы т1келей байланыс Yзiлген деп санауга болады. Сондыктан осы хат алмасулардан кейiн ею мемлекет арасындагы дипломатиялыккарым-катынастыц болганын растайтын ешкандай кужат кездестiрмедiк. Бэлк1м, ондай карым-катынастар болса да Хиуа мен Бухара хандыктарыныц делдалдыктарымен iске аскан болуы мумкш деген болжам жасаймыз. Эзiрге ондай деректер колымызга тускен жок.
Османлы мемлекетi орыс кауш1 пайда болганнан бастапсырткы саястында
Туркестан хандыктарына кемек беру саясатын журпзгендшн айтуга болады. Бiрак жогарыда айтканымыздай, елдер арасыныц кашыктыгы орыс баскыншылыгына тоскауыл жасайтындай пэрмендi эреке етуге мумкщдДк бермеген сыцайлы.
Мехмет Сарайдыц тужырымында орыс отаршылыгына карсы казак-тур1к ынтымактастыгыныц iске аспай калуына байланысты «Туркестан хандыктарыныц Османлы eкiметiнщ ескертулерше карамай, бiр-бiрiмен согысулары да бул мемлекеттерд тоздырган. Туркестан хандыктары бул жагдайда орыстардыц баскыншылыгына карсы турулары мумкш болмаган [8, б. 2] деген дэлелкещрек таратуды кажет етедД.
Османлы мемлекетi мен Казак хандыгы арасындагы карым-катынастар XVIII гасырдыц б1ршш1 ширегiнде басталган, калыптаскан тарихи жагдайлар казак билеушiлерiн бауырлас тур1к елшен кeмек сурауга мэжбурлеген. к1ш1 жуз казактарыныц орыс ыкпалынан кысым гарт, олардыц айдап салуындагы калмактармен жш кактыгыстарга баруы, осы кезецде башкурт жер1нщ орыс ыкпалында калып коюы жагдайды мулдем шиеленiстiрiп жiберген. Ек1 елдщ т1келей шекаралас болмауы, жер шалгайлыгы т1келей байланысты шектедi. Батыста Ресей, оцтуст1кте Парсы мемлекеттер1 Османлыныц эскери немесе баска да гамек беру1не кедерг1 жасады. Жер шалгайлыгы ек1 елд1ц жылдам хабар алып отыруына, барыс-кел1с жасауына мумк1нд1к бермедД. Оныц уст1не Казак хандыгыныц саяси бытырацкылыкка тусу1, Букара, Хиуа хандыктарымен кeбiне кырги-кабак жагдайда болуы Орталык Азиядагы турк1 мемлекеттер1ндег1 саяси б1рл1ктщ болмауын танытатын ед1. Осы саяси ахуалдан хабардар болып отырган Османлы билшнщ бул аймакта батыл саясат журпзуше салкынын тиг1зд1. Османлыдан казак хандыгы ушш киын сэтте пэрменд1 кeмек келмеу1н1ц осындай тарихи жагдайлары болды.
Казак-тур1к саяси-мэдени байланыстары тарихыныц дерек^здершц катарында XX гасыр бас кезшде жарык кeрген газеттерд1 атаймыз. Казак жер1не кец1нен таралган
«Казак» газет1 бауырлас ел ретшде ез1нщ б1ршш1 санынан бастап ТYpкияда болып жаткан окиFалаpды окырмандарына хабарлап турды. «Сырткы хабарлар» топтамасында («Казак». 1913 ж., №1, 2 февраль) Балкан соFысы туралы «ТYpкия мен терт патшаныц соFысынан... б1реуден-б1реуге ауызбен айткан хабарлардыц 1шше айтушылардыц сез1 косылып, дурыс-бурысыараласып, элш хабар казак imiœ бара коймайды» деп, осы соFыс туралы толык акпарат берудщ кажеттшн алFа тартады.
