50XFTAP 03.20.00
Батыс Алаш жэне оныц к;азак; мемлекеттiгi идеясы жолындагы рeлi
Туякбай З. Рысбекова Салтанат Т. Рысбекова6 Баян F. Шинтимировав
аМ.0темков атындагы Батыс К,аза^стан yHMBepcMTeTi, Орал, К,аза^стан б,вБатыс К,аза^стан инновацияльщ-технологияльщ университет^ Орал, К,аза^стан
Корреспонденция Yшiн автор E-mail:
а tuyakbai.rysbekov@mail.ru 6 Saltanat.Rysbekova@mail.ru в ansar_2004@mail.ru а https:// orcid.org/0000-0002-1204-1307 6 https:// orcid.org/0000-0002-5307-309x в https:// orcid.org/0000-0001-6131-3113 DOI: 10.32523/2616-7255-2022-138-1-72-92
Ацдатпа. Тэуелаз Казацстанныц буггнгг тацдагы дамуы дYниежYзiлiк экономикалыц дагдарыс жагдайына, пандемия жэне басцада циыншылыцтарга царамастан тарихымы-здыц элi де болса шынайы ашылмай, зерттелмей жатцан беттерш саралау мэселесше га-лымдар ерекше мэн беруде. Солардыц шшде ерекше орын алатындары: «Казацстандагы 20-30 жылдардагы ашаршылыц» жэне «Алаш Орда тарихы» болып табылады. Когамдыц гылымдардыц алдына цойылган жаца талаптарга байланысты, бYрын жабыц болып келген архив цYжаттаръта цолжетiмдiлiктiц квбеюте байланысты тарихшы-лар цауымы Казацстан тарихындагы «ац тацдацтарды» жоюга айтарлыцтай Yлес цосуда. Соцгы жылдары республика творчестволыц журтшылыгыныц жасаган шарала-рыныц нэтижесшде Казацстанга Сталиндт жеке басца табыну кезещнде негййз жаза-ланган квптеген цогамдыц саяси жэне мэдениет цайраткерлершщ есiмдерi цайтарылды. Казац даласындагы эдлет, тецдт жэне улттыц мемлекеттiлiктi квксеген ХХ гасыр-дыц басындагы улттыц цозгалыс квшбасшылары - Алаш Орда квсемдерь «Алаш» цозгалысыныц басты мацсаттары: ултты сацтап цалу, тутастыгын цамта-масыз ету, оныц таптар мен топтарга бвлшуше жол бермеу; цазац мемлекеттшгш цайта вркендету; цазац шаруаларыныц тартып алынган жерлерт цайтару; Казацстан территориясында туратындардыц барлыгыныц толыц тецдтн орнату; улттыц эске-ри жасац цуру жэне т.б.
вткен тарихымыздыц ацтацдацтарын толыц жэне шынайы тургыдан цалпына кел-тiру-бYгiнгi шацдагы тарих гылымыныц негiзгi мшдеттертщ бiрi. Оныц штде Х1Х га-сырдыц аягы мен ХХ гасырдыц басындагы улттыц цозгалыстардыц тарихы елеулi орын алады. Бул ец алдымен Казацстандагы алаш цозгалысына тжелей цатынасы бар. Мацалада авторлар Алаш Орда вкметтщ цурамдас бвлт болып табылатын Батыс Алаш жэне оныц квсемдершщ бiрi Жаханша Досмухамедовтыц осы мацсаттарды кке асыру жолындагы табанды ецбегт баяндайды.
Ty^h сездер: Батыс Алаш; Жаханша Досмухамедов; Алаш автономиям; Ойыл уэлая-ты Yкiметi; цугын сYргiн жылдары.
1. Юркпе.
Алаш козгалысы езшщ бастау кездерш 1905-1907 жылдардагы бiрiншi орыс революциясынан ала отырып, 1917 жылгы жазда тущыш жалпыулттык Алаш партиясын курды. «Торлаган туманнан жол таппай халкын ерге CYЙреген кYш Алаш козгалысы едi. Саяси мэдениеттi элемдiк децгейге кетерген, кэсiби даярлыгы заманныц суранысына сай, адамгерш^к-имандык кlасиеттерi улы даланыц сан гасырлык кlастерлi кундылыктарымен сугарылган Э. Бекейханов, А. Байтурсынов, М. Дулатов, М. Тынышпаев, Ж. Акпаев, С. Лапин, Б. К,аратаев сиякты дYлдiлдер бастапкыда осынау козгалыстыц тулгалык-интеллектуалдык элеуетiн сомдаса, iле-шала Х. Досмухамедов, М. Жумабаев, С. Сейфуллин, Т. Рыскулов, С. Сэдуакасов, М. Эуезов, Ж. Аймауытов, М. Шокай, тагы баскалар эрлендiрдi.
Будан, эрине, XX гасырдыц басындагы казак зиялылары шетшен перiште болды деген ой-туйш шыкпауы керек. М. Дулатов жазгандай, «ултшыл болуга жарамай, ез басыныц камын ойлап, жылтыр тYЙме такканына мэз болып, переводчик болып пара алып, пристав болып халыктыц канын сорып, болыс болып ел бYлдiрiп, тыцшы болып, шагым жYргiзiп жYрген согылгандар» кай аймактан да табылатын. Мундайлар тарихи прогрестщ езегiнде турган жок» [1, бб. 219-220].
Алаш тарихы мен К,азакстанныц мемлекеттiлiгi арасында езара тарихи байланыс пен сабактастык бар. Ол бiрiншiден, XX гасырдыц басы империялык жэне кецеспк мемлекетплж дагдарыска ушырады. Осыныц езi когамныц белгiлi бiр белшнщ, атап айтканда, Алашорданыц идеялык дем берушiлерi мен кецеспк жэне посткецеспк К,азакстанныц саяси жетекш^ершщ шешушi кимылдар жасауына туртю болды. Екiншiден, ею жагдайда да улттык козгалыстар саны арта тYCтi. Yшiншiден, алашордалыктар казактардыц мемлекеттiк курылымыныц тYрiн, еуразиялык геосаяси кещспктеп орнын, еюлеттш мен мэртебесiн ез кезкарастары тургысында дамыта 61лд1. XX гасырдыц басында саяси кайраткерлер де саяси
сауаттылык, кYрделi мшдеттерд шешуде шапшацдык таныта бiлдi. 0йткенi, Кецес Одагы деп аталатын аса куатты империя дамып жатты. Осы кезде когамды сактап калып, жаца мемлекеттi, улттьщ iлгерi дамуы Yшiн кажетп жагдайларды жацадан куру керек болды. Будан белек, аталган жагдайда мемлекеттiлiк - улттык, мэселелерд шешет1н жэне оны шешудщ к1лт1 жаткан негiзг1 курал болатын [2, б. 22].
Жанталаскан етпелi кезецде казак зиялыларыныц устаган багыты халыктыц улттык санасын оятты. ¥лт-азаттык ^реанщ эдiс-тэdлдерiн мецгеруге, шынайы азаттыкка жетудщ алгы шарттарын калыптастырды.
Нэтижеанде, Алаш козгалысыныц тарихын зерттеуш! тарихшы-галым М.КрйгелдДнщ тужырамдауынша: «1917 жылы Алаш автономиясын куру туралы хабарлама улттык мемлекетплжт! жащыртудыц эрекетi болды. «Ресей империясыныц курамындагы Алаш автономиясы» деген сездi айта отырып, Элихан Бекейханов казактар ез мемлекет1н куруга эл1 даяр емес дегендi бЦдДрпа келдi. Ол жеке мемлекеттiлiкке ету Yшiн даярлык кезещ кажет, тэуелаздДк туралы мэселенi болашакта айтуга болады дедi. Желтоксанныц сол 61р кYндерiнде 61р кездерi Алаш козгалысы ез алдына койган мэселелер кетердi. К,азакстанныц 1991 жылы мемлекетт1лiк алуы Алашорда идеясыныц зацды жалгасы деп есептелшед [3, б. 3].
Сайып келгенде Алаш козгалысы казак тарихында тущыш рет калыц букара санасында Бостандык, ТецдДк, Туыскандык деген мэцг1л1к угымдардыц урыгын шашты.
Акпан революциясынан кешн
езшщ бастауын 1905-1917 жылдардагы революциялык козгалысынан алган казак интеллегенциясы б1рлесу эрекет1 «Алаш» козгалысыныц калыптасуына алып келд1. Кептеген жерлерде казактардыц кукыгын коргау жен1ндег1 комитеттер курыла бастады. К,азак даласында букараныц революциялык оянуы кец етек ала бастады.
Акпан революциясы солшыл радикалдык кYштердiц саяси катынасындагы мацызды, эр1 шешуш1 табысы ед1. К,азак халкы акпаннан кешнп жагдайды шаттыкпен
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(138)/2022 73
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
кабылдаса, казаннан кешнп жагдайда барлыгын билiк мэселеа толгандырды. Бул жагдайга А. Байтурсынов былай деп жазды: «Бiрiншi революция туаткп жэне казактар куанышпен карсы алды, eйткенi бiрiншiден, оларды патша YKiMeTiHi4 e3rici мен корлыгынан азат етп, екiншiден, олардыц eздeрimц арманы - ез бeтiншe баскару YMiirn iскe асыруын ныгайтты. Екiншi революцияньщ кыргыздарга (к,азак,тарга) тYсiнiксiз болып кершетш сeбeбi жэй гана тYсiндiрiлeдi: кыргыздарда (казактарда) таптык диференциямен капитализм жок,; меншгктщ e3i оларда баска халыктардагыдай шугыл шектелмеген: кептеген тутыну заттары оларда когамдык игiлiк деп саналады» [4].
Айта кeтeтiн жэй, алаш зиялыларыныц басым кeпшiлiгi аукатты отбасынан шыгып, Ресей орталык калаларындагы алдыцгы катарлы оку орындарынан бiлiм алган жэне сол кeздeгi экiмшiлiк жYЙeсiндe ецбек еткен азаматтар болатын. Оларды саяси кезкарастары мен элеуметпк устанымдары жагынан бiрнeшe топка бeлiп карауга болады.
Bipmmi топты («батыстыктар» деп атаган) мынандай бeлгiлi зиялылар курайды: А. Байтурсынов-«Казак»газетшщбасредакторы, акын, жазушы, лингвист т!лтанушы; Ж. Акпаев - зацгер; М. Тынышпаев - инженер; М. Дулатов - акын, жазушы; М. Жумабаев
- акын, жазушы; Х. Раббасов - жазушы; Ж. Аймаутов - жазушы, акын; Х. Досмухамедов
- дэриер; Ж. Досмухамедов - экономист-зацгер; А.К. Кенжин - мамандыгы муFалiм. И. Мустамбаев - геолог; А.Э. Ермеков - устаз, галым, математик жэне т.б. [5, 24 п.].
¥лт зиялы кауым eкiлдeрiнiц exmmi тобын мусылман козгалысыныц eкiлдeрiмeн карым катынаста болган улт зиялылары курайды, олардыц кeбi кешн ТYркияFа багыт устанады жэне соган байланысты «тур^ш^дер» атауын алган болатын. Бул топтыц eкiлдeрi М. Шокай, С. Лапин, У. Хожа, А. Махмуд, Х. Юргули-Агаев, С. Герцфельд, Ш. Шагиахметов, Э. Оразаев, К. Кары, С. Акаев, А. Бадин, Юшкенбаев, Кэрiмбаeв, М. Бехбуди жэне т.б. [6, б. 52].
Ymmmi топты, саны жагынан аз жэне элаз топты ^з^раст^ы социалиста багытты
устанушы улт зиялылары курады, оларда тек сирек eрeкшeлiк болмаса, кeбi кедей малшылар мен жер иеленуш^ерден шыкты. Олар: Мукан Эйтпенов, ^лбай Тeгiсов, Шаймерден Элжанов, К,асен-К,ожа Бекхожин, Махмут Уэлиханов, Казы Торсанов, Байсешт Эдiлов, Элиаскар Куанышев, Yсeн Косаев, Нургали Кулжанов, Ыбырай Тeлeбаeв, Султан Аблаевтар жэне т.б. болды [5, 10 п.].
Ал бул туралы С.Сейфуллин «Кыргыз зиялылары туралы» атты макаласында былай деп келт1редк «Кыргыз интеллигенттер ей лагерьге бeлiндi: 1-шi лагерге жататындардыц басым кeпшiлiгi реакциялык топтагы казактар, кадеттер жэне оцшыл эссерлер болашак партия уйымдастырып, оныц атын тапкырлыкпен дэстYрлi улттык кYрeс Yрдiсiмeн «Алаш» деп атады. Ал, 2-шi лагерге жататындар орыс большeвиктeрiн жактаушы азшылдык топ eкiлдeрiн курады, олар казан тeцкeрiсi жeцiскe жеткен соц «Уш жYЗ» партиясы тeцiрeгiнe топтасты [5, 3 п.].
