CC BY
15
РУХАНИ ЖА^ЫРУ
УДК 614.2:94:61(574) МРНТИ 03.20
АВДАГАЗ ДОСЖАНОВА ЖЭНЕ ОНЬЩ ЗАМАНЫ
Б.А. МОЛДИН
Марат Оспанов атындагы Батыс К^азакстан медицина университетi, Актебе, Кдзакстан
Citation/
Библиографияльщ сттеме/ Библиографическая ссылка:
Moldin BA. Akkagaz Doszhanova and her era. West Kazakhstan Medical Journal 2019 June; 61(2):141-144.
Молдин БА. А^1^аз Досжанова жэне онын, заманы. West Kazakhstan Medical Journal 2019 June; 61(2):141-144.
Молдин БА. Аккагаз Досжанова и ее эпоха. West Kazakhstan Medical Journal 2019 June; 61(2):141-144.
Akkagaz Doszhanova and her era
B.A. Moldin
West Kazakhstan Marat Ospanov Medical University, Aktobe, Kazakhstan
In this work, a comprehensive analysis of the information about the highly qualified doctor- Akkagaz Doszhanova was carried out. She is the first Kazakh woman who has become a certified doctor and opened the way to the knowledge for thousands of her compatriots.
Thanks to the activities that take place in the framework of the President programs of the Republic of Kazakhstan "Madeni Mura" (Cultural Heritage) and "Rukhani Zhangyru" (Spiritual Renovation), we are able to explore, preserve and popularize the historical and cultural heritage of the Kazakh people.
The objectives of the "Madeni Mura" (Cultural Heritage) are to study, restore and preserve the country's historical and cultural heritage, revive historical and cultural traditions, and promote the cultural heritage of Kazakhstan abroad. "Rukhani Zhangyru" (Spiritual Renovation) is a programmatic article of the State Head focused on the spiritual values revnovation of Kazakhstanis, taking into account all current risks and challenges of globalization.
In this article, the author is able to reveal the contribution and role of A. Doszhanova in the formation and development of health care and the society in general. Also, her active participation in political processes that took place in the country at the beginning of the twentieth century and joint activities for national interests with other representatives of the Alash party.
A.Doszhanova, despite her short life, left an indelible mark in history; and her life is an example for young people.
Keywords: A. Doszhanova, the first doctor, Kazakh woman, Rukhani Zhangyru, society, Madeni Mura, Alash party, health care, medicine.
Ацк^аз Досжанова жэне оныц заманы
Б.А. Молдин
Марат Оспанов атындагы Батыс ^азакстан медицина университет!, Актебе, ^азакстан
^аза; кыздары арасынан шыккан алгашккы жогары бiлiмдi дэрггер Аккагаз Досжанова туралы деректер жан-жакты талданды. Тэуелаздж жылдарындагы 6ip жетiстiriмiз - жогалтканымызды iздеп табу, ешкенiмiздi жацарту, барымызды керсету болды. Б^ган елiмiзде кещнен колга алынган Президентгнщ «Мэдени мщ>а» жэне «Рухани Жащыру» багдарламалары непзгнде ЖYзеге асырылган шаралардыц септт тидi.
Макалада алгашкы дэрггер казак кызыньщ ХХ гасырдыц басындагы елдеп саяси iстерге белсене араласуы, денсаулык сактау саласыныц калыптасуымен кцындыктарын шешуге коскан зор Yлесi баяндалды. Оныц ^лт MYДдесi ушгн «Алаш» кайраткерлерiмен бiрлесе кызмет еткенi женiндегi тыщ деректермен кайраткерлiк ролi керсетiледi.
А. Досжанованыц кыска г^мыры мен ешпес м^расы накты мысалдармен, киын да килы заманда емiр CYргенi айтылды.