Газетт1ц ек1нш1 санында «СоFыс жайынан», «Балканда» жэне «ТYpкия хабары» атты Yш макала жарык керген [9]. «Балканда» макаласыныц авторы Шекпбаев т^р1ктер «XIII Fасыpда ТYpкiстанда болып, жауынгер, мыкты халык болFан» деп мактанышпен жазады.
Кажылык сапар сол кезецдеп халыкаралык байланыстардыц атрибуттарыныц б1рше айналFан едД.Орта Азия мен казак жершен кажылык сапаpFа бару Yшiн Стамбул мацызды рел аткаpFандыFын «Казак» газет1ндеп хабарлардан б1ле аламыз. Тем1ржол аркылы Одесса каласына баpFан кажылар каладаFы туpiк консулдыFына барып, телкужат жаздырып алып, сапарын одан эр1 жалFастыpатын болFан [10].
«...Б1здщ казак СтамбулдаFы османлы туpiктеpiн «туpiк» деп атайды, халифе журты деп атаушылар да бар. Тетеа оларды османлы туpiктеpi деп атау керек», - деп жазады Г.Ж.А.Жэтбеков. «Осы ^нде бул бауырларымыз османлы туpiктеpi ездер1нщ жещлгешнде нел1ктен жещлдДк деп, соныц себептерш 1здеп жатыр, - дей келш, - ТYpiк патшалы^ыныц оку-heнеpде кемдшн осы болып еткен Балкан соFысы анык керсетт1» деп оныц себебш нактылап, ез птрш б1лдДредД. Автор бундай кемш1л1кт1ц бYг1нг1 кYнi казакта аса зор екендшне назар аударады [11].
ТYpкияныц архивтершде Ресейдеп кос тецкерк каpсацындаFы казак-туpiк байланыстарын аЙFактайтын деректер сакталFан. Осы деректерд талдау б1ркатар мэселелерге айкындык бередД. 1917 жылы акпанындаFы Казан тецкерш б1ршш1 дYниежYзiлiк соFыста Осман империясына
карсы соFыскан Ресейге жаца б1р леп ала келдД. Кебшесе Германияныц каушаздДк кызмет1тц дереккездер1 аркылы Осман империясына жеткен тецкер1с жайлы мэл1меттерге катысты Садразам (премьер-министр -авт.) Талат Паша «Танин» газетше берген сухбатында: «Б1з бен Ресей аpасындаFы барлык кел1спеуш1л1ктер Патша Yкiмет1нiц ТYpкияны жою саясатынан туындап отыр. Жаца ТYpкия жаца Ресеймен бейб1т кел1с1мге келе алады» [12] деп айткан болатын. Шынымен аз Fана уакыттан кешн жаца Ресеймен жYpг1зiлген келксездер Брест-Литовск бейб1т кел1ам1нщ (20 желтоксан, 1917 - 3 наурыз, 1918) кужаттарында кершк тапты.
Осман мемлекет! Ресейдеп жаца езгер1стерге катысты эуел1 жакын керш1лер1 Кавказ жэне Эз1рбайжаота кещл беле бастады. Ресейдщ баска да аймактарында туратын т^рк1 халыктарыныц азаттыктарын алуларына баFытталFан 1с-эрекеттер жасады. Кырымда, Ташкентте, Бакуде, Орынбор мен Мэскеуде туpкiстандыктаp, казандыктар, кырымдыктар, эз1рбайжандар б1р-б1р1мен кездесш, тэуелаз туpiк дYниесiн куру жолында эрекет етт1 [7, б. 156].