XX гасырдыц басында улт зиялылары ултыныц тутастыгы Yшiн жан тэтмен кYрeстi. «¥лт iei деген улы жумыс. ¥лт iсiн улт болып eзi iстeмeсe, eзi жeндeмeсe iстeлмeйдi де, жeндeлмeйдi де. Журт жумысыныц жeнi, максаты бiр, ктеу жолы тYрлiшe. Соныц эр турш эрк1м колга алып журтка керек жeнiмeн максатка карай жYргiзу керек. Журт id токсан тарау жолмен ктелш, бэрi барып бiр салага косылмак» деп, ултжандылыктыц кeрiнeр шагы тугандыгын жэне эр жолмен жYрсe улт бола алмайтынын, ал ел болам десе бiр идея тeцiрeгiнe бiрiгу кажeттiлiгiн атап кeрсeтeдi [7, бб. 379-380].
Алаш арыстарыныц улттык мемлекет куруды кeздeп, елд бiрлiккe шакыруы - бYгiнгi ец кажетп кундылык. Ол казiргi тэуелаз Казакстанныц мeмлeкeтiнiц саясатымен Yндeсiп жатыр. Халкыныц азаттыгы мен бакыты жолында жан сала кYрeскeн, сол жолда курбан болган Алаш ардактыларыныц сан-салалы асыл идеялары бYгiнгi Тэуeлсiз Казакстан жагдайында бiртe-бiртe жYзeгe асуда. Кeзiндe Алаштыц арыстары атанган ултымыздыц улы перзенттершщ халкына жасаган ушан-тeцiз ецбектер^ рухани асыл муралары казак eз eлiнiц иeсi болып турганда
мэцг1 жасай бермек. Тарих тагылымына терец бойлаган сайын б1з бYгiнгi тэуелаз бейб1т ^ннщ каншалыкты ауырлыкпен келгенiн тYсiнемiз.
Тарихтан белгiлi жагдай: Алаш Орда улттык eкiметi 1917 жылы 5-13 желтоксан кYндерi Орынбор каласында еткен жалпы казак съезiнде курылды. Орынбор каласында болып еткен I жалпьщазак, съез1нщ кYн тэртiбiне барлыгы он терт мэселе койылды:
Мемлекеттi билеу тYрi;
Казак облыстарында автономия;
Жер мэселеа;
Халык милициясын куру;
Земство;
Оку мэселесi;
Сот мэселесi;
Дш мэселесi;
Эйел мэселесi;
Учредительное собрание сайлауына даярлану hэм казак облыстарынан депутаттар;
БYкiл Россия мусылмандарыныц кецеа («Шуро-и Исламия»);
Казак саяси партиясы;
Жетiсу облысыныц окигасы;
Киев шаhарында болатын бYкiл Россия федералистер1нщ съезiне hэм Петроградта болатын оку комиссиясына казактан ек1л жiберу [8].
Мурагат деректерiне CYЙенсек, съезд казак автономиясы мен милиция туралы Халел Габбасов жасаган баяндаманы тыцдап, осы мэселе бойынша каулы кабылдайды, жалпы съезд токталган карарлардыц негiзгiлерi мынандай:
1. Тег1 бiр, тарихы жэне т1л1 бiр казак-кыргыз халкы басым тутас аумак болып табылатын Бекей ордасы, Орал, Торгай, Акмола, Семей, Жет1су, Сырдария облыстарыныц, Фергана, Самаркан уездер1нщ, Закаспий облыстары кыргыздарыныц, Алтай губерниясыныц жапсарлас жаткан кыргыз болыстарыныц аумактык-улттык автономиясы курылсын.
2. Кыргыз-казак облыстарыныц автономиясына Алаш атауы бер1лан.
3. Автономиялы Алаш облыстарыныц аумагы жер бет1нде жаткан барлык байлыктармен, суымен, оныц байлыктарымен,
сондай-ак жер койнауларымен коса Алаштыц меншiг1 болып табылады.
4. Алаш автономиясыныц Конститу-циясын БYкiлресейлiк курылтай жиналысы бек1тед1.
5. Кыргыз-казактар арасында туратындардыц бэрше азшылык, кукыктарына кепiлдiк бер1лед1. Алаш автономиясыныц барлык мекемелерiне барлык улттар eкiлдерi пропорциялы тYрде болуга ти1с. Алаш автономиясы шег1нде жер! жоктарга ерекше аумактык жэне мэдени автономия да бер1лед1.
6. Алаш облыстарын анархияныц жалпы кYЙзелтуiнен куткару максатында 25 мYшеден туратын Алашорда Уакытша Халыктык Кецеа уйымдастырылып, оныц 10 орны казак-кызгыздар арасында туратын орыстар мен баска да халыктарга берiлсiн. Алашорданыц орталыгы ретшде уакытша Семей белг1ленсiн. Алашорда казак-кыргыз халкыныц бYкiл аткарушы ек1мет билшн дереу ез колына алуы тшс.
7. Алашорда милиция куруга ж1герл1 шаралар колдануга мiндеттенедi.
8. Алашорда Жалпы Ресей Курылтай Жиналысыныц сайлауын етк1зу туралы колданылып отырган ережелерге сэйкес eзi эзiрлеген нег1здерде таяудагы уакытта Алаш автономиясыныц Курылтай жиналысын шакыруга м1ндетт1.
9. Съезд Алашордагы: 1) шарттар жасауга; 2) баска автономиялык керш1лермен блоктар туралы кел1ссез жYрг1зуге уэк1лд1к беред1, бул ретте шарттар жасаудыц ез1 Алаштыц курылтай жиналысына бер1лед1.
10. Алаштыц Курылтай Жиналысына Халыктык Кецес Алаш автономиясы Конституциясыныц ез1 эз1рлеген жобасын усынуга мшдетт1» [9, 2-3 п.].
Съезд жацадан курылган Алаш Орда Yкiметiне Yлкен ек1 м1ндет жYктедi:
1) Болашакта етет1н жалпы мемлекетпк немесе жалпыхалыктык жиналыс алдында ем1р CYрiп отырган Казак автономиясы Yлгiсiн керсету Yшiн дереу казак елкеан баскаруды жYзеге асыруга к1р1су;
2) Елдег1 карама-карсы ^штер арасындагы шиелен1ст1ц кYшеюiне байланысты колында кару жок казак халкын
бYлiкшiлiк пен зорлык-зомбылыктан крргау жэне ел шшдеп тэрт1пт1 сактау [10, 229 п.].
Жалпы, белг1л1 жагдай, 1917 жылы мамыр айында Мэскеу каласында еткен
I БYкiлресейлiк мусылмандар съезiнде автономия мэселеа кец1нен талкыланды. Осыган сэйкес мусылман халыктарыныц арасында автономия мэселесше байланысты к,озгалыстыц дамуына эсер етт1. Сонымен катар, Ресей курамында улттык-территориялык автономияны жактаушы федералистер мен б1ртутас Ресейде улттык-мэдени автономия куруды жактаушы б1ртутастар арасында кызу талас болды. К,азак делегаттары федералистерд колдады [11, б. 319].
Сонымен, алаш кешбасшылары автономия идеясын пiкiрлерi мен жiгерлiлiктерiнде айырмашылык болганымен Ресейдег! саяси жагдайды бакылай отырып мукият жэне акырын дамытты. Олар баска халыктардыц кешбасшыларына караганда автономияны кештрек кол жетк1зу максатын анык койды жэне Алаш-Орда автономиялык Yкiметiн курганнан кейiн де оны арнайы жариялауга калыс калды. Эсiресе, 1917 жылдыц кектемiне дейiн мундай мукияттылыктыц бiр себебi кадеттердщ эсерi болды. Олар азербайжандар сиякты автономия идеясын анык дамытып Yлгере алмады, бiрак К,азан революциясынан кейiнгi жагдайдыц езгеруше батыл жэне шебер эрекет етш, iс жYзiнде автономияны дамытты [11, б. 324].
К,азак зиялыларын эцпме еткенде алаш кешбасшыларыменымырагакелеалмаганмен, казак халкыныц кезiн ашып, сауаттылыкка, оку-бiлiмге Yндеген кецес ек1мет1н колдаган азаматтарды да есте сактауымыз кажет. Олардыц К,азан тецкер1сше дейiнг1 арман-т1лектерi мен аткарып келген жумыстарыныц максаты да б!р едi. Кецес екiмет1 олардыц бастарын бiрiкт1рмей, бiр-бiрiне карсы койды. Кецес ек1мет1н колдаушы казак зиялылары да алаш ек1лдер1нщ кал-жагдайын басынан кеш1рд1.
Сонымен, XX гасырдыц басында казак тарихында бурын-соцды болып кермеген бетбурыс басталды. XX гасырдыц басында орын алган элеуметпк кактыгыс жагдайында
ез ел1н1ц дамуы мен болашагына катысты мэселелерд1 шешуге умтылган алгашкы саяси козгалыс «Алаш» партиясы мен Алашорда Yкiмет1нiц пайда болуы казак когамыныц азаматтык кемелдену1н1ц жэне саяси элитасыныц би1к дэрежеде екендшн керсетт1 [12, б. 221-222].
2. Зерттеу эдктерь
К,арастырылып отырган мэселеге байланысты деректер базасын бес топка белш карауга болады. Б1р1нш1 топка «Алаш» козгалысыныц кешбасшылары мен белсендДлершщ ецбектер1н жаткызамыз: Э. Бекейханов, А. Байтурсынов, М. Дулатов, М. Шокай, Ж. Акбаев, Жаханша жэне Халел Досмухамедовтер, М. Тынышбаев жэне баскалар. Олар ец алгашкылар болып ез кызметтер1 мен автономиялык козгалыстыц мэнш талдау эрекет1н жасады [4]. Ек1нш1 топка кецест1к курылыстыц алгашкы жылдарында (XX f. 20-30-шы жылдары) жарык керген ецбектер [13].
Yшiншi топка жататын ецбектердщ хронологиялыкмерзiмiXXF.30-80жылдарында шыккан зерттеулерд1 камтиды. Бул ецбектерде «Алаш» козFалысыныц революциялык рел1 обьективт1 турFыдан баяндалFан. Бул ецбектерде К,азан революциясы карсацы мен Кецеспк ек1метт1ц алFашкы жылдарындаFы жаFдай, улт зиялыларыныц калыптасу процеа мен саяси кезкарастарыныц дамуы баяндалады. Эрине, бул топтаFы кейб1р зерттеулер таптык кекарас турFысынан жазылFан жэне алаш кешбасшылары «буржуазияшыл ултшылдар» турFысынан сипатталады. «Алаш» козFалысы жетндег1 ецбектердщ терт1нш1 тобын К,азакстан Республикасыныц тэуелаздДк жылдарында жарык керген зерттеулер курайды [1; 3; 15; 17; 18; 19]. Бул ецбектердщ езгешелш - кептеген мураFаттардаFы бурын жабык корлардыц ашылып, «Алаш» кешбасшылары мен белсендДлершщ ем1рше, кызмет1 мен саяси кезкарастарына байланысты жаца, бурын Fылыми айналымда болмаFан кужаттардыц пайдаланылуымен байланысты. Бул зерттеулерде «Алаш» козFалысыныц
бастау кайнар газше, алашордашылар мен большевиктер газкарасына салыстырмалы талдау жасалынады.
«Алаш» партиясы мен Алашорда козгалысы жeнiндeгi дeрeккeздeрдiц бeсiншi тобына таяу жэне алыс шетел галымдарыныц зeрттeулeрiн жаткызамын [2; 11; 28; 30]. Бул авторлар eз зерттеулершде улт-азаттык козгалыска жаца газкарас жэне ондагы казак зиялыларыныц рeлi туралы, жаца мемлекетт1ц жалпы демократиялык кагидаларына кeцiл бeлeдi.
Б1з карастырып отырган Батыс Алаш мэселеане трелей катысы болмаса да Кeцeстiк федерализм жэне Казакстандагы алаш козгалысыныц тарихын жан-жакты зeрттeушi Д. Аманжолова б!рнеше кттаптар мен макалалар жарыкка шыгарды. Бул зерттеу жумыстарында автор мурагат кужаттарыныц нeгiзiндe Казакстанныц улттык курылыс жэне eзiн-eзi аныктау процеан пайымдау кeзкарастары бeлг1лeнгeн. Он тараудан туратын бул eцбeг1ндe автор Казакстанныц 20-30 жылдардагы этносаяси тарихыныц касыретт1 беттерш жацадан жасай отырып, репрессиялардыц этносаяси сана сeзiмдi деформациялаганын, зиялылардыц курамы мен оларды iрiктeудiц турленш отырганын кeрсeтe бiлгeн. Сондай-ак автор Казакстандагы eкiмeт пен баскару жYЙeсiн уйымдастыру, федерацияныц эртYрлi субъeкт1лeрi арасындагы карым-катынасты реттеу мэселес1 талданады. Монографияныц тeртiншi тарауында автономияныц саяси курылымы мэсeлeлeрi ашып кeрсeтiлeдi. Бул бeлiмдe Казакстан астанасы рeт1ндe Орынбор каласыныц белг1лену жобасындагы ти1мс1зд1г1н1ц себептер1 талданады [14, 55-77 бб.].