Негiзгi свздер: А. Досжанова-аязашцы дэрiгер, А. Досжанова - т^яза, А. Досжанова - цогам цайраткерi, Аяаш цозгаяысы, цогам, эяеуметтж сфера, денсауяыц сацтау id, ХХ гасыр жэне оныц заманы. Аккагаз Досжанова и ее эпоха
О
Молдин Б.А.
e-mail: [email protected]
Received/ Келт TYCTi/ Поступила: 24.06.2019
Accepted/
Басылымра к,абылданды/ Принята к публикации: 28.06.2019
ISSN 1814-5620 (Print) © 2019 The Authors Published by West Kazakhstan Marat Ospanov Medical University
Б.А. Молдин
Западно-Казахстанский медицинский университет имени Марата Оспанова, Актобе, Казахстан
В ходе данной работы был проведен всесторонний анализ сведений и собрана информация о высококвалифицированном враче Аккагаз Досжановой. Она первая казашка, ставшая дипломированным врачом и своим примером открывшая дорогу к знаниям тысячам своих безграмотных соотечественниц. Благодаря мероприятиям, которые проходят в рамках реализации программ Президента РК «Мэдени Мд>а» (Культурное наследие) и «Рухани Жащыру» (Духовное Возрождение), мы сумели изучить, сохранить и популяризировать историко-культурные наследия казахского народа.
Цели «Мэдени М^ра» (Культурное наследие) - изучение, восстановление и сохранение историко-культурного наследия страны, возрождение историко культурных традиций, пропаганда культурного наследия Казахстана за рубежом. «Рухани Жащыру» (Духовное Возрождение) - программная статья Главы государства, ориентированная на возрождение духовных ценностей казахстанцев с учетом всех современных рисков и вызовов глобализации. В данной статье автор сумел раскрыть вклад и роль А. Досжановой в становлении и развитии здравоохранения и социальной сферы в целом. Также ее активное участие в политических процессах, которые происходили в стране в начале ХХ века и совместная деятельность за национальные интересы с другими представителями партии «Алаш».
А. Досжанова, несмотря на свою короткую жизнь, оставила неизгладимый след в истории, и ее жизнь является примером для молодежи.
Ключевые слова: А. Досжанова - первая казашка женщина-врач, личность, общественный деятель, социальная сфера, общество, здравоохранение, партия «Алаш», эпоха ХХ века.
Тэуелаздш жылдарында б^рмаланган тарихымыз кайта жазылып, оган он бага берiлдi, жогалганымыз тYгенделiп, жас ^рпакты тэрбиелеу максатында кептеген ж^мыстар жасалды. Б^ган алдымен елiмiзде кещнен колга алынган «Мэдени Мща» багдарламасы мен кешннен мемлекетпк денгейде Yлкен ж^мыстар аткарып жаткан «Рухани жангыру» багдарламасы ез септшн тигiздi. Шынгысхан «Егер де менiн Кайыр-хандай жYЗ эскерiм болса, онда элемдi алты айдын iшiнде жаулап алар едiм» деген екен. Сондыктан ^лттын мYДдесiн коргайтын - жYЗдеген тобырлар емес, топты бастай бiлетiн кешбасшылар. Тарихта мындаган кептiн есiмi белгiсiз болып калуы мYмкiн, бiрак ^лты Yшiн аянбай енбек еткен т^лгалардын есiмi мен енбектерi тарих бетiнен мэцп ешпейдi. Халык денсаулыгымен ^лтынын тагдыры Yшiн жастайынан саяси iстерге араласкан шоктыгы биiк т^лгалардын бiрi казактан шыккан алгашкы жогары бiлiмдi дэртер кыз - Аккагаз Досжанова.
Аккагаз Досжанова 1893 жылы Орынбор губер-ниясына карасты Торгай облысы Актебе уезiнiн бесiншi ауылында дуниеге келген [1]. Ол кезде патша жарлыгымен казак жерi Дала жэне ТYркiстан губерниясы деп белiнген болатын. Ол - казiргi Актебе облысы МэртYк ауданына карасты жер. Ата-анасы ерте кайтыс болган. Олар туралы деректер жоктын касы. Экеа Омар Патша заманында Сiбiрге жер аударылып жиырма жыл бас бостандыгынан айырылган. Кешн елге келiп катардагы шаруа болып кызмет аткарган. Ел арасында Омар - Сiбiр деген лакап аты болган [2]. Ата-анасынан ерте калган Аккагаз атасы Сагындык Досжановтын тэрбиесшде ескен. С.Досжанов Орынбор
каласындагы окытушылар даярлайтын мектептi бiтiрген. Казак агартушысы Ыбырай Алтынсариннiн шэкiртi болган, ез аймагында мектептер ашылуына ыкпал еткен казак зиялыларынын бiрi. Сонымен катар Актебе каласында 1896 жылы Ыбырай Алтынсарин ашкан «Орыс-кыргыз» кыздарына арналган мектепте кызмет еткен.