Естел1к жанpындаFы дереккездердщ катарында казак-туpiк байланыстарыныц бел ортасында жYpген М.Шокайдыц жазбаларыныц да кубылысты Fылыми калпына келт1рудег1 мацызы Yлкен. Балкан соFысы кез1нде Ресей жоFаpы оку оpындаpындаFы туpкi-мусылман студент жастары саяси белсендДл1к таныткандыFын М.Шокай естелшнде «1910-1914 жылдары Петербург университет1нде окып жYpген болатынмын... Петербург кешелершде «Аясофия Yст1не крест» коюды талап еткен ереу1лдер ет1п жаткан. ...б1з - эз1рбайжан, татар жэне туpкiстандык студенттер орыстардан бел1тп, ез1м1зше эрекет жасамак болдык. Ол кезде кызмет бабында Петербургта турып жаткан туpкiстандык адвокат Серэл1 Лапиннщ келшмш алып, сол кшнщ YЙiнде бас косып туратын болдык... Бас косуымыздыц ^н тэрт1б1 б1р Fана тармактан туратын. Егер Балкан соFысына Ресей араласатын болса, онда б1здщ позициямыз кандай болуы тшс деген мэселе тещрепнде птр алысатынбыз» [13, б. 362] деп теб1ретспен жазады.
М.Шокайдыц сeз етш отырган турк1-мусылман студент жастарыныц Балкан согысына байланысты туындаган толкуларына 1912 жылы Петербургтег1 Эскери-медициналык академияныц соцгы курсында окып журген С. Асфендияров та катыскан. Бул жeнiнде: «Мен1ц ес1мде 1912 жылдыц кузшде, б1р1нш1 Балкан согысы тусында Петербургте казак, татар, eзбек студенттер1 арасында Туркияны колдаган улкен козгалыс болды. Болгар студенттер1 б1збен жудырыктасу алдында турды. Сол кездер1 болып турган мэж1л1стерд1ц б1р1нде Бeкейхановка «б1з Туркияга барамыз, нагыз ултжандылыктыц дэлел1 осы болмак дедДк». Бeкейханов сонда б1здщ тур1кш1лд1г1м1зге уз1лд1-кес1лд1 карсы шыгып, «eздерiцдi ешкандай да сагыммен алдамацдар, еск1 Туркия ыдырау устшде» деген сиякты ойларын айтып, б1зд1ц назарымызды батыстык eркениетке бурды» [14, б. 91] деген естелштщ мэл1меттер1 де назар аудартады.
Ресейде туратын турк1 халыктары тэуелаздДк жолында кадам жасап жатканда Осман империясыныц астанасы Стамбулда б1л1м алуга келген кыргыз, казак, эз1рбайжан, башкурт, кырымдык жэне казандык студенттер де eз журттарыныц азаттыкка жету1 жолында б1рталай 1с-шаралар аткарды. Оздерш «Астрахан, кыргыз, казак турк1лершщ делегаттары» рет1нде таныткан б1р топ студент Ресейде болып жаткан eзгерiстер туралы Осман Yкiметiне акпарат беру жэне осы аймактарга назарын аударту ушш жумыстар жасаган. Осы одакты куру ушш эз1рлеген баяндамаларын Карулы куштердщ басшылыгына усынады. 1917 жылдыц 2 ш1лдедеп манифесте кыргыз-казак тур1ктер1нщ тарихи дамуы жайында сeз козгалып, осыдан кей1н аталмыш аймактар уш1н кандай жумыстар жасалуы керект1г1 кeрсет1лген. Манифест «Тур1к халкыныц б1р бeлiгi болып табылатын он ек1 милионнан аса халкы бар кыргыз-казак тур1ктер1 конысташан жер кeлемi жагынан Ресейдщ курамындагы тур1ктердщ басым бeлiг1н курайды» деп басталып, одан эр1 тарихи жагдайларда Ресейдщ отарына айналу себептер1