Соцгы жылдары шыккан зерттеу жумыстарыныц 1ш1нде Ш. Забихтыц [15] монографиясын ерекше атауга болады. Автор Жаханшаны Алаш козгалысыныц, соныц 1ш1нде Батыс Алаштыц гасемдершц б1р1 рет1нде кeрсeтумeн катар оныц «Алаштыц» кукыктык концепциясын калыптастырудагы шешуш1 рeлiн ашып беред1. Жаханшаныц прогрессивт1к идеялары мен кeзкарастарыныц «Алаш-Орданыц»
багдарламалык кужаттарыныц нег1з1не алынганына талдау жасайды. Бул, Жаханша Досмухамедовтыц мемлекетт1к-кукыктык кeзкарастарын зерттеуге арналган алгашкы ецбек болып табылады.
Карастырып отырылган мэселе жeнiндeгi жаца ецбектердщ катарына М.Койгелдиевт1ц «Алаш козгалысын» косуга болады. Автор Алаш козгалысы жeнiндeг1 гылыми ецбектерд1 жазудыц киындыктарына токтала келе «Кецест1к бил1к тусында улт зиялыларыныц тарихын жазу id ресми саясатка т1келей тэуелд1 болды, бил1к талабына сай бей1мдел1п отырды» [16, 6 б.] деп тужырымдайды. Эрине, бул зерттеу жумысыныц буган дей1н (2008 жылы) басылып шыкканын жэне автордыц бул басылымы eцдeлiп, толыктырылган нускасы екен1н окырман кауымга атап eткeнiмiз абзал. Автор казак зиялыларыныц XX гасырдыц басынан бастап, Алаш козгалысыныц соцгы кезец1не дешнп тарихын баяндайды. Бул ецбекте Батыс Алашорда мэселес1 кeп козгалмайды.
Макаланыц обьект1с1 мен мэн1н, тарихи мацыздылыгын ашып беруд1ц тэс1лдер1 айкындалып, теориялык жэне эмпирикалык танымдык децгей карастырылады. Эд1снамалык тургыдан алганда макалада карастырылып отырган мэселен1ц акикатын, себеп-салдарларын, эсерлер1 мен кер1 байланысын, субъективт1к факторлардыц рeлiн ашып кeрсeту принциптерш нег1зге ала отырып, талдау, синтез, жалпы корытындылау жэне дедукциялау эдДстерш пайдалану. Зерттеу эд1стер1н1ц мацыздылыгыныц ерекше болатын себеб1 оны кабылдаудыц б1ркелк1 жэне ыцгайлы формасына келт1ру кажет.
3. Талк,ылау.
«Алаш» партиясы мен Алашорда Y^^eim^ курылуыныц казак халкыныц когамдык-саяси жэне рухани eмiрiндe алатын орны ерекше. Тоталитарлык-эк1мш1л1к баскару кезещнде улт саясатыныц бурмалануыныц нэтижесшде бул топтыц eкiлдeрi мен олардыц ^з^раст^ы «Кубыжык» кeрiнiп, «алаш» деген шзден «ат-тонымызды ала кашатын» болдык.
Бул козгалыстыц жэне оныц шшбасшыларыныц тарихы 60 жылдан астам ресми eкiмeт тарапынан тыйым салынган тарихымыздыц «актацдак беттер1» болып келд1. Демек, бул мэселе бойынша жазылатын зерттеу жумыстарыныц басты максаты: алаш козгалысыныц шыгу кайнар кeздeрiн, алаш кeшбасшыларыныц казак даласындагы когамдык-саяси, элеуметт1к-экономикалык жэне улттык-мемлекетпк курылыс мэселелерш шешу жолдарын аныктаудагы аткарган ерен ецбепн, олардыц багдарламаларын, Алашорда Yкiмeтimц кызмет мен eмiр CYPу мерз1мш, «Алаш» кайраткерлершщ жазалану жэне акталу процестерш тарихи шындык тургысынан ашып кeрсeту eтe кажет. Ал бул максатка жету жолында осы жагдайларды жан-жакты сипаттайтын зерттеулер мен баспа бет1нде жарык кeргeн макалаларга CYЙeну, оган талдау жасау eтe орынды.
4. Нэтижелер.
Орал eцiрiндe казактардыц eзiнiц жумысын 1917 жылы 19 наурызда бастаган б1ршш1 eкiлдiк съез1 белпл! Бул съезде облыстык барлык болыстыгынан казак тургындарыныц эртYрлi топтарыныц eкiлдeрiнeн сайланган 800-ден астам адам патша мемлекетпк курылысы кулаганнан кешнп жагдайдагы саясат жэне экономиканыц мацызды мэселелерш карау Yшiн жиналды. Съезд б1р ауыздан демалыста жYргeн Томск округтык сотыныц прокурорыныц орынбасары оралдык Жаханша Досмухамедовты тeраFа етш сайлады. Орынбасарлары болып бурынгы уакытша комитеттщ тeраFасы Г.А. Эл1беков жэне V-ш! Мемлекетпк Думаныц бурынгы мYшeсi А.К. Калменовт б1р ауыздан сайлады. Съезд делегаттарын Орал облысы уакытша Y^^e'^^ комиссары Бизянов куттыктады. Жаханшаныц бастауымен жэне усынысымен облыс eмiрiнiц б1р топ мэселеа талкыланып, мынандай корытындылар жасалды:
- Казак халкы монархизмд кулдыктыц тацбасы, б1р халыкты екшшшне айдап салудыц кeзi деп б1лед1, сондыктан да ол мэцг1л1кке жойылуы керек.
- ¥лттык-территориялык федерация мэселесш эз1рге ашык калдыра отырып демократиялык республика идеясын куаттайды.
- Облыстыц Оралдыц аргы бет бeлiг1ндe бурышы бюрократиялык баскаруды халыктык ауылдык, уездДк жэне облыстык комитеттермен алмастыру.
- Мына кажетплштердД мойындау:
а) Казак курылтай съезш шакыруды;
б) Оралда гимназия багдарламасындагы орта оку мекемесш уакытша ашу;
- Казак т1л1ндеп газет, кттапшалар жэне баска букаралык акпарат куралдарын шыгаруды кажет деп табу;
Съезд обылыстык казак комитет1н сайлады [13, бб. 37,39,41,42].
Съезде облыстыц казак комитетшщ курамына мына адамдар сайланды.
Ж. Досмухамбетов, И. Тацберменов, Х. Тасымов, Т. Сыпырбeлиeв, И. Муканов,
Д. Сэрсенбаев, F. Эл1беков, Д. Кусыпкалиев, И. Топаев, И. Абенов, К. Жаленов, F. Есенгулов, С. Карат1леуов, Б. Жумашалиев, С. Омаров, Б. Т1лепов.
Республикамыздыц барлык облыстарында Кецес eкiмeтiнiц кYшeйiп жаткандыгына байланысты Алашорда олардыц орталык жэне жерг1л1кт1 органдарымен амалсыздан байланыс жасауга мэжбYP болды. Бул мэселеде де Жаханша белсенд1л1к ^рсет^, eзiнiц серш Халелмен б1рге Москвада Кецес Yкiмeтiнiц басшыларымен кездесулер eткiзугe катысты. Сталинмен жYрг1зiлгeн бул кел1сшздерден Орталык Кецес Yкiмeт1mц ынтымак пен улттык тутастык непз1ндеп казак мемлекеттшн мойындамайтындыгы, кер1сшше казак халкына таптык ж1ктелуге непзделген советпк турпаттагы автономия беруге даяр екендш анык байкалды. жылгы мамыр айыныц 18-21 аралыгында Жымпитыда Орал eцiрi казактарыныц IV облыстык съез1 erri. Онда Жаханша мен Халел Досмухамбетовтер Ойыл уэлаятыныц уакытша Yкiмeтiн курды. Курамына 1лб1шш, Орал, Атырау, Актeбe, Ыргыз уездерМц казактар мекендеген аудандары мен Мацгыстау, Ойыл жэне Бeкeй уездер1 к1рд1 Бул эрекет Жаhаншаныц бYкiл казактыц
екшш1 съез1ндеп улттык - территориялык автономия куру жетндеп шеш1м1н1ц Батыс К,азакстанныц айтарлыктай территориясында жYзeгe аскандыгыныц кер1н1с1 едъСондыктан да 1918 жылгы кыpкYЙeктe Уфе директориясын куру туралы мэж1л1ске катынаскан Алаш автономиясыныц кару жYЙeci туралы мэселен талкылап, Алашорданыц Батыс 6ел1м делегаттары сол айдыц 11 - жулдызында автономияныц жерг1л1кт1 баскару жYЙeci туралы шеш1мге кол койды. Бул мэж1лкке Алашорда ныц терагасы Элихан Бекейханов, мYшeлepi: У. Танашев, Халел жэне Жаханша Досмухамбетовтер, А.Б1р1мжанов, Э. Ермеков жэне М. Тынышбаев катысты. Алашорданыц батыс бел1мшес1н1ц терагасы болып Жаhанша тагайындалып, Ойыл уэлаятыныц уакытша Yкiмeтi таратылып, Батыс К,азакстанныц казактар мекендеген жерлер1 аталган бел1мшен1ц карамагына бер1лд1 [17, б. 189].
Осы арада аздаган шег1н1с жасап, Жаhанша Досмухамедов им, оныц ем1р жолы калай етт1 деген суракка токтала кетей1к.
Жаншаныц тулга ретшде к,алыптасуы.
К,азак халкыныц кадДрменд улдарыныц б1р1 - Жаханша Досмухамедулы. Ол елкем1зде курылып, жумыс 1стеген Батыс Алашорда уюметш курушылардыц б1р1, эр1 басшысы. Жаханша Досмухамедулыныц казак тарихында алатын орасан зор орнына карамастан, ем1р жолы, когамдык - саяси кызмет кYнi бYгiнгe дей1н жеке гылыми тургыда жYЙeлi тYpдe зерттелмеген. Жаханша Досмухамедовтыц емipi, зацгepлiк кызмет жэне саяси кезкарастарын зерттеумен айналысып жYpгeн зац гылымдарыныц докторы Ш.А.Забих былай дeйдi: «Жаханша Досмухамедовтыц тулгасы «Алаш» кайpаткepлepi мен «Алаш-Орда» Yкiмeтimц iшiндeгi казак ултыныц бетке устар еюлдершц iшiндe epeкшeлeнiп турады. Кернект саясаткер, кэciби зацгер, талантты уйымдастырушы жэне тамаша уйымдастырушы Жаханша Досмухамедовтыц емipi мен кызмeтi узак ондаган жылдар бойы кeцecтiк кезецде зерттелмей келдД, ал оныц творчестволык мурасы мен мемлекетпк жэне зацгepлiк кезкарастары арнайы зерттелмей кeлдi. Елдeгi бYгiнгi тацда казак
елкес1н1ц тамаша улдарыныц бостандык пен тэуелс1зд1к Yшiн кажымас кYрескерi Жаханша Досмухамедовтыц асыл жэне мактаныш ес1мдер1н халыкка жетазудщ б1регей мYмкiндiгi пайда болды. Оныц зердеанде когамды жэне мемлекетт1 баскару мэселелер1, Yкiметтiц мэн1н, мемлекет пен азаматтык когамныц езара катынасын, улттык езш-ез1 баскару мэселелер1н зацдык жYЙедегi эдеттщ орны мен рел1н зерттеу ерекше орын алды. Сондыктан да саясаткердщ идеялары мен кезкарастары, сондай-ак оныц творчестволык мурасы каз1рг1 ^нге дей1н Казакстан Yшiн ез1н1ц актуалдыгын жойган жок жэне Yлкен кызыгушылык тугызады. Ойткеш ел1м1зд1ц алдында дагдарыстан шыгу мэселеа ез1нщ етк1рлшмен тур» [15, б. 4].
XX гасырдыц екшш1 он жылдыгындагы аласапыран, тецкерктер кезещнде казак халкыныц жеке ел болу мYДдесiн кездеп, Досмухамедовтер автономия куруга умтылды жэне сол Yшiн де олар уакыттыц тыгыздыгына, жагдайдыц киындыгына байланысты казак жер1нщ батысында баскарушы аппараты, эскер1, орталыгы бар, тшсп каржысы жинакталган, белг1л1 б1р территориясы бар мемлекетт1к курылым жасады.
Жаханша жас кезшен-ак халкы Yшiн ете мацызды мэселеге араласып, болашакта Yлкен 1стщ басына келетш азамат, тагылымы мол, кергет кеп, халкыныц еткен тарихынан жан-жакты хабардар ортадан еап шыккан адам.