Ауыл мектебiнде бiлiм алып жYрген бiлiмге к¥штар Аккагазды агасы Орынбор гимназиясына окуга бердi. Бiрак жогаргы таптар гана бiлiм алган когамда гимназияга кабылданбай, алдымен сол каладагы Татар мектебшде окып, кейiн гимназияда окуын жалгастырган. Аккагаз Досжанова туралы алгашкы дерек 1913 жылы «Айкап» журналында жарияланган. Онда Орынбор гимназиясын YЗДiк бтрген казак кыздары Гулайым Байгурина, Рахима Габдилкаликызы жэне Аккагаз Досжанова женшде жазылган [3]. 1912 жылы Сагындык Досжановтын етiнiшiмен Торгай губерниясы болысынын есебiнен стипендия тагайындалып Мэскеу жогары эйелдер курсынын медицина факультетiне окуга тYседi [4]. Мэскеуге жол тарткан каршадай казак кызынын б^л бастамасы заманында ерлiкпен пара-пар саналды. вйткеш б^л уакытта казак балаларынын окуга мумшндт жок болатын. Мэскеу саналы казак кызын тек бiлiм нэрiмен сусындатып кана коймай, зерделi жастын зейiнiн кенейтiп, Yлкен емiр жолына Yйреттi.
Белсендi жастармен катар жYрiп Мэскеуде бiлiм алып жаткан м^сылман студенттерi - татар, эзiрбайжан жэне Шыгыстьщ баска да ^лттарынын жастарымен тыгыз карым-катынаста болып Yлкен ютерге араласкан. Бауырлас халыктардын
Ак,к,агаз Досжанова жэне оный, заманы
бостандыгы мен тендйш, тутастыгын ту етш м^сылман жастарынын арасында YriT-насихат ж^мыстарын жYргiздi. Мэскеудегi татар студенттерi когамынын белсендi мYшесi болды. 1917 жылы акпан айында Мэскеудiн татар слободкасындагы медреседе б^ратана халыктардын патша ешмеп езгiсiнен азат етiлгенi туралы орыс тiлiнде баяндама жасады. Когамдык саяси ютерде белсендi болган Аккагаз Досжанова Мэскеудеп м^сылман жастарынын кеш басшыларынын бiрiне айналды.
ХХ гасырдын басында ^лт мYДдесiн, эйелдер тендiгiн коргауда Алаш кайраткерлерi А. Бекейханов, А. Байт^рсынов, Т. Рыск¥лов, С. Ходжановтармен катар А. Досжанованын да есiмi аталады. С. Досжанов, Халел, Жаhанша Досм^хамбетовтермен бiрге «Алаш» партиясынын Батыстагы белiмшесiн баскарган [5]. Аккагаз да халык арасында жYрiп барлаушы ретiнде Алашорда iсiне Yлкен кемек керсеткен. Сонымен катар 1917 жылы сэуiрде Жалпыресейлж м^сылмандар сьезше (1-5 май, Мэскеу) Торгай облысынан тандалган терт делегаттын бiрi ретшде Аккагаз Досжанова ка-тысты [3,93б]. Ол кезде казак эйелдерiнiн саяси ютерде терагалык етуi жш кездесе бермейтiн жагдай едi. Съездеп баяндамасында м^сылман эйелдердiн бiлiм алуына муминдштер жасау, енбек ету тендт туралы мэселелер кетерген. Ахмет Байщтсынов «Мен Мэскеудегi бYкiлресейлiк мусылмандар сьезiнде ете белсендi казак жастарымен кездестiм, олар баяндама жасаганда сездершен жалын, кездерiнен от кердiм. Казак жастары сез алганда тура менщ алдымда жа-нартау аткылап жаткандай болды» деп жазады [6]. Ол съезде Элiмхан Ермеков, Аккагаз Досжанова т.б казак жастары болган.