баяндалады. «Ресей патшалыгыныц зулым саясаты кыргыз-казак тур^тершщ б1р гасырга жуык уакыт еркш дамуына кедерп болды... «кыргыз-казак балалары рет1нде алты-жет жылдан бер1 Стамбулдыц б1л1м ошактарында б1л1м алдык. Кыргыз-казак жастары Ресейде басталган тeцкерiске байланысты Ресейдщ бодауынан кутылуды жэне eз жершде тэуелаз eмiр суруд калайды. Сонымен катар, ¥лы Турюлштщ калыптасатын сэт1 туды деп ойлайды. Осы максатта колдан келгенше жанкиярлык танытып, тшт1 eлiмге болса да бас тшп, мемлекет1м1зге оралуды калаймыз. Осы орайда эрекет ететш жоспарымыз бен аткаратын 1с-шаралардыц максатына катысты б1рнеше баптан туратын манифес1м1зд1 ¥лы Yкiметке усынып отырмыз. Келешекте б1р Тур1к байрагыныц астында б1р1гет1н кыргыз-казак бауырларыцыз жалгыз гана арка суйер1м1з рет1нде Yкiметiцiзден материалдык эр1 рухани колдау кeрсетудi сурайды» деп, аткарылатын жумыстардыц мынадай кагидаларын усынады: Кыргыз-казак туржтершщ eз шекарасында 1шк1 тэуелазджке кол жетазу ушш эрекет ету; Keшпендi eмiрдi токтатып, тез арада отырыкшы eмiрге гашуге эрекет ету; Iшкi тэуелаздж пен шекараны сактап калу ушш эскери уйым куруга к1р1су; Кыргыз-казак тур1ктердщ агартушылык децгешн кeтеру, тутастыгын сактап калу ушш б1л1м-гылым уйымын куру; Орталыктандырылган баскару жуйеа гылым-бтмшц тез арада кещнен таралуы ушш мумкшдшнше Осман Империясына б1л1м алушыларды ж1берш отыру». «осы аталган бес кагидаларды жузеге асырып... халыкты б1р гана турк1 байрагыныц астында б1р1кт1ру ушш жанкиярлыкпен ецбектену жэне сол жолда eлу» [15].
Бул манифестен Туркияда б1л1м алып журген аз гана казак жастарыныц тэуелазджке деген умтылысы ащарылады. Эйтсе де, казан тeцкерiсi ала келген гащл-куйдщ эсер1мен тэуелаздДк алуга эрекет етш, Осман мемлекетшен колдау сурагандар тек кыргыз-казак жастары гана емес ед1 Тур1к-ислам элемшщ арка суйер1 ретшде танылган Стамбул каласына дэл сол кезецдерде
дагыстандык, казандык, эзiрбайжандыкl, кырымдык делегаттар да келш, Ресейдег1 мусылмандарга к,олдау керсетудД сурап, етшген болатын [16, б. 506].
Корытынды. Ресейде кецестж билжтщ орнауыжэнеоныцк,урамындагыК,азак,станныц улттык-мемлекетпк курылымыныц рэмiздiк
кана мэнге ие болып, саяси билшнщ барынша шектелуi жагдайында казак-турш байланыстары мYлдем тыйылып калды. Тоталитарлык, билжтщ тYркi халыктарыныц ыкпалдасуына максатты турде тоскауыл коюы ей елдщ байланыстарын тэуелсiздiк жылдарына дейiн шектеп тастады.
Эдебиеттер Ti3iMi
1 Исин А. Казак хандыгы мен Осман патшалыгы саяси байланыстарыныц басы / «Абай», 1994. № 4. Б. 29-36.
2 Бекен Кайратулы. Кайып ханньщ хаты. //«Астана Акшамы», 2019.
3 Ändic^ А. Оsmаnll'dаn Günümüze Türkiye ve Оrtа Аsyа /A. Andicdn. - Istаnbul: Dogаn Egmont УаутаИк, 2009. -156 s.