Жаханша 1887 жылы каз1рг1 Жымпиты ауданындагы Булдырты елд мекетнде дYниеге келген. Жалпы, Жаханшаныц туган жылы женщде ек1 нускасы кездеседД. Б1ршш1а - 1886 жыл. Екшш1а - 1887 жыл. Кептеген деректер мен мурагат кужаттарында б1ршш1 нуска айтылады: «Досмухамедов Жаханша 1886 жылы туылган, казак партияда жок (туткындалу кез1нде 44 жаста). 1930 жылы Мэскеудеп «Скотовод» баскармасында бас экономист болып 1степ жYргенiнде КазССР бурынгы ОГПУ органдарымен «Алаш» партиясын курушылардыц жэне бурынгы «Алаш-Орда» Yкiметimц мYшесiнiц б1р1 ретшде туткындалды. Акпан революциясына дешн юстиция Министрлшнде жумыс
ктеп, курылтай жиналысы жетндеп зацды жасаудыц ерекше мэжтсшщ, предпарламент (Ресей республикасыныц арнайы Уакытша кецеа) мYшесi болды. Алайда Алматы ¥К,КД мураFатындаFы аныкталFан кужаттар бойынша Ж. Досмухамедовты айыптау протоколында жэне мураFат аныктамасында ек1нш1 нуска керсет1лед1. Сондыктан да ек1нш1 нуска шынайы жэне сетмдД, ейткеш ет1тш мэл1мет1 Ж. Досмухамедовтыц езшщ катысуымен толтырылады. ТаFы да б1р кещл аударатын мэселе дереккездерде Досмухамедовтыц ес1м1 эртYрлi жазылады: Жанша, Джанша, Джаганша, Жаханша жэне т.б., б1рак Досмухамедовтыц дурыс жэне толык ес1м1 - Жаханша, ягни «Галамдык» деген магынаны б1лдДредД, ал Жанша бала кез1ндег1 еркелет1п айтылган ес1м1 [18, бб. 2728]. Бастауыш б1л1мд1 ауылда алып, кешшрек Орал эскери реалдык оку орнында б1л1мш жалгастырды. Ол окуды ете зерек окыды. Училищеден кешн б1л1мш жалгастырады. Ол окуды ете зерек окыды. Училищеден кешн б1л1мш Санкт-Петербург университетшщ зац факультет1нде жалгастырды.
Училищеде Халел Досмухамбетулы, Жалмухаммед СYЙiнтурулы, Нургали Ипмагамбетулы, Нургали Досбайулы, Губайдолла БердДулы, Шабазгерей Кесепгалиулы араласты, сырласты.
Реалдык училищеде шэк1рттер1 каланыц кептеген енд1р1с орындарында болып, тэж1рибе жинактады. Олар Кондрахинныц багында, Дадонов к1ртш зауытында, Ванюшин дшрметнде, Михайлов соборында, Пфейлдщ лаурица зауытында болды [19, б. 277].
¥стаздарыныц 1ш1нде Жаханшага жакын ш тартатын нем1с т1лшщ мугал1м1 Феликс Глизенгер болды. Ол жас шэк1рт1тц халкыма кызмет ету Yшiн окып жYрмiн деген жауабына ризашылык б1лдДрш, «олай болса, тарихка кеб1рек YЦiл, зацдык кагидаларды зерттеу, халкыц Yшiн кызмет 1стеуге кеп, табанды дайындал» деп кецес берд1 Кещл аударарлык жагдай - Батыс Алаш козгалысына катыскандардыц басым кепш1лш Жаханша сиякты Орал реальдык училищесшде б1л1м
алган: Атшыбаев Беркшгали Мукашулы (Гурьев уез1 Миялы ауылында 1897 жылы дYниеге келген. 1937 жылы репрессияга ушыраган), Эл1беков Элиаскар (Галиаскар) Мецдиярулы (Батыс К,азакстан облысы Жымпиты уез1; 1893-1937 жж.), Эл1беков Губайдолла (Габдолла) (Жымпиты уез1, 18701923 жж.), Бек1мов Молданияз Байболсынулы (БК,О, Жаксыбай болысы, каз1рп К,аратебе ауданы, 1882 - ?), Бисенов Бактыгали (БКО, Лб1шш уез1, Кызылжар болысы, 1889/18901922 жж.), Бердиев Губайдолла Ескалиулы (Гурьев облысы, Махамбет ауданы, Акжайык ауылы, 1883-1922 жж.), Бекейханов Габдол Хак1м Нурмухамедулы (Бекей ордасы, Шонай ауылы, 1896-1938 жж.), Досмухамедов Халел (Кызылкога ауданы, Тайсойган кумында, 18831939 жж.), Есенкулов Гумар Кожахметулы (Тем1р уез1, Емб1-Тем1р болысы. 1890-1930 жж.), Жанкадамов Бижан (Джанкамов Бижангали Абулкасович, 1889-1937 жж.), Жэленов Кэр1м (Джаленов Карим), Жымпиты уез1, Байгутты болысы, 1889-1938 жж.), Ипмагамбетов Нургали (Караоба болысы, Телектебе ауылы, каз1рг1 БКО, Терект1 ауданы, 1882-1922 жж.), Касаболатов Есенгали Керейулы (1лб1шш уез1, Курайлы болысы, 1889-1938 жж.), Кашкынбаев Иса (Гайса) Таумышулы, 1лб1шш уез1, Курайлы болысы, 1891-?), Сарыгожин Сабыр (Каратебе, Соналы болысы). Бул аталган Орал реальдык училищесшщ тYлектерi, Батыс Казакстанда ТэуелаздДк туын орнату жолында эртурл1 тагдырды басынан кеш1рд1 [20, бб. 173-191].
1906 жылы Жаханша Мэскеу университетше окуга тYседi [21]. Зац факультет1тц профессорларыныц, Батыс Еуропа елдершц зацгерлершщ ецбектер1, оган коса Ресейде шыгатын «Вестник права» (1899-1906), «Тюремный вестник» (1893-1917), журналдары мен «Право» зацгерл1к газеттерш окыды. Ол шешендДк енерге ерекше кещл белдД. Сырым бабасыныц накыл сездерш басшылыкка ала отырып, мына кагидаларды устауга тырысты:
- Халык алдында сейлеген сезщ сулу болып, оны журт ыкыласпен тыцдасын;
- Сез енерш мецгерш, бшк дэрежеге кетер1лгешщздД журт сейлеген сезщнен б1лсш;
- Сeздiц оцы мен тер1сше, астары мен e^œ айрыкша мэн берш, магыналы етш сeйлe;
- Сeз жай нэрсе емес, шздщ кунын багалай б1л;
- Сeз YЙрeнудeн жиренбе, гап б1лш, аз сeйлe, аз б1лш, кeп сeйлeмe.
1911 жылы оку бтрер карсацында бурын Черняев (каз1рп Шымкент) каласыныц оязы болган генерал К.Колоссовскийдщ кызы Ольгага YЙлeндi. Yйлeну карсацында экесшен руксат сурап жазган хатында мынандай жауап болатын: «Катын алмакшы болсац, оныц дYниeсi кeбiн талап етпей, тэрбиел1сш ал, ултына карама-табигаты таза, жан - дYниeсi пэк, eзiцe дос болсын, балам» [19, б. 278].
ХХ гасырдыц басында ел1м1здщ барлык eцiрiндe жаппай орын алган белсенд улт-азаттык козгалысыныц ектнше араласканга дешн, Ж. Досмухамедов патшалык сот органдарында кызмет аткарып, мацызды мемлекетпк кпен шугылданган.
Алгашкыда Орал аумактык сотыныц жанындагы сот лауазымына Yмiткeр рет1нде кызмет аткарып, бтмгерш1л1к соты жэне кылмыстык бeлiм хатшысы кeмeкшiсiнiц мшдеттерш орындаган. 1912 жылдыц жазында Барнауыл уез1нщ 10 учаскеанщ бейб1тш1л1к сотыныц мшдеттемелерш орындау Yшiн 1ссапарга жолданып, кешн Омск сот палатасына ага Yмiткeр рет1нде ауыстырылады. 1913 жылы аталган лауазым бойынша Змеиногорск уез1нщ 1 учаскесше ауыстырылып, 1913 жылдыц ^з1нде Барнауыл каласына «прокуратура органдарына кeмeккe» шакырылып, 1914 жылдыц наурыз айында Каин уез1 бойынша Томск округпк сотында прокурорлык (орынбасары) кызметше тагайындалды. Томск округпк соты прокурорыныц жолдасы (орынбасары) мшдетш аткара жYрiп, ол саяси айдалуды кадагалады жэне осы кызметте ол эдДлет генералы шетн иелендД.
Прокурор Н.Г. Красильниковтыц колы койылган «Распределение участков товарищей Прокурора Томского Окружного суда» атты кужат сакталган. Бул т1з1мге Ж. Досмухамедовтыц аты-жeнi де енпз1лген, кужатка сэйкес, ол 1914 жылы Каин учаскеа
прокурорыныц жолдасы (орынбасары) болып тагайындалган. Прокурорлык учаскенщ курамына Каин тYрмeсi жэне Каин уез1нщ 3, 6, 7 жэне 8 учаскелер1нщ бтмгер соттары енпз1лген. Сонымен катар Томск округпк сотыныц прокурорлык кадагалау кызмет1не байланысты «Наряд камеры прокурора Омской судебной палаты» деген кужат сакталган. Аталган кужатта прокурор жолдасы (орынбасары) лауазымдардагы кызмепне толык сипат бер1лген. Томск аумагында Змеиногорск, Томск-Кузнецк, Бийск, 1 жэне 2 Барнауыл, Томск каласыныц 9 учаскеа болган. Эрб1р учаскет Томск округпк сотыныц Прокурорымен тагайындалган прокурор жолдасы (орынбасары) баскарган. Жолдас прокурорлар ай сайын Омск сот палатасыныц Прокурорына учаскелер1нщ кызмет туралы акпарат жолдаган. Кызметт1ц келеадей багыттары бойынша есеп бер1лген: 1. Жалпы кылмыстар бойынша Округпк сотка жолдангашстер:а.Айыптауакплер1мен,соныц 1ш1нде 525-бап бойынша Кылмыстык Сотка жолданган; б. Соттылыгыныц eзгeруi туралы жэне токтату туралы корытындылармен жэне айыптау акт1лер1мен; в. Ойлау мYмкiндiг1н куэландыру туралы корытындылармен; г. 356-бабы бойынша корытындылармен; д. Жеке айыптау тэрпб1мен; 2. Лауазымдык кылмыстар бойынша: а. Корытындылармен басшылыкка; б. Айыптау акт1лер1мен Округпк сотка.
1915 жылгы «Памятная книга Томской губернии» атты к1тапка Томск губернаторыныц нускауымен губернияныц кeрнeктi кайраткерлер1нщ аты-жeндeрi енпз1лген. «Прокурорлык кадагалау» бeлiмiнe Ж.Досмухамедовтыц да еам1 енгшлген [19, б. 279].
Зац органдарында жумыс жасаган кезшде Жаhанша эдДлдшмен, кэаби дайындыгымен жэне сатылмайтындыгымен танымал болды. Эдеттепдей сол кезецде казактыц б1л1мд1 азаматтарын елше кызметке ж1бермеу эдДа кeрiнiсiн тапканымен, 1917 жылы Жаханша Акжайык eцiрiнe оралады [19, б. 280].
ЖасЖаханшаныц саяси кызмет мен eмiрiнe Б. Каратаев, Г. Жеттсулы, И. Ахметшеулы жэне Орал облысы казактарыныц атынан
1-ш1 мемлекетпк Думаныц мYшесi болган А.Калменулыныц эсер1 кеп болды.
Жаханша - Батыс Казацстандагы «Алаш» к,озгалысыныц кeсемi.
1917 жылы 19-22 сэу1рде еткен облыстык казак съез1нде (800-ден астам адам катысты) Жаhанша Орал облыстык казак-кыргыз комитетанщ терагасы болып сайланды. Терагасыныц усынысы бойынша съезд мынандай шеш1мдер алды:
1. Россия халыктарын кулдыкта, карацгылыкта устаган монархия осыдан былай жойылсын;
2. Россияда Демократиялык Республика орнату идеясын тYгел куаттай отырып, казак халкына улттык терриориялык автономия беруд1 талап етедД;
3. Казак елше кел1мсектердД ж1берудД токтатып, осы кезге дешн пайдаланбай келген монастырьлардыц, ш1ркеулердщ, дворяндардыц жерлерш казактарга себеп-сылтаусыз кайтарылсын;
4. Бурынгы бюрократтык эк1мш1л1к жYЙесi жойылып, оныц орнына казак жер1нде халык сайлаган еюлетп комитеттер курылсын;
5. Халык агарту 1ан канагаттангысыз деп тауып, мугал1мдер съезш етк1зу, Оралда гимназия багдарламасы нег1з1нде казак балаларына арнайы оку орнын уйымдастырып, оны казак каражатына салынган бурынгы кэсттак мектептщ YЙiне орналастыру белпленсш;
6. Казак т1л1нде газет, кгтапшалар шыгу шаралары жYзеге ассын [19, б. 280].