Сэкен Сейфулин «Тар жол, тайгак кешу» енбепнде «Акмола облыстык казак комитетше» жазган ашык ха-тында мынадай Yзiндi келтiрiледi. «Казактын бiр газет, бiр журналы подписшiгi (окырмандары) жоктыгынан жабылып калды» деп, Ново-Николаевскийдегi шыга-тын орыс газетiнде жазылыпты. Ол айтканы «Жас аза-мат» газет мен «Абай» журналы. Б^л хабары бекер: «Жас азамат» кYнi бYгiнге шейiн шыгып отыр. Каржы жагынан кемдiк керiп, токтай ма деген шрбен болып едi. Ендi токтамас деймiз. вйткенi, Омбы жастар эде-биетi кешенi мын сом, Семей жастары 5000 сомдай кемек ж1берш отыр. Тагы сондай кетермелеушiлер табылатын керiнедi. «Абайды» да 900-дей алушы бар. «Абай» бiр жола жабылган жок. Жалгыз журналын жауып койып, тыныш отыруга окыган жастардын, талапты азаматтардын намысы, ^жданы ж1бермес, кайтсе де шыгарар деген Yмiтiмiз кушп. Осы газет журналга колдау бiлдiрiп, сыйлык бергендер туралы Fаббас Тогжанулынын берген акпаратынан кептеген казактын белсендi жастары солардын iшiнде Аккагаз Досжанова 50 сом жэне бiр кушс тYрiк тенге бердi деп жазады [3.92б]. Будан бiз А. Досжанова казактын тек кана алгашкы дэрйер кызы гана емес, казак эдебиеп мен баспа сезiнiн калыптасуына, халык агарту iсiне коскан зор Yлесiн керемiз.
Дегенмен, 1917 жылгы Акпан революциясы, когамдык жумыстар, окудагы киындыктар Аккагаздын денсаулыгына керi эсер етш окуын жалгастыра алмайды. Тек фельдшерлж белiмдi кыска мерзiмде аяктап «Сестра милосердия» куэлтн алган. Сонымен катар, елдеп «акгвардия» мен «кызылдар» арасындагы согыс кезiнде кептеген казак зиялыларына колчак жактастары, «шпиондар», «белсендiлер» деген жала жабылып туткындала бастады. Ал, Аккагаз Досжанова достарынын кемегiмен кептеген киындыкпен елге оралуга мэжбYP болады. Елде бiр жылдай емделiп бшмш жалгастыру максатында Мэскеуге кайта оралады. Бул кезде елде Бiрiншi дYниежYзiлiк согыс болып жаткан едi. Согыс жылдарында мейiрбике кызметiн аткарып госпитальмен Польша шекарасына дейiн барып солдаттарга медициналык кемек керсетiп, согыста жещске жетуге елшеусiз Yлес косты.
Кешн Томск медицина университетiнiн екiншi курсына кабылданып окуын жалгастырады. Келесi жылы болашак дэрiгер Семей облысынын Абай ауданына кел1п тэж1рибеден еттi. Текп тулгалар туган топыракта тэж1рибеден еткен А. Досжанова Томсшге кайтып оралгысы келмейдi. Зерделi жас ойлана келе, акыл таразысына салып бар казак зиялылары бас косып, тiзе бiрiктiрiп жаткан Ташкентке баруды жен кередi. Ташкентте Шыгыстагы Кенес халыктарына арналган Орта-Азия мемлекетпк университетiнде бiлiмiн жалгастырады. Аккагаз Досжанованын казак зиялыларымен достыгы, агалы-карындасты сыйлас-тыгы, ултжандылыгы, жастарга деген камкорлыгы, мамандыгына деген ерекше куштарлыгы Ташкентте жалгасты.