4 ВОА, Name-i Hümayun Defteri, Nr. 6 (Bagbakanlik Osmanli Argivleri)
5 ВОА, Nаme-i Hümayun Defteri, 6/186) (Ek. 3)
6 BOA, Name-i Hümayun Defteri, 6/187
7 Togаn, Z.V. Türkili (Türkistаn) ve Уакт ТапЫ. Cilt I. Bаtl ve Kuzey Turkistаn. 2. Bаskl. istаnbul.Togаn, 1981.
8 Sаrаy M. Оsmаnll Devleti ile Türkistаn Hаnllklarl Arаsmdаki Siyаsi Münаsebetler (1775-1875) / M.Saray. -Апкага: Türk Tаrih Kurumu Уауткп, 2017. - 286 s.
9 Шеклбаев М. Балканда // «Казак газетЬ>, 1913.
10 Жэнiбекoв F-Ж.А. Кажылык сапар // «Казак газетЬ>, 1913.
11 Жэнiбекoв F-Ж.А. Хабарлама. //«Казак газетЬ, 1913.
12 Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Argivi, Kls. 5232 D. 43, f, 32.1.
13 Шдкай М. Тацдамалы / М. Шoкай. - Алматы: Кайнар, 1998. - 512 б.
14 ^отел^ев М. Алаш кoзFалысы / М. Кoйгелдиев. - Алматы: Санат, 1995. - 368 б.
15 Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Ar§ivi,,Kls. 1845 D. 79. f.8.
16 Akdes Nimet Kurat. Türkiye ve Rusya XVIII. Yüzyil Sonundan Kurtulug Savagina Kadar Türk-Rus iligkileri (1798-1919) / Akdes Nimet Kurat. - Istanbul: Türk Tarih Kurumu, 2011. - 754 s.
Д. Р. Айтмагамбетов1, М. Гиритлиоглу2, Х.М. Турсун3
1Евразийский национальный университет им. А.Н.Гумилева, Нур-Султан, Казахстан 2,3 Международный казахско-турецкий университет им. А.Ясави, Туркестан, Казахстан
Первичные источники истории казахско-турецких взаимоотношение
Аннотация. История тюркских нарoдoв фoрмирoвалась в рамках мирoвoй историчес^й мысли. Учитывая преoбладание тонцепций еврoпoцентризма в структурирoвании гадержания всемирнoй истoрии, следует oтметить, чтo тюркская цивилизация oбладала свoими, присущими тoлькo ей oсoбен-жстями. Цель предлoженнoгo исследoвания - не oтделить истoрию тюркoв oт истории мира, а oбратить внимание на реальже oписание сфoрмирoвавшейся в ней истории тюркских нарoдoв. Оснoвная цель статьи - ус^^вить истoрическую пoдoплеку казахскo-турецких пoлитических и культурных связей.
При oпределении направления слoжившихся за годы независимoсти казахскo-турецких oтнoшений, oсoбoе значение имеет научнoе излoжение фактических oснoв рoдственных oтнoшений, вoзникших в средние века.
Всем известж, чтo Турецкая Республика - это oдна из стран, с кoтoрoй Республика Казахстан уста-нoвила наибoлее тесную интеграцию за годы независимoсти. В статье анализируются источники, каса-
ющиеся первого периода казахско-турецких отношений. Анализируя архивные данные, были сделаны выводы об исторических предпосылках дружбы и стратегического партнерства между двумя странами.
Одним из главных условий научного восстановления истории казахско-турецких политических и культурных отношений является наличие комплекса научных источников. Содержащие объективную научную информацию и точные факты источники являются основным средством интерпретации исторических событий и явлений, восстановления содержания истории. В настоящий момент в архивах Турции обнаружены сведения о казахско-турецких отношениях, которые активно внедряются в научный оборот. Однако это процесс требует тематической, хронологической и жанровой группировки полученных сведений.