Съезде облыстыц казак комитетшщ курамына мына адамдар сайланды: Ж. Досмухамедов, И. Тацберменов, Х. Тасымов, Т. Сыпырбелиев, И. Муканов, Д. Сарсенбаев, Г. Эл1беков, Д. Кусыпкалиев, И. Топаев, И. Эбенов, К. Жаленов, Г.Есенгулов, С. Карат1леуов, Б. Жумангалиев, С. Омаров, Б. Т1лепов.
Жаханша 1917 жылы желтоксанныц 5-13 жулдыздары аралыгында Орынбор каласында еткен екшш1 жалпы казак-кызгыз съезше катысып, тез каркынмен езгерш отырган жагдайдагы партия тактикасы мэселелер1 женщде жэне съездщ кYн тэрт1б1ндег1
мацызды проблемалар (автономия, милиция, улт кецеа, т.с.с.) бойынша сез сейлеп, жарыссездерге белсендД тYрде араласты. Съезде автономияны жариялау мерз1мшде Э.Бекейханулы мен Ж.Досмухамебетулы бастаган ек1 багыт арасында едэу1р талас болды. Алайда улттык, халыктык мYДденi жеке бастарыныц саяси упай жинауыныц жогары койган Элихан мен Жаханша Алаш автономиясын жариялау мерз1мше байланысты ортак ымыралы келшмге келдД.
1918 жылы мамыр айыныц 18-21 аралыгында Жымпитыда Орал ещр1 казактарыныц IV облыстык съез1 етт1. Онда Жаханша мен Халел Досмухамбетовтер Ойыл уэлаятыныц уакытша Yкiметiн курды. Курамына 1лб1шш, Орал, Атырау, Актебе, Ыргыз уездершщ казактар мекендеген аудандары мен Мацгыстау, Ойыл жэне Бекей уездер1 к1рдД. Бул эрекет Жаханшаныц бYкiл казактык екшш1 съез1ндег1 улттык-территориялык автономия куру жетндеп шеш1м1нщ Батыс Казакстанныц айтарлыктай территориясында автономия жYзеге аскандыгыныц кер1та едД. Сондыктан да 1918 жылгы кыркYЙекте Уфа директориясын куру туралы мэж1л1ске катынаскан Алаш автономиясыныц делегеттары сол айдыц 11-жулдызында автономияныц жерплжт баскару жYЙесi туралы мэселет талкылап, Алашорданыц Батыс бел1мшеан куру туралы шеш1мге кол койды. Бул мэж1л1ске Алашорданыц терагасы Элихан Бекейханов, мYшелерi: У. Танышев, Халел жэне Жаханша Досмухамбетовтер, А. Б1р1мжанов, Э. Ермеков жэне М. Тынышпаев катысты. Алашорданыц батыс бел1мшеанщ терагасы болып Жаханша тагайындалып, Ойыл уэлаятыныц уакытша Yкiметi таратылып, Батыс Казакстанныц казактар мекендеген жерлер1 аталган бел1мшенщ карамагына бер1лдД [19, бб. 281282].
Жаханша басшылык еткен Ойыл уэлаяты Yкiметi езшщ шй жэне сырткы саясатында елеул1 киыншылыктарга кездесп. Бастапкыда ниеттес болып б1рге жYрген, Алаш козгалысыныц белсенд кайраткерлер1 Губайдолла жэне Галиаскар Эл1бековтер, Молдагали Жолдыбаев, Хафиз Мырзагалиев
шешуш1 кезец туганда Жаханша мен Халелден шыгысып, казак автономиясыныц eмiргe келуше кол уштарын типзбедД, кер1анше карсы эрекет жасады. Сондай-ак халык арасында бедел1 зор, eлкeгe танымал Бакытжан Каратаев большевик жагына шыгып, Алаш козгалысына карсы болды, ал оныц imti жогары б^мд зацгер Арон Каратаев ак казактарга кызмет етп, т1пт1, ел тэуелаздш Yшiн кYрeскe катыскан казак зиялыларыныц артына туст1. Ауыл азаматтары арасынан шыккан саяси козгалыстыц белсенд1лер1 МецдДгерей Ипмагамбетов, ЭбдДрахман Эйтиев Алаш козгалысына карсы колдарына кару алып ^рестъ
1919 жылгы сэу1рдщ бас кез1нде Колчак баскарган эскерлер, ал одан кешн Орал ак казактарыныц бeлiмшeлeрiнiц шабуылга шыгып, Кызыл Армия бeлiмдeрiн ыгыстыруы Батыс Алашорда жетекш1лершщ кимыл-эрекетше eзгeрiс экелдД. Батыс бeлiмшeнiц жауынгер жшттер1 казак халкын гасырлар бойы кан каксатып, езш-жаншып келген казачество жагында согысып, кан eккiсi келмедД. Олар колдарына кару алып, eкiмeткe карсы шыкты. Жымпиты окигасынан кешн орал ак казактарыныц Алашордагы кeзкарасы айтарлыктай eзгeрдi. Генерал В. Толстов батыс Алашордага карайтын аймактагы кYштiк курылымдарды eз карауына алып, т1келей eзiнe багындырды.
Жаханша мен Халел Акжайык eцiрiндeгi саяси жэне эскери жагдайдыц тураксыздыгын, оныц аса кыска мерз1мнщ 1ш1нде жш-жш кYрт eзгeрiстeргe ушырап отыргандыгын eз кeздeрiмeн кeрiп, ой елепнен eткiзiп отырды.
Батыс Алаш Yкiмeтi 1918 ж. мамыр айыныц ек1нш1 жартысынан 1919 ж. казан айыныц аягына дешн Кызыл YЙдe (Жымпитыда) 17 ай бойы Yстeмдiк курып, Кызылкогага (Атырау жер1) кeштi.
1919 жылы 10 желтоксанда Ойыл уэлаяты Yкiмeтi eзiнiц акыргы отырысын eткiздi [19, б. 282].
Жаханша жэне батыс Алаш козгалысыныц мYшeлeрi совет органдарымен eзара тусшсш кете коймады. С. Мецдешев баскарган Казревком комиссиясы Жаханша мен оныц тeцiрeгiндeгiлeргe кYдiкпeн карады.
Олар Алашорданыц батыс бeлiмiнiц Совет жагына шыгуы осы eкiлeттiц идеясын жактагандыктан емес, кер1сшше бурынгы одактасы болган Орал казактарыныц жагдайыныц нашарлауынан жэне облыстан кашып кету мYмкiндiгi калмагандыгынан деп санады. Эрине саяси мэдениет1 тeмeн сатыдагы жерг1л1кт1 совет «кeсeмдeрiнeн» баскаша эрекетп кYту киын ед1 Алашордага кеш1р1м жасалгандыгына карамастан, оныц жетекш1лер1 саяси тургыдан окшаулануга тшсп болды.
Алашорда мен оныц басшылыгына осындай газкарас Казревкомныц 1920 жылгы наурыздыц 5-нде кабылданган «Алашорданыц Батыс бeлiмiн тарату туралы» каулысында жэне Жаханша мен оныц сер1ктер1нщ (Халел Досмухамбетов, Иса Кашкынбаев, Кэр1м Жалелов, Берк1нгали Атшыбеков) жазган мэл1мдеме хаттарында аса анык кeрiнeдi. Шын мэн1нде каз1рг1 тацда белг1л1 б1ркатар мэл1меттерге караганда Жаханша eмiрiнiц соцына дей1н Кецес eкiмeтiн мойындамаган.
Батыс Алашорда YKiMeTiHÎ4 улттык, эскери жасактар К¥РУ жолындагы жYргiзген шаралары.
1918 жылы мамыр айыныц екшш1 жартысында ашылган сьезд шеш1мдершде улттык эскер жасактауга кeцiл бeлiндi:
...4. Курылгалы жаткан эскери бeлiмдi кару - жаракпен камтамасыз ету Yшiн барлык амал-тэс1лд1 колдануды усынды.
...3. Сен1мд1 басшылар курамын эз1рлеу максатымен Жымпиты согыс жагдайындагы прапорщиктер мектеб1 Yлгiсiндeгi казак эскери мектебш ашу, командирлер курамы эз1р болганша орыс армиясы офицерлер1нен нускаушылар шакыру шама келгенше бул 1ске казак офицерлерш катыстырмау туралы каулы кабылдады [22, 42 п.]. Алаштыц батыс бeлiмшeсiнiц басшылары Жаханша мен Халел Досмухамедовтер Курылтай жиналысы комитет! аркылы 600 винтовка мен пулемет алды жэне 2000 адамнан туратын казак эскерш жедел уйымдастыруга уэде етп [17, б. 274]. Казактардыц жаулык эрекет1н1ц алдын алу жэне Комитета eз eлкeсiнiц муктажы мен кажетше пайдалану максатымен Казак Yкiмeтi Самарага арнайы делегация
ж1бердД. Курылтай жиналысы мYшелерiмен келксез жYргiзген делегация темендепдей келшмдерге кол жетк1здД.
1. Комитет ресми тYрде Казак автономиясын таниды;
2. Казак автаномиясына кемек рет1нде комитет шамамен 1000 адамды жабдыктауга жететандей келемде кару- жарак, курал-жабдык жэне 2000 000 сом шамасында акша беледД.
Белшген акшаныц 1,5 миллионы Шыгыс Алашордага тид де, тек 500 000 мыцы гана Батыс Алашордага калды.
Делегация Самарадан оралганнан кешн де Алашорда Yкiметi ез1нщ бурышы саясатын жалгастыра берд1, ягни кызылдармен кактыгысты болдырмау, казактарга кемек беруден барынша жалтару уйымдастыру жумыстарын ойдагыдай жYрг1зе беру [22, п. 44].
Бул ретте «улттык милиция» атауымен алаш эскери бел1мдерш калыптастырган, Орал мен Орынбор казактарымен, Самара («Комуч») Yкiметiмен одактастык катынаска тYCкен, солардан кару-жарак, кшм-кешек, каржы алган Батыс бел1мшеанщ терагасы Ж.Досмухамедов Ак эскердщ туракты курамына к1рмей, жеке саясатын жYргiздi. Алаштык эскери бел1мшелер «улттык милиция» ретанде непзшен жергткп халыктыц корганысын камтамасыз етт1 [23, б. 47].
Алашорда буйрыгы бойынша Орал облысында 2 мыц адамы бар казак эскер1 жасакталды. Оларды каруландыру максатында Самара комитетшен 2 мыц мылтык, 58 пулемет, 2 зецб1рек пен 2 автокел1к алынды. Ойылда алгашкы казак кавалерлершщ юнкерл1к мектеб1 курылды [24, б. 186].
Батыс Алашорда Yкiметiнiц уйымдастыру жумыстары осылай кыза бастаган кезде, казактардыц уйымдаса бастаганын сезген генерал Дутов Орынбор жагынан, Орал эскери (эскерл1к) Yкiметi екшш1 жактан Казак автономиясы мен Алашорда Yкiметiне карсы наукан жYрг1зе бастады. Сол уакытта Дутов Орынборды алса, Орал казактары кызылдар шабуылын тойтарып тастаган болатын.
Генерал Дутов «Казак автономиясы б1р топ зиялыларыныц ойдан шыгарган нэрсеа, егер осы б1р топтыц кез1 жойылса, казактардыц кeпшiлiгi ак патша билшн ездерьак сурайды», - деп жаулык ниетш ашык б1лдДрсе, ал Орал эскери Yкiметi, оныц терагасы Фомичев тылдагы казактардан келш отырган кауш туралы жар сала бастады.
Казактармен кактыгыс сол кезде казактар Yшiн ете тшмаз болатын, осыны ескерген казак Yкiметi Орал эскери Yкiметiмен одактык шарт жасауга мэжбYP болды. Шарттыц негш темендепдей басты баптардан курылды:
1. Кызылдар казактарды ез территориясынан ысырган жагдайда Алашорда Yкiметi казак эскерлерше, олардыц боскындарына пана бередД;
2. Казак эскери бел1мдер1 казактар майданындагы урыстарга катыспайды жэне тек ез территориясын гана коргайды;
3. Казактар даланыц 1ш1 ем1рше араласпайды жэне казак Yкiметiне кару-жарак, эскери жабдыктармен кемек керсетедД.
Бектлген шарттыц осындай ережелер1 казактар Yшiн тшмдД болды, ейткеш сол кезде майдан шеб1 казак даласынан алыста болатын, сондыктан да Алашорданыц Кызыл Армиямен кактыгысуы мYмкiн емес едД. Ал казактар далага шег1нген жагдайда оларды «калай карсы алу» керектшн казактар жаксы б1лдД жэне оны кешн 1спен дэлелдед де. Сонымен катар кел1ам-шарт жасалу фактiсiнiц езш Алашорда Yкiмет1 эдеш дэрштеп, орынды пайдалана б1лдД, шарт Алаш автономиясыныц кас жауларыныц Yнiн еш1рш, басталган уйымдастыру жумыстарын эр1 карай жYргiзе беру Yшiн Казак Yкiмет1не азды-кепт1 колайлы жагдай жасады [25, б. 6].