Сабактан тыс уакытында калалык акушерл1к-гинекологиялык клиникада ординатор болып жумыс iстеп когамдык жумыстарда белсендi болды. Аккагаз Досжанованын Ташкентте Орынбор, Жизак, Самарканд, Букар калаларынан жиналган жетiмдердi карсы алып, шугыл жэрдем керсету тобына жетекшiлiк етш панасыз балаларды камкорлыгына алып, оларды балалар Yйiне орналастыру жумыстарымен белсене айналысты. 1920 жылы азамат согысы салдарынан халык арасында шешек, оба секгвд жукпалы дерт кен тараган едi. взбекстан Республикасынын медицина саласына енбегi сiнген Зульфия Умидова ез естелтнде Аккагаздын осы кезде Yлкен жумыстар аткаргандыгын айтады [7]. Сонын керiнiсi 1921 жылы 11 кыр^йекте «Степная правдам» газетiнде жарияланган «ТYркiстан» атты макаласында ел iшiне тараган жукпалы аурулардын каупi туралы баяндаган. Баска да когамдагы езектi мэселелерге арналган «Эйел тендiгi», «Абай», «Жас азамат» т.б енбега^ болган [3.95б]. Бiрнеше балага жYрек жылуын берген ак халатты казак кызынын бул iсi - биiк парасаттын керша.
1922 жылы Аккагаз Досжанова Ташкенттеп Орта Азия университетш медицина мамандыгы бойынша тэмамдады. ТYркiстан Республикасынын Халык ко-миссарлары кенесi Шыгыс кыздарына арнап Халык
комисиаратыньщ каржысынан Аккагаз Досжанова атындагы стипендия тагайындалган. Сонымен катар «Правда» газет 18 желтоксан 1922 жылы былай деп хабар таратты: «Туркестан Республикасынын Халык комиссарлар кенес ТYркiстан мемлекеттiк универси-тетiнiн медицина факультетш бiтiрген тунгыш дэрь гер эйел Аккагаз Досжановага 100 мыц сом сыйакы берiп жэне Yкiмет есебiнен оган кабинет жабдыктау жешнде каулы кабылдады» [8]. Б^л ендi калыптасып жаткан казак медицинасы мен казак кыздарына деген зор к¥рмет еда.
Ташкентгегi Орта Азия мемлекетпк университетгiн медицина мамандыгы бойынша бшм алган Аккагаздын к¥рметше ТYркiстан Халык комиссариаты терагасынын орынбасары Султанбек Кожановтын ушнде Yлкен бас косу еткен. Б^л салтанатты шарага ТYркiстан Халык комиссариаты терагасы Т^рар Рыск¥лов, Эшiм Омаров, Санжар Асфендияров, Бiлэл СYлеев, Сегiзбай Айзунов, Нэзiр Терегулов, Мухамбетжан Тынышбаев, Магжан Ж^мабаев, Халел Досм^хамбетов, казактын белгiлi аудармашы галымы Сайдш Талжанов, Мухтар Эуезов т.б болган [9]. Аккагаз Досжанованын б^ндай к^рметке ие болуы, бiрiншiден, тудгыш казактан шыккан жогары бiлiмдi дэрiгер эйел болуы, ешншвден, казак зиялыларымен бiрге ел Yшiн аткарган iстерiмен абыройлы болгандыгын керсетедi.
Сонымен катар, Аккагаз Досжанова жогары ме-дициналык бшм алган тек казак кызы гана емес, Орталык Азиядагы мусылман эйелдершщ арасынан шыккан т^нгыш дэрiгер екенш айта кетуiмiз керек.
Аккагаз Досжанова емiр CYрген заман дэрiгер ма-мандардын тапшы, тiптен жок кезi едi. Сондыктан ол педиатр, акушер-гинеколог т.б медицина саласынын мамандыгын катар алып жYрген. Замандастарынын айтуы бойынша ол жогары бшкп антына адал, акыл парасатымен ерекшеленiп туратын кэаби мэдениетi ете жогары тулга болтан. Киын-кыстау уакытта ка-зактар туберкулез жэне CYзек аурумен кеп ауырган. КР енбек сiнiрген дэрiгерi Исаак Иванович езiмен бiрге кызмет аткарган эрштес жайлы «Аккагаз ез irire кай-шы келмейтiн. Калай да туберкулез ауруын емдеудiн угымды жолдары женiнде кеп енбек етп» деп еске алады. Осы мэселе туралы Т^рар Рыск¥ловка ауруды жоюдын алдын алу, оларды тугызатын себептермен
куресу жэне балаларды д^рыс тамактандыру женшде ^сыныстар айткан. Жэне киын уакытта жетпей жаткан медициналык кадрларды дайындау максатында к¥р-бысы ГYлсiм Асфендияровамен бiрге казак эйелдерi мен кыздарына арналган «мешргерлш курс» ашкан. Б^дан казак медицинасынын калыптасуына коскан улеамен катар, казак эйелдерiнiн бiлiм алуы мен енбек етуiне жагдай тугызганын керуге болады.