Среди таких источников по теме исследования можно рассматривать Казахское ханство через призму хронологии отношений между Казахским ханством и Османской империей, а в качестве жанра использовать архивные и дипломатические документы. Ведь эти данные имеют особое научное значение как отправная точка казахско-турецких политических и культурных связей. Посольство хана Кайыпа Тауке-улы при османском султане Ахмете III считается основой современных политических отношений между двумя странами.
В статье анализируются факты, подтверждающие, что эти первые дипломатические отношения впоследствии превратились в сильные политические связи. Имеющиеся у нас на руках сведения свидетельствуют о том, что во время распада Казахского ханства и влияния модернизации Российской империи, не смотря на то, что колониальная власть старательно разрушала отношения между двумя странами, эти связи не оборвались и продолжили свое существование. В частности, эта связь продолжилась в религиозно-духовном и культурно-просветительском направлениях через неформальную политическую, религиозно-просветительскую деятельность отдельных исторических деятелей. В статье дан анализ ряда архивных данных и публикаций, представленных для внедрения в научный оборот.
Ключевые слова: казахско-турецкие отношение; Казахское ханство; Османский султанат; Каип-хан; казахское посольство; Мустафа Шокай.
D.R. Aitmagambetov1, М. Giritlioglu2, H.M. Tursun3
1 L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan 2,3A. Yassawi International Kazakh-Turkish University, Turkestan, Kazakhstan
First sources of the history of Kazakh-Turkish relations
Abstract. The researches of Turkic history were formed within the framework of world historical thought. It should be noted that Turkish civilization had its own peculiarities when the predominance of Eurocentrism concepts is taken into consideration while structuring world history content. The purpose of such study is not to distinguish Turkic history from world history, but to focus on the true history content of the Turkic peoples formed in it. The main goal of this paper is to determine the historical background of Kazakh-Turkish political and cultural ties.
The scientific importance of the data bases of kinship relations, which began in the Middle Ages, has special significance in determining the direction of modern Kazakh-Turkish relations formed during independence years. It is known that the Republic of Turkey is one of the countries with which the Republic of Kazakhstan has established the closest integration during independence years. This paper analyzes the sources of early history of Kazakh-Turkish relations. Conclusions were drawn analyzing the archival data about historical background of friendship and strategic partnership between two countries.
One of the important terms for the scientific reconsideration of the history of Kazakh-Turkish political and cultural relations is the value of scientific sources complex. Sources containing scientific, objective information and data are the main means of interpreting historical events and phenomena, as well as restoring the content of history. At present time, evidence of Kazakh-Turkish relations has been found in the archives of Turkey and is being submitted for scientific circulation. It requires thematic, chronological and genre grouping of data.
Among these sources there are archival and diplomatic documents on the subject, the Kazakh Khanate in chronology, the genre between the Kazakh Khanate and the Ottoman Empire. After all, these data obtain
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 4(133)/2020 31
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
scientific significance as a starting point for Kazakh-Turkish political and cultural ties. The embassy of Kaiyp Khan Taukeuly to Ottoman Sultan Akhmet III is the basis of modern political relations between these two countries.
This paper analyzes the fact that this first diplomatic relationship was followed by Kazakh-Turkish political ties. Evidence suggests that during the disintegration of the Kazakh Khanate and the modernization of the Russian Empire, the colonial power continued to disrupt relations between two countries. In particular, this connection continued in the religious-spiritual and cultural-educational directions through the informal political, religious-educational activities of individual historical figures. The article analyzes a number of archival and press data and presents them for scientific circulation.
Key words: Kazakh-Turkish relations; Kazakh khanate; Sultanate of Osman; Kaip Khan; Kazakh Embassy; Mustafa Shokai.