Алашорданыц батыс бел1мшесшщ Алаш бел1мдер1н1ц калыптасуында белсендДлш таныткан б1ркатар адамдардыц аты-жендер1 естел1ктер мен материалдарда аталынады. Ерекше атап ететш азамат Мэскеу эскери училищеанщ тYлегi, 3-шш1 Кавказ саперл1к батальоныныцкапитаны,эулиеСтаниславский ордетнщ III дэрежел1 кавалер1, кадрл1к офицер Сарыгожин Сабыржан (25.12.1908). Куэгерлердщ естел1ктер1 бойынша 1918 ж.
Алашорданыц Батыс бeлiмшeсiндe кызмет аткарып, 1919 ж. Еуропага коныс аударган.
Одан баска, Алаш эскери курылымдарына катысы бар мынадай еамдер аталады: Жымпиты каласыныц коменданты, прапорщик Абылаев Айткали Сарыбаевич: прапорщик, 1-шш1 жYЗдiкт1ц взвод командир^ 1936 жылдан ага лейтенант, караганды милициясы баскармасы басшысыныц орынбасары Асанов ДYЙсeнбай; Прапорщиктер - Асанов Калдыбай, Бейсенов Ишангали, Бейсенов Зепкали, Жалпаков Тажмухамед. Сондай-акАтшыбаев Берк1нгали, Ашиков Ханистай, Аюбеков Ыбрай, Башбаев АбдДразак, Бейсенов Бакытгали, Бекмамбетов, Ерекшов Абдрахман, Есенгалиев К., Есенгулов Кумар, Жаксыбаев, Кэр1м Жаленов, Жумартов Жален, Исенбаев Машиш, Караплеуов Сэл1мгерей, Касаболатов Есенгали, Коцырбаев Макит, Кузеев Карабай, Досмухамбет, ¥дабаев Санияз, Упиров Саменгари, Упиров Абреш, Оспанов Мешргали, Сарбатыров, Марыхуджин Эм1ре, Сесекенов Берму, Султангалиев Роман, Кенжин Аспандияр [23, бб. 51-52].
Жаханша кызметшщ Ташкент кезещ.
1922 жылы Орынборда Жаханшага сот болып, eзiнiц кшэаз екендшн толык дэлелдеп, босатылды. Ол 1920-1925 жылдар арасында Ташкентте гылыми жумыстар мен eзiнiц мамандыгы бойынша адвокат болып жумыс жасайды. Осы аралыкта казактыц кeрнeктi улдарыныц б1р1, белпл1 когам кайраткер1 Турар Рыскуловпен карым катынас жасайды.
Алашорда таратылган соц 1927 жылдыц караша айына дешн Ж. Досмухамедов Ташкент каласында турып, ТYркiстан халык комиссариатыныц эдДлет кецесш1с1 болган, эдДлет Халык Комиссариатыныц жанындагы курсанттарга зац курстарынан сабак берген. Халык комиссарлары Кецеанщ зацдарды жасау жeнiндeг1 комиссиясыныц курамында болган.
Ташкенттеп Ж. Досмухамедовтыц кызмет «Талап» - кыргыз (казак) мэдениетшщ жанашырлары когамдастыгы жэне Казак халык агарту институтымен тыгыз байланысты.
Баскарма тeраFасы - Халел Досмухамедов, мамандыгы бойынша дэр1гер, профессор. ТeраFаныц орынбасары - Мырзагали Испулов, устаз, Александр Шмидт - шыгыстанушы профессор, Мухтар Эуезов - эдебиетш1 (студент), Мухамеджан Тынышпаев - инженер, Иса Токтабаев - географ, Касым Тыныстанов - акын (студент), Жаханша Досмухамедов -зацгер, Кэр1м Жаленов - математик жэне т.б.
«Талап» когамыныц кужаттарында мынандай мэл1меттер бер1лген:
1) «Талап» - кыргыз (казак) мэдениет1тц жактаушыларыныц когамы;
2) Ташкент каласы, Карл Маркс дацгылы, 41 y^ Кыргыз инпрос YЙ-жаFы, №35 бeлмe;
3) Когам ТYркiстан Мемлекетпк Гылыми Кецесшде;
4) Когам 1923 жылы 13 желтоксанда курылган;
5) Когамныц максаты - кыргыз (казак) халкыныц мэдени дамуына мына жолдармен жэрдемдесу:
а) эдеби т!лшщ, терминологиясыныц, емлесшщ мэселелерш дамыту;
6) улттык eнeрiн зерттеу;
в) кыргыз (казак) халкыныц тарихын жэне эдет-гурпын зерттеу;
г) кыргыз (казак) мектептершде окыту мэселелерш жеталдДру;
д) кыргыз (казак) гылыми зерттеулер1 мен eнeр кайраткерлерше кeмeк кeрсeту;
б) МYшeлiк жарна жылына 120 рубль.
7) Ютапхана - оку залы эз1рге уйымдастырылмаган. Кыргыз (казак) т1лiндe арифметика окулыгы шыгарылды. Мерз1мд1 баспасы жок.
8) 108 мYшe.
9) Баскарма бастыгы - Халел Досмухамедов, дэркер [26, 73 п.].
Ж. Досмухамедов бул когамдастыктыц мYшeсi болды. «Талап» когамында жумыс жасай жYрiп, оган ТYрк1стан эдДлет Халык Комиссариатыныц eтiнiшiмeн зацгер рет1нде «РСФСР-дщ кылмыстык кодексш» казак т1лiнe аудару тапсырылды. Ж. Досмухамедов аударманы баскарды жэне 1924 жылы Ташкент каласындатуцFышрeтТYркiстанРeспубликасы ХКК-нщ Арнайы Комиссиясыныц баспасымен
«РСФСР-дыц кылмыстык кодексшщ» казак ттндеп аудармасы «РСФСР-дыц Жауыздык низамнамасы» деген атпен туцгыш рет жарыкка шыккан [18, б. 168].
Алгашкы аудармасы 1000 нускалык тиражбен жарыкка шыгып, ец алдымен атауы Yшiн творчестволык кауымдастыгымен сыни птрге ушырады. М1ржакып Дулатов зац терминдер1нщ аудармаларына eзiнiц сыни газкарасын анык б^дДрш, 1924 жылы «Ак жол» газет1нде аударма жумыска птрш жариялады. Аталмыш газетт1ц ек1нш1 нeмiрiнe Ж. Досмухамедовпен басшылык жасалган аудармага талдау жэне талкылау (эдеби мэж1л1с) жарияланды. Бул мэж1л1ске Ж. Досмухамедовтыц eзi катысты. М. Дулатовтыц сыни багалауына жауап рет1нде Жаханша келеадей жауап бердк «Кодекс аудармасына мен басшылык жасагандыктан, басым кeпшiлiгiндe мен аударма талше емес, заци жагына назар аудардым. Аудармамен жэне тексермемен зацгерлер т1келей айналысты. Аудармага сыни багалау жазган жолдас М. Дулатов т1л маманы, акын, эдебиеттанушы, б1рак зацгер емес жэне заци мэселелерден хабары аз. «Жауыздык низамнамасы» аудармасын угыну Yшiн кэаби зацгер кажет. Б1здер зацгерм1з, сондыктан да буныц барлыгын жаксы тYсiнeмiз. Зац ол туралы жалпы сипатта гана б1лет1ндерге тYсiнiктi жазылмайды.
Сондыктан да кез-келген зац шптеген бос шздерд1 кажет етпейд жэне кыска, тYсiнiктi, мэшамен жазылады. Кез келген зац жобасы канша кыска жазылса да, оны тек зацгер тYсiнeдi. Казак халкында эз1р заци гылыми т1л калыптаскан жок. Накты терминология жок. Сондыктан да мундай бага бермес бурын, eзiнiц устанымын непздеу кажет» [27].
М. Дулатовтыц сыни птрше Ж. Досмухамедов кыска эр1 катац тусшктеме берд1 Кешн 1926 жылы Ж. Досмухамедовтыц басшылыгымен eзгeрiстeр мен толыктырулардыц да аудармалары жарияланды, 61ршш1с! - «РСФСР-дыц Кылмыс зацы», ал ек1нш1с1- «Кылмыс тексеру зацы».
Сондай-ак ТYркiстан Наркомюстiнiц eтiнiшi бойынша «Талап» когамыныц гылыми кецеа eткiзiлiп, онда «Жет1су облысындагы
эйелдер мэселеа» каралды. Мэж1л1с кортындысы бойынша мынандай каулы кабылданды:
1) Карастырылган мэселеш тек Жет1су облысыныц эйелдерше гана емес, бYкiл кыргыз (казак) эйелдерше катысты деп танылсын.
2) Осы мэселеш егжей-тегжейл1 жарыктандыру Yшiн жэне тиянакты шаралар карастыру Yшiн Жаханша Досмухамедов баскаратын комиссия курылсын [26, 23 п.].
1927 жылдыц караша айы мен 1929 жылдыц аралыгында Ж. Досмухамедов Кызылорда каласында ауыл шаруашылыгы банк1н1ц заци кецес1ш1с1, 1928 жылы адвокаттар алкасында адвокат кызметтер1н аткарды.
Жаханшаныц кугын CYргiн
жылдарындагы тагдыры.
1930 жылдыц акпан айында жумыс бабымен Мэскеуге ауыстырылып, алгашкы камауга алынганга дей1н жубайы Ольга Константинкызымен б1рге турады.
1930 жылдыц басы «Алаш» козгалысыныц бурынгы катысушылары Yшiн кызмeтiнiц кайгылы аякталуына, камау, кудалау жэне Кецес бил1г1н1ц басшылыгы тарапынан кугындау шаралары б1рт1ндеп «халык жауларын жоюга» уштасты.
1930 жылдыц 31 казацында Мэскеу каласындагы «Мал шаруашылыгы» баскармасында ага экономист рет1нде жумыс жасау кез1нде «Алаш» партиясы жэне бурынгы алашорда Yкiмeтiнiц мYшeсi ретшде Казак КСР, БМСБ (ОПГУ) органдарымен камауга алынды. Мэскеуде, Замосквоеченск ауданы, Шабловка-Хавский кeшeсi, 11 YЙ киылысы, 265,7 корпус мекен-жайында устап, Бутырка турмесше жолданды. Кей1н Алматыга ауыстырылды [18, б. 172].
Аныкталган процессуалдык кужаттардыц, алдын ала тергеу кезшдеп беттест1ру, жауап алу хаттамалары нег1з1нде, Ж.Досмухамедов eзiнeн жауап алу барысында eзiн к1нэл1 деп мойындамады жэне контрреволюциялык уйымныц мYшeсi рет1нде болмаганын жэне ешкандай контрреволюциялык жумыстармен шугылданбаганын мэл1мдед1. Контрреволюциялык YЙымныц мYшeлeрiмeн
езшщ байланысын жокка шыгарып, мундай уйым туралы ecтiмeгeнiн, кецеске карсы yi^-насихат жYpгiзбeгemн атап керсетп.
Дей турганмен де Жаханшаныц ацыз уйымга катысы бар деп кiнэлануына оныц бурын К,азакстан мен Ташкенде жYpгeн кeзiндe Бекейхановтыц Орынбор тобында болган С. К,адырбаев жэне Х. Раббасовпен кездесу eдi. Алдымен 1,5 жылга, соцынан 3,5 жылга Воронежге жер аударылды [28, б. 182].
Айдаудан 1935 жылы келгеннен кeйiн Жаханша казак жазушыларыныц эдеби шыгармаларын аударумен айналысты. 1938 жылы 1 маусымда кайтадан туткындалып, Таганка тYpмeciнe камалды. Соныц алдында бip жыл бурын Жанша инсульт болып, жарым-жартылай жансыздашан болатын. Мэскеуге айдаудан оралганнан кeйiн ол Бекейханов, Х. Досмухамедов, С. Асфендияров, Калменов, А. Муцайтпасов, М. Мурзин, М. Буралкиев, С. Акбаевтармен кездескен болатын. Сондыктан да жауаптаушы Х. Кайтов одан мойындауды талап eттi. Одактыц НКВД баскармасыныц Yштiгiнiц отырысында елiм жазасына кеалдД. Yкiм 1938 жылдыц 3 тамызында icкe асырылды [28, б. 183].
Ж.Досмухамедовты айыптау туралы кылмыстык ic 1957 жылдыц 2 желтоксанында Мэскеу К,алалык Сотыныц Президиумымен кайта каралды. 1938 жылдыц 16 ш^деандеп Мэскеу облысы бойынша КСРО ПХК (НКВД) Баскармасыныц жанындагы Yштiктiц шeшiмi бузылды, 1887 жылы туган Ж. Досмухамедовке катысты ic-эpeкeтiндe кылмыс бeлгiлepiнiц болмауына байланысты ендipicпeн кыскартылды.