Азамат согысы жылдарында мындаган балалар жетiм калып, кептеген халык тоз-тозы шыгып кедейге айналды. Осы туста кезi ашык кекiрегi ояу казак кызы саясаттан тыскары кала алмай, осы дурбеленнщ орта-сында халык Yшiн улкен iстер аткарды. 1920 жылы елдеп саяси iстердi жYргiзу максатында Туркестан ОАК шешiмiмен бiрнеше жауапты тулгалар тагайындалды, олардын катарында Эдшгерей Ершин де болды. Б^л юке жетекшiлiк еткен Туркестан Жастар Одагынын терагасы Fани Муратбаев едi. Э.Ершин Ташкент ка-лалык бiлiм белiмiнiн жанындагы балалар Yйi мен интернатта белiм менгерушiсi кызметiн аткарган. Осы саладагы кызметгерi Аккагазбен Эдiлгерейдi бiр-бiрi-не жакындата тYCтi. Ел ушн енбек еткен ек1 азамат-тын таныстыгы Ташкенте бiлiм алып жургеннен басталды. Белсендi бiрге аткарган кызметт^ улкен достыкка айналып, 1925 жылы отау к¥рды. Жалгыз ^лдары Шахбаз Ершин техника гылымдарынын док-торы, Эл-Фараби атындагы К¥У профессор, окытушы кызметiн аткарган, казiр Алматы каласында тирады.
БYгiнгi кунге дейiн казактан шыккан тунгыш жогары бiлiмдi дэрiгер, бiлiмге ^мтылып Москвада бшм алган, езшщ акыл-парасатымен саяси ютердеп бел-сендiлiгiмен Алаш кайраткерлерiнiн зор курметше ие болган Аккагаз Досжанова туралы жазылып зертгелiп жур. Ендт негiзгi мiндетгердiн бiрi - тарихта ^лты Yшiн аянбай кызмет еткен тулгалардын енбектерiн керсету аркылы жас ^рпакты тэрбиелеп, когамды ру-хани жангырту iсiн колга алуымыз керек.
Эаресе, аласапыран заманда емiр сурген, кандай киын жагдайда да наукастарга адал кызмет еткен, когамдык саяси ютерге тiкелей араласкан, ^лт муддеа ушiн курескен, киындыкка мойымай ^лтын сауыкты-ру жолында жанкештiлiк таныткан Аккагаз Досжанованын кiсiлiк келбет - бYгiнгi когам мен болашак Yшiн ешпес ерлiк.
Эдебиеттер mi3iMi:
1. Казакстан ¥лттык энциклопедиясы. Бас ред: Э.Нысанбаев. Алматы: Казак энциклопедиясы, 2001;424.
2. Элжанов А. Алташкы карылташтар. Арыс баспасы 2007;110.
3. Тайжанов А. Батыс Казакстан медицина журналы 2016;2(50):91-95.
4. Актебеде Аккатаз Досжанова атындаты кеше бар! «Актебе» га-зетт 17 маусым, 2016.
5. Аккатаз - ак халат киген т^цтыш казак кызы емес пе ед1? Актебе 2014 кантар 30:20.
6. «Алаш» козталысы. Алматы, 2008.; Талжанов С. Адам туралы толтау. Алматы, 1965 (Караныз: «Телкара» эщ4мес1).
7. Сарсенбина Б. Аккатаздын аманаты. Жас Алаш 2009 тамыз 18;4.
8. Сейфулин С. Тар жол, тайтак кешу. Алма-Ата. Издание третье. 1960;368.
9. «Алаш» козталысы. Алматы, 2008.; Талжанов С. Адам туралы толтау. Алматы, 1965 (Караныз: «Телкара» эщ4мес1).