References
1 Isin A. Kazak handygy men Osman patshalygy saiasi bailanystarynyn basy [The beginning of political ties between the Kazakh Khanate and the Ottoman Empire], Zhurnal Abaj [Abai Journal], 4, 29-36(1994). [in Kazakh]
2 Beken Qairatuly. Qaiyp hannyn haty [Kaip Khan's letter], Astana Aqshamy [Evening Astana], 2019. [in Kazakh]
3 Andican А. Osmanli'dan Günümüze Türkiye ve Orta Asya [From the Ottoman Empire to the Present Day, Turkey and Middle Asia] (Dogan Egmont Yayincilik, Istanbul, 2009, 156 p.) [in Turkish]
4 ВОА, Näme-iHümäyun Defteri, Nr. 6 (Prime Ministry Ottoman Archives[in Turkish]
5 BOA, Name-i Hümayun Defteri, 6/186) (Ek. 3), (Prime Ministry Ottoman Archives) [in Turkish]
6 BOA, Name-iHümayunDefteri, 6/187, (Prime Ministry Ottoman Archives) [in Turkish]
7 Togan Z.V. Turkestan and History. Cilt I. Bati and Northern Turkestan. 2. Baski. istanbul. Togan, 1981.
8 Saray M. Osmanli Devleti ile Türkistan Hanliklari Arasindaki Siyasi Münasebetler [Political relations between the Ottoman state and the Turkestan khanate (1775-1875)] (Turk Tarih Kurumu Yayinlari, Ankara, 2017, 286 p.) [in Turkish]
9 Shektibaev M. Balqanda [In The Balkans] Qazaq gazeti [The Kazakh paper], 1913. [in Kazakh]
10 Janibekov G-J.A. Qajylyq sapar [Pilgrimage] Qazaq gazeti [The Kazakh paper], 1913. [in Kazakh]
11 Janibekov G-J.A. Habarlama [Announcement] Qazaq gazeti [The Kazakh paper], 1913. [in Kazakh]
12 Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Argivi [General Staff Military History and Strategic Studies Archive] Kls. 5232 D. 43. F. 32.1. [in Turkish]
13 Shoqai M. Tandamaly [Elect] (Qainar, Almaty, 1998, 512 p.) [in Kazakh]
14 Qoigeldiev M. Alash qozgalysy [Alash movement] ( Sanat, Almaty,1995, 368 p.) [in Kazakh]
15 Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Argivi [General Staff Military History and Strategic Studies Archive] Kls. 1845 D. 79. f.8. [in Turkish]
16 Akdes Nimet Kurat. Türkiye ve Rusya XVIII. Yüzyil Sonundan Kurtulug Savagina Kadar Türk-Rus iligkileri (1798-1919) [Akdes Nimet Kurat. Turkey and Russia in the XVIII century. Turkish-Russian relations from the end of the century to the war of independence (1798-1919)] (Türk Tarih Kurumu, Istanbul, 2011, 754 p.) [in Turkish]
Авторлар туралы мэлiметтер:
Аймагамбетов Думан Рамазанович - корреспондеция Yшiн автор, т.г.к., Л.Н. Гумилев aTbiH4aFbi Eypa3^ улттьщ университетшщ доцентг Нyр-Сyлтaн, K,a3a^cTaH.
Гиритлиоглу Мустафа - A. Mca^ aTbi^arbi Хaльщapaльщ ^a3a^-TYpiK университетшщ о^ытушысы. TYpKicTaH, Ka3a^CTaH.
Турсун Хэзретэл1 Маханулы - т.г.д., A. Яcayи aTbiH4arbi Хaльщapaльщ ^a3a^-TypiK университетшщ профессоры. TypKiCTa^ Kaзaкстaн.
Aitmagambetov Duman Ramazanovich - Corresponding author, Candidate of Historical Sciences, L. N. Gumilyov Eurasian National University, Associate Professor, Nur-Sultan, Kazakhstan.
Giritlioglu Mustafa - Lecturer at A.Yassawi International Kazakh-Turkish University. Turkistan, Kazakhstan.
Tursun Hazretali Mahanuly - Doctor of Historical Sciences, Professor, A.Yassawi International Kazakh-Turkish University. Turkistan, Kazakhstan.