Жалпы «халык жаулары» айдарына iлiккeндepдiц барлыгына бipдeй тагылатын айыптар мыналар eдi:
1. 0зiнiц максаты Кецес екiмeтiн кулатуга багытталган 1921-1922 жылдарда курылган астыртын контрреволюциялык уйымдардыц жумысына катысу;
2. Шыгыс Бухарада туратын жэне басмачтарды, кeйiн кордонды баскаратын Заки Валидовпен байланысты болу;
3. Ферганадагы басмачтармен байланыс-та болу;
4. Жауапты кызметкерлерге тeppоpиcтiк актiлep уйымдастыру Yшiн жастардыц жауынгepлiк топтарын куру;
5. Байлармен байланыс орнату Yшiн «Алка» Yйipмeciн куру, жастардан эскери кадрлер даярлау;
6. К,азакстанда отырыкшыландыру, байларды кэмпескелеу, ауыл шаруашылыгын уйымдастыру, eт-CYт дайындау наукандарын болдырмау жэне осы максатта кецес аппаратыныц кызмeткepлepiн пайдалану.
7. Кецес еюметш кулату максатында карулы кетepiлicкe дайындалу;
8. Кецес еюметше карсы насихат жумыстарын жYpгiзу [18, б. 172].
4. К,орытынды.
Алаш багдарламасын зер сала карайтын болсак, мына темeндeгi мэceлeлepдi айтуга болады: казак автономиясында жepciз казак букарасы жер eншiciн алып болганша переселендердщ кeлуiн токтату; атты казактардыц жерге ерекше кукыктарын бipжола жою; жерд сатуга тиым салу; большeвиктepдiц тап ^peci туралы теориясын колдамау; улттык бipлiк орнату; журтка бeдeлдi еммет сайлау.
Отарлык eзгi жагдайында туракты эcкepi болмаган казак когамынынан куралган, бipдe актардан, бipдe кызылдардан алакан жайып жYpiп алган азын-аулак каруынан баска тYгi де жок Алаш колдары Yлкeн, баска бipeугe кауш тендрерлштей eлeулi эскери кYшкe айнала алган жок-ты. Klазipгi тацда ашып айтуга тура кeлeтiн шындык-кeцecтiк билштщ алгашкы жылдарынан-ак бастау алатын улттык еркщдДк идеясына карсы жYpгiзiлгeн стратегиялык саясат жаткандыгы. Кецес екiмeтiнiц алгашкы жылдары К,азакстандагы кызмeтiн улт-азаттык козгалыс пен кYpecкe бeйiмдeгeн ОГПУ кызмет соныц айгагы. Сондыктан да 20 жылдары-ак улттык интеллигенцияга карсы басталган репресияга алдымен алаштык деп аталатын, ал шын мэнiндe улт-азаттык интеллегенцияныц ушырауы тацданыс тудырмаса керек.
Батыс Алаш Орданыц курган мемлекет арнайы кужаттарда «Ойыл уэлаяты» (оляят)
деп аталды. Орталыгы Жымпиты ед1 Кыска мерз1м 1ш1нде бул елд1 мекен белсенд эскери-саяси, экономикалык орталыкка айналды. Бул Yкiмeт казактыц дербес, автономиялык курылымы болып саналды. Оган: эскер жасактау («халык милициясы»); eздeрiнiц эк1мш1л1к баскару органдарыныц болуы; (^зет жэне тYрмe, прокуратура жэне сот, банктер мен телеграфтыц) мYмкiндiк тугызды.
Эрине, бул шаралардыц нэтижел1 кке асуына Жаханша мен оныц серштестершц ецбег1 екенш ерекше атауымыз кажет. Бул олардыц саяси мэселелерде дурыс шеш1м таба бiлeт1ндiг1нiц нэтижеа едД.
Колда бар дeрeккeздeрдi жан-жакты талдай отырып, 1919 жылдыц 12 желтоксанында Батыс Алаштыц кызылдарга бер1лмеу1мен жалпы Алашорданыц eмiр кезещ аякталды [29, б. 63]. Сонда Алаш Орда 1с жYзiндe 1918 жылдыц ортасынан 1919 жылдыц желтоксанына дешн, бас-аягы жыл жарымдай гана eмiр CYргeн болып шыгады.
Екшшден, бул материалдарды караганда б1з Алаш ардактыларына катысты б1ркатар тыц деректерд кeздeстiрдiк. Оныц катарында булардыц туган жылы, б1л1м1, кызмет!, тагылган айыптаулар т.б. туралы ед. Соныц б1р1 Жаханша Досмухамедовке байланысты. Жаханша 1887 жылы дYниeгe келген деген б1здщ ойымызды бул мэл1мет тагы да айкындады. Ендеше ес1мдер1 узак уакыт аталмай, бар eмiрлiк мураттарыныц багасы лайыкты багаланай келген, казак халкыныц тарихындагы жаркын тулгалардыц жасампаз ецбег1н жаркыратып кeрсeтeр кез осы болмак.
«Алаштыц» непзш салушылар, азамат согысыныц жагдайына бешмделе отырып, патриоттар реттнде казак халкыныц мYДдeсiн коргау саясатын iœe асыру эрекетш жасады. «Алаш» идеологиясы кeп жагдайда каз1рп демократиялык федерализм идеясына, кукыктык басымдылык пен саяси плюрализм
жагдайында казак халкыныц мYДдeсiн есепке алуга жакын» [30, б. 171].
Ок1тшке орай Совет eкiмeтi Алашорда басшыларына 1920 жылы кеш1р1м жасаганымен, б1з кеш1р1м жасамадык, б1лсекте, б1лмесекте жамандап келдк. БYг1нгi тацда Алашорда басшыларына осы заманныц eлшeмiмeн де, баягы отызыншы жылдардыц газкарасымен де карауга болмайды, ол тарихымызга киянат болады. Оларга 1917 жылдан кешнп ктерш патша заманындагы жумыстарынан бeлiп алып карамай, тутас алып, олардыц к-эрекетш байыпты карап, байсалды бага берген жeн.
Батыс Алаш зиялылары да отарлык езп жайындагы аяк-асты болып келген улттык мYДдeнi коргай алатын улттык мемлекетт1к курылымыныц болуына атсалысты. Осы жолда ктеуге ти1ст1 кажетт1 шараларга большевиктердщ таптык пролетарлык интернатционализм принциптер1н1ц
непзге алынуы кедерг1 болатынын жаксы тусше б1лд1, оны колдамады. Жeргiлiктi жерлерде казактардыц жэне Совет eкiмeтiн орнатушы большевиктерд1ц саясатын жан-жакты колдамай, халыктыц кац-тeг1сiн болдырмау максатында ек1 жакпен уакыт созу эрекет1н жасай отырып, улттык мемлекет курылымын тездетуге тырысты. Жацадан ашылган материалдарды караганда б1з Алаш ардактыларына катысты б1ркатар тыц деректерд1 кeздeстiрдiк. Оныц катарында булардыц туган жылы, б1л1м1, кызметше тагылган айыптаулар т.б. туралы едД. Соныц б1р1 Жаханша Досмухамедовке байланысты. Жаханша 1887 жылы дYниeгe келген деген б1здщ ойымызды бул мэл1мет тагы да айкындады. Ендеше ес1мдер1 уз ак уакыт аталмай, бар eмiрлiк мураттарыныц багасы лайыкты багаланбай келген, казак халкыныц тарихындагы жаркын тулгалардыц жасампаз ецбепн жаркыратып кeрсeтeр кез осы болмак.
Эдебиеттер т1Э1М1:
1 Сейд1мбек А., Эбжанов Х., Салгараулы К. ¥лиык, идея: тарихи тагдыры мен болашагы / Сейд1м-
бек А., Х. Эбжанов, К,. Салгараулы. - Астана: «Фолиант», 2012. - 248 б.
2 Аманжолова Д.А. Алаш исторический смысл демократического выбра / Д.А. Аманжолова. - Ал-маты: Таймас, 2013. - 400 с.
3 Койгелдиев М.К,. ¥лттыц саяси элита. Klызметi мен тагдыры (XVIII-XX гг.). Зерттеулер / Койгел-диев М. - Алматы: Жалын, 2004. - 400 б.
4 Байтурсынов А. Революция и киргизы // Жизнь национальностей. - 1919. - С. 6.
5 Казахстан Республикасы Президент Мурагаты (будан эрi карай КР ПМ). - 811 кор. - 23 пзбе. -171 iс. - 218а к. - 217 к.
6 Кыдыралиев Д.К. Мустафа Шокай / Д. Кыдыралиев. - Астана: Фолиант, 2007. - 320 б.
7 Суханбердина У., Дэуттов С., Сахов К. «Казак газетЬ> / У. Суханбердина, С. Дэуiтов, К. Сахов - Алматы: «Казак энциклопедиясы», 1998. - 560 б.
8 «Алаш» партиясыньщ программасыньщ жобасы // «Казак газетЬ. - 1917. -№ 251. - С. 11.
9 Казахстан Республикасы Орталык Мемлекеттiк Мурагаты (будан эрi карай КР ОММ). - 17 кор. -1 тiзiм. - 1 iс.
10 Ресей Федерациясыныц Орталык Мемлекеттiк Мурагаты (РФ ОММ). -ф.1318. тiзбе 1. - 436 к.
11 Уяма Тамахико. Эволюция идеи автономии алаш на волне общероссийских политических событий до и во время революции // Сб. статей МНК «От алаша к независимости национальной консолидации Казахстана. - Уральск, - 2017. - С.315-325.
12 Мекебаев Т.К., Кумганбаев Ж.Ж. XX гасыр басындагы саяси партиялар мен ^озгалыстар кыз-метшде улттык мемлекеттШк идеясыныц калыптасуы / Т.К. Мекебаев, Ж.Ж. Кумганбаев. - Алматы: Казак университетi, 2018. - 244 б.
13 Мартыненко А. Алаш Орда (сб.документов) / А. Мартыненко. - Алматы: «Айкап», - 1992. - 192 с.
14 Аманжолова Д. Советский проект в Казахстане: власть и этничность, 1920-1930-е гг. / Д. Аманжолова. - Москва: Институт российской истории РАН, 2019. - 488 с.
15 Забих Ш.А. Жаханша Досмухамедов - правовед, политик, цивилист: монография / Ш.А. Забих.
- Алматы: Казак университет, 2020. - 208 б.
16 Койгелдиев М. Алаш ^озгалысы. Бiрiншi том. Эцделш толык,тырылган екiншi басылымы, - Алматы: Мектеп баспасы, - 2021. - 480 б.
17 Рысбеков Т.З., Шинтимирова Б.Г. Жанша Досмухамедов и его отношение Советской власти // ASEAD 7. Ulusrarasi sosyal bilimler sempozyumu ejser 7th international symposium on social sciences 10-12 nisanlapril 2021 Kemer - Antalya, - Б.185-192.
18 Мажитов Р. Жаханша Досмухамедов / Р. Мажитов. - Алматы: Арыс, 2007. - 216 с.
19 Рысбеков Т. Тарихи тулгалар: уакыт жэне eмiр жолдары / Рысбеков Т. - Алматы: Абзал-ай, 2014.
- 528 б.
20 Орал каласыныц тарихы // Кггапты жалпы редакциялап, ецдеген т.г.д., профессор, КЖМ ¥ГА академигi жэне КР ¥ГА курметтi академигi Т.З. Рысбеков. - Алматы: Liber баспасы, 2021. - 416 б.
21 Кенжегалиева Г. Жаханша Досмухамедов // Караван, 2018. 16 январь. - С.6.
22 КР ОММ. - ф.1227. - избе 1. - 7 к.
23 ЭбдiFалиулы Б. Алаш эскерг 1918-1920 жж. / Б. Эбддгалиулы. - Астана: Казакстан Республикасы Президент жаныщ^ы Казакстан стратегиялык зерттеу институты, 2017. - 392 б.
24 Сейфуллин С. Тернистый путь / С. Сейфуллин. - Алматы: Жазушы, 1975. - 432 с.
25 Рысбекова С.Т., Рысбеков Т.З., Шынтемiрова Б.Г. Алашорда Yкiметшщ ак казактар мен улттык эскери жасактар куру жолындат ЖYргiзген шаралар // Алашорда козFалысы: казак мемлекеттт идеясыныц дамуына ыкпалы: Алаш-Орданыц курылFанына 100 жыл толуына жэне Батыс Алаш Орда кесем-дершщ кызметтерше арналFан Fылыми-тэжрибелiк конференция материалдары. - Орал, 2017. - Б. 5-8.
26 КР ОММ. - ф. 693. - избе 1. - к 20.
27 Дулатов М. Эдеби мэжык // Ак жол, - 1924. - № 6. - Б. 448-449.
28 Рыскулов В.В. Председатель Западного отделения Алаш-Орды Д. Досмухамедов и судьб казахской интеллигенции в период сталинской репрессий // Вопросы истории и археологии Западного Казахстана: Ежегодник. Вып. IV. - Уральск: Центр истории и археологии, - 2017. - Б. 288.
29 Рысбеков Т. Кезкарас / Т. Рысбеков. - Орал: М.Этемков атыщ^ы БКМУ баспа орталыны, 2007. -240 б.
30 Чжен Нань. Движение Алаш - значение и влияние // Социально-политические науки. - 2017. - № 2. - Б.169-171.
Туякбай З. Рысбекова, Салтанат Т. Рысбекова6, Баян Г. Шинтимировв
аЗападно-Казахстанский университет им. Утемисова, Уральск, Казахстан
б-в Западно-Казахстанский инновационно-технологический университет, Уральск, Казахстан
Западный Алаш и его роль на пути к идее казахской государственности.
Аннотация. В условиях современного развития независимого Казахстана, ученые уделяют особое внимание проблеме дифференциации еще не раскрытых и изучаемых страниц нашей истории, несмотря на кризис мировой экономики, пандемию и другие трудности. Среди них особое место занимают: «голод в Казахстане 20-30 - х годов» и «история Алаш Орды».
В связи с новыми требованиями, предъявляемыми к общественным наукам, увеличением доступа к ранее закрытым архивным документам, историки вносят значительный вклад для ликвидации пробелов в истории Казахстана. В последние годы, в результате активной работы деятелей культуры, Казахстану были возвращены имена многих общественно-политических и культурных деятелей, необоснованно наказанных в период сталинского культа личности.
Лидеры национального движения начала ХХ века - вожди Алаш Орды, которые отстаивали справедливость, равенство и национальную государственность в казахской степи.
Главными целями «движения Алаш» являются - сохранение нации, обеспечение ее целостности, недопущение ее разделения на классы и группы, возрождение казахской государственности, возвращение захваченных земель казахским крестьянам, установление полного равенства всех проживающих на территории Казахстана, создание национального воинского отряда и др.
Воссоздание исторической картины прошлого - одна из основных задач исторической науки на сегодняшний день. Значительное место в исторической картине прошлого занимает история национальных движений конца Х1Х-начала ХХ века. Прежде всего, важную роль в истории играет движение Алаш в Казахстане.
В статье авторы рассматривают огромный труд Западного Алаша и одного из его вождей Жаханши До-смухамедова, являющегося лидером движения «Алаш Орда».
Ключевые слова: Западный Алаш; Жаханша Досмухамедов; автономия Алаш; правительство Уилского уалаяты; годы репрессий.
Tuyakbai Z. Rysbekov'1, Saltanat T. Rysbekovab, Bayan G. Shintimirovac
аМ. Utemisov West Kazakhstan University, Uralsk, Kazakhstan
bcWest Kazakhstan innovative Technological University, Uralsk, Kazakhstan
West Alash and its role on the way to the idea of Kazakh statehood
Abstract. In the modern development of independent Kazakhstan, despite the global economic crisis, the pandemic, and other difficulties, scientists pay special attention to the problem of differentiation of the pages of our history that have not yet been opened and thoroughly studied. And particular importance among them is attached to famine in Kazakhstan in the 1920s and 1930s and the history of Alash Orda.
In connection with the new requirements for the social sciences and increased access to previously closed archival documents, historians make a significant contribution to the elimination of «white spots» in the history of Kazakhstan. In recent years, as a result of activities of the creative community of the Republic of Kazakhstan, the names of many social, political and cultural figures, unreasonably punished during the period of Stalin's cult of personality, have been returned.
The leaders of the national movement in the early 20th century were the leaders of Alash Odra, who defended justice, equality, and national statehood in the Kazakh steppe.
The main goals of the Alash movement were the following: preservation of the Kazakh nation, ensuring its integrity, preventing its division into classes and groups; the revival of the Kazakh statehood; return of the seized lands of the Kazakh peasantry; establishment of complete equality of all the nations living in the territory of Kazakhstan; creation of a national military detachment, etc.
Complete and realistic reconstruction of the past history is one of the main tasks of historical sciences today, including the history of national movements of the late 19th and early 20th centuries that occupies a significant place. This relates, first of all, to the Alash movement in Kazakhstan.
In this article, the authors describe West Alash, which was Alash Orda's part, and Zhahansha Dosmukhamedov, who was one of its leaders, and his hard work on the way to realizing all these goals.
Keywords: Western Alash; ZHakhansha Dosmukhamedov; Alash autonomy; Oiyl ualayati government; years of repression.
References
1 Sejdimbek A., Abzhanov H., Salgarauly K. Ulttyk ideya: tarihi tagdyry men bolashagy [National idea: historical fate and future], (Foliant, Astana, 2012, 248 p.), [in Kazakh].
2 Amanzholova D.A. Alash istoricheskij smysl demokraticheskogo vybra [Alash: The Historical Meaning of Democratic Choice] (Tajmas, Almaty, 2013, 400 p.), [in Russian].
3 Kojgeldiev M.K., Ulttyn sayasi elita. Kyzmeti men tagdyry (XVIII-XX g.) [The political elite of the nation. Activity and destiny (XVIII-XX c.)] (Zhalyn, Almaty, 2004, 400 p.), [in Russian].
4 Bajtursynov A. Revolyuciya i kirgizy. Zhizn' nacional'nostej [Revolution and the Kirghiz. Life of Nationalities], 1919. P. 6, [in Russian].
5 Kazakstan Respublikasy Prezident Muragaty (budan ary karai KR PM) [Archive of The President of The Republic of Kazakhstan] (the following AP RK). (811 fund, 23 list, 171 case, 218a case, 217 case), [in Kazakh].
6 Kydyraliev D.K. Mustafa Shokaj [Mustafa Shokai] (Foliant, Astana, 2007, 320 p.), [in Kazakh].
7 Suhanberdina U., Dauitov S., Sahov K. «Kazakh gazeti» [Kazakh newspaper] («Kazakh enciklopediyasy», Almaty, 1998, 560 p.), [in Kazakh].
8 «Alash» partiyasynyn programmasynyn zhobasy [Alash project of the party program] Kazakh newspaper, 1917. No. 251. P. 11, [in Kazakh].
9 Kazakstan Respublikasy Ortalyk Memlekettik Muragaty (budan ary karai KR OMM) [Central State Archive of The Republic of Kazakhstan] (the following CSA RK), (17 fund, 1 list,1 case.), [in Kazakh].
10 Resej Federaciyasynyn Ortalyk Memlekettik Muragaty (RF OMM) [Central State Archive of The Russian Federation] (CSA RF) (F.1318, 1 list, 436 case), [in Kazakh].
11 Uyama Tamahiko. Evolyuciya idei avtonomii alash na volne obshcherossijskih politicheskih sobytij do i vo vremya revolyucii [ The evolution of the idea of Alash autonomy in the wake of All-Russian political events before and during the Revolution] (Sb. statej MNK «Ot alasha k nezavisimosti nacional'noj konsolidacii Kazahstana,) [collection of articles of ISC «from Alash to the independence of the national consolidation of Kazakhstan»], Ural'sk, 2017. P. 315-325, [in Russian].
12 Mekebaev T.K., Kumganbaev ZH.ZH. XX gasyr basyndagy sayasi partiyalar men kozgalystar kyzmetinde ulttyk memlekettilik ideyasynyn kalyptasuy [Formation of the idea of national statehood in the activities of political parties and movements at the beginning of the XX century] (Kazakh universiteti, Almaty, 2018, 244 p.), [in Kazakh].
13 Martynenko A. Alash Orda (sb. dokumentov) [Alash Orda collection of documents] («Ajkap», Almaty, 1992, 192 p.), [in Russian].
14 Amanzholova D. Sovetskij proekt v Kazahstane: vlast' i etnichnost' [The Soviet project in Kazakhstan: Power and Ethnicity, 1920-the 1930s] (Institut rossijskoj istorii RAN, Moscow, 2019, 488 p.), [in Russian].
15 Zabih Sh.A. Zhahansha Dosmuhamedov - pravoved, politik, civilist: monografiya [Zhahansha Dosmuhamedov - jurist, politician, civilist: monograph] (Kazakh universiteti, Almaty, 2020, 208 p.), [in Russian].
16 Koigeldiev M. Alash kozgalysy. Birinshi tom. Ondelip tolyktyrylgan ekinshi basylymy [Movement of Alash. The first volume. Edited and supplemented second edition] (Mektep baspasy, Almaty, 2021, 480 p.), [in Kazakh].
17 Rysbekov T.Z., Shintimirova B.G. Zhahansha Dosmuhamedov i ego otnoshenie Sovetskoj vlasti [Rysbekov T.Z., Shintimirova B.G. Zhansha Dosmukhamedov and his attitude to Soviet power] ASEAD 7. Ulusrarasi sosyal bilimler sempozyumu ejser 7th international symposium on social sciences 10-12 nisanlapril. Antalya. 2021. P. 185-192, [in Russian].
18 Mazhitov R. Zhahansha Dosmuhamedov [Zhahansha Dosmuhamedov] (Arys, Almaty, 2007, 216 p.), [in Kazakh].
19 Rysbekov T. Tarihi tulgalar: uakyt zhane omir zholdary [Historical figures: time and ways of life] (Abzal-aj, Almaty, 2014, 528 p.), [in Kazakh].
20 Oral kalasynyn tarihy [History of Uralsk] the book was edited by d.h.s., professor, academician of the NAS of the KHS, and honorary academician of the NAS of the RK T. Z. Rysbekov. (Liber Publication, Almaty, 2021, 416 p.), [in Kazakh].
21 Kenzhegalieva G. Zhahansha Dosmuhamedov [Zhahansha Dosmuhamedov], Karavan, 16 January 2018. P.6, [in Kazakh].
22 KR OMM [CSA RK] F.1227, list 1, 7 case. [in Kazakh]
23 Abdigaliuly B. Alash askeri. 1918-1920 zhzh. [Alash Army 1918-1920s] (Kazakstan Respublikasy Prezidenti zhanyndagy Kazakstan strategiyalyk zertteu instituty, Astana, 2017, 392 p.), [in Kazakh].
24 Sejfullin S. Ternistyj put' [Thorny path] (Zhazushy, Almaty, 1975, 432 p.), [in Russian].
25 Rysbekova S.T., Rysbekov T.Z., Shyntemirova B.G. Alashorda ukimetinin ak kazaktar men ulttyk askeri zhasaktar kuru zholyndagy zhyrgizgen sharalar. Alashorda kozgalysy: kazakh memlekettigi ideyasynyn damuyna ykpaly: Alash-Ordanyn kurylganyna 100 zhyl toluyna zhane Batys Alash Orda kosemderinin kyzmetterine arnalgan gylymi-tazhribelik konferenciya materialdary [Measures taken by the Alashorda government to create white Cossacks and national military units. Alashorda movement: the impact on the development of the idea of Kazakh statehood: Proceedings of the scientific-practical conference dedicated to the 100th anniversary of the Alash Horde and the activities of Western Alash Horde leaders] Uralsk. 2017. P. 5-8, [in Russian].
26 KR OMM [CSA RK] F.693. list 1. 20 case, [in Kazakh]
27 Dulatov. M. Adebi mazhilis [Literary meeting], Akzhol, 1924. No. 436. P.448-449.
28 Ryskulov V.V. Predsedatel' Zapadnogo otdeleniya Alash-Ordy D.Dosmuhamedov i sud'b kazahskoj intelligencii v period stalinskoj repressij Voprosy istorii i arheologii Zapadnogo Kazahstana: - Ezhegodnik. Vyp. IV. pod.red. M.N. Sdykova [Chairman of the Western branch of the Alash-Orda D. Dosmukhamedov and the fate of the Kazakh intelligentsia during the Stalinist repression. Questions of history and archeology of Western Kazakhstan: - Annual. Issue. IV], Centre of the History and Archeology. Ural'sk. 2017. P. 288, [in Russian].
29 Rysbekov T. Kozkaras [Kozkaras] (publishing centre of M.Otemisov WKU Uralsk, 2007, 240 p.), [in Kazakh]
30 Chzhen Nan'. Dvizhenie Alash - znachenie i vliyanie. Social'no-politicheskie nauki [Alash movement - meaning and influence. Socio-political sciences] 2017. No. 2. P.169-171, [in Russian].
Авторлар туралы мэлiметтер:
Рысбеков Туяцбай Зештулы - тарих гылымдарыныц докторы, профессор, К,Р ¥ГА курметп академии, М.Этемков атындагы Батыс Казахстан университет, Орал, Казахстан.
Рысбекова Салтанат Туяцбай^ызы - тарих гылымдарыныц докторы, Батыс Казахстан инноваци-ялыщ-технологиялыщ университет^ Орал, Казахстан.
Шинтимирова Баян Fаббаск¡ызы - тарих гылымдарыныц докторы, профессор, Батыс Казахстан иннова-циялыщ-технологиялыщ университет^ Орал, Казахстан.
Rysbekov Tuyakbay Zeitovich - Doctor of Historical Sciences, professor, Honorary Academician of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan, M. Utemisov West Kazakhstan University, Uralsk, Kazakhstan.
Rysbekova Saltanat Tuyakbayevna - Doctor of Historical Sciences, West Kazakhstan Innovative Technological University, Uralsk, Kazakhstan.
Shintimirova Bayan Gabbasovna - Doctor of Historical Sciences, Professor, West Kazakhstan innovative Technological University, Uralsk, Kazakhstan.
