26XFTAP 03.20
Д. Мэамханулы1* A. Эбиденкызы2
1Р.Б.СYлейменов атындагы шыгыстану институты, Алматы, К,азакстан 2Л.Н.Гумилев атындагы Еуразия улттык университет1, Нур-Султан, К,азакстан "Корреспонденция Yшiн автор: masimkan-63@mail.ru
Алаш азаттьщ идеясыныц Шыгыс TYpKiCTaH к;азак;тарына таралуы
Ацдатпа. Алаш идеясы -мемлекетмгздщ дамуы мен тарихи саясаттыц басымдыцта-рын ащындайтын цазац халцыныц рухани цундылыгы болып табылады. КСРО-ныц цурылуы жэне одан кейтг1 тоталитарлыц даму векторы Алаш улттыц интеллиген-циясыныц цудалауы мен цудалауына себепш1 болды. Кугын-сургт саясатыныц нэти-жеанде цазац халцыныц ец жацсы улдарыныц квпшшгг тутцындалды, атылды немесе лагерьлерге жер аударылды. Отаннан тыс жерлерге цашуга мэжбур болды. Онда олар шет елде, соныц штде Кытайдагы Шыцжац аумагында Алаштыц прогрессивтг идеяла-рын таратуды жалгастырды. Алаш идеясы бес жыл бойы (1944-1949) вмгр сурген Шыгыс Туркктан тэуелаз Республикасын цуруда мацызды рвл атцарды деп ойлаймыз. Авторлар алаш идеяларыныц Шыгыс Туркктан аумагында пайда болган сэтнен бастап эволюциясын, сондай-ац Алаш идеологиясыныц улт-азаттыц курес ауцымына эсерт тарихи оцигалар призмасында царастырады. Мацала мазмуны Алаш идеясыныц тара-луында ерекше рвл атцарган нег1зг1 публицистикалыц арналарды кврсетедь Б1р1нш1ден, Бул - «Казац», «Сарыарца» газеттернен, «Айцап» журналынан алынган ацпарат. Екн-ш1ден, булар тжелей -Алаш эмигранттары, олар эмигранттар ортасында Тэуелсидт идеяларын белсенд1 турде таратуда. Yшiншiден, Алаш идеологиясында вскен жаца ур-пац, Алаштыц ибасарлары, ацындар мен жазушылар.
Авторлар, 1949 жылы цурылган, КХР идеологиясыныц нэтижеанде кез-келген шетелдк диссиденттердi цуып шыгарганын кврсетедь
ТYЙiн сездер: КСРО; Казацстан; Кытай; Шыгыс Туркктан; Алаш; идея; эмигрант-тар; эдебиет.
DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2021-135-2-26-34
Тустк 05.05.2021 Жарияланымга руксат етыдк 20.05.2021
Kipicne
Алаш партиясы, Алаш идеясы, Алашуранды эдебиет Кецес Одагында кудаланганнан кешн де, олардьщ ойы, олардьщ рухы мYлдем жойылган жок. Егер К,азакстанда бул рух бYгiнгi урпакка жеткен М.Эуезов пен оныц шэюрт Б. Кенжебаевка бер^се, ХХ гасырдыц 20-жылдарынан бастап Алашуранды гулдендДрш, limi жемк экелген топырак К,ытайдыц бYгiнri
Шыцжан ауданы - кешеп Шыгыс ТYркiстан республикасы болып табылады. «Бул ещрде Алаш идеясы ез жемiсiн бердД...» деп жогарыда атаганымыздыц себебi бiздщ мэлiмдемемiз - улт-азаттык идеясы Шыгыс ТYркiстанда Кецес билiгiнен жан саугалап барган алаштыктар аркылы кец таралды. Сол аркылы олар ондагы отандастарын жэне баска да тYркiтiлдес халыктарды оятып, оларга еркiндiк пен бейбиш^к алып бердi, бiрак Кремль жас Республиканы капысын тауып
туншыктырды... Халыктыц ерекше назарынан баска, Алашуранды эдебиет! Шыгыс TYpKicTaH казактарыныц эдебиет тарихында ец кepнектi орындардыц бipiн иелендД. Осы акикатты жетк1зу Yшiн К,ытайдагы казак эдебиетiн ^ыс^аша карастырайык. 1864 жылдан бастап К,ытай Цинь хандыгы мен Ресей патшалыгы казак даласын бeлiп, бYкiл ултты ек1ге белд1. Содан 1949 жылга дейiн К,ытай казактарына мaтеpиктiк К,ытайдагы саяси бил1к айта каларлыктай ыкпал ете алмады. Сонымен катар, кытайлар ХХ гасырдыц 20-50 жылдары Коммунист1к партия мен Гоминьданга бeлiнiп алып, азаматтык согыспен айналысты. Осылайша, К,ытайдагы «байтал тYгiл, бас кайгы» дэуipiнде Шыгыс TYpкicтaндaFы казактар (жалпы тYpкi халкы) осы кезецд1 орайлы сэт деп б1лш, еpкiн мемлекет куруга, азат ел куруга к1р1ст1. Осы туста К,азак,станда «Ел1м» дейтiн алашшылдар мен улт патриоттары елдi, жеpдi коргауга жэне мYмкiндiгiнше улттык азаттыкка кол жетк1зуге кам жасап, улт-азаттык козгалысын жэне оган жетекшiлiк етет1н саяси партия «Алаш» партиясын курды. «Алаш» партиясын елдщ эр тYкпipiнен келген байыргы казактар курды, олар улттыц ар-намысын, бостандыгы мен тецдшн ацсады. Олар ел1нщ шын зиялылары салауатымен отаршылдыкка, империализмге карсы ^рест^ жетекшiлеpi, сондай-ак улт-азаттык козгалысыныц теоpетиктеpi бола 61лд1. Олардыц терагасы Элихан Бекейханов болса, козгалыстыц жаркын, кернект мYшелеpi: Ахмет Байтурсынов, Мipжaкып Дулатов, Ж^анша Досмухамедов, Халел Досмухамедов, Элiмхaн Ермеков, М.Шокай, Жакып Акбаев, шэкэр1м КудайбердДулы, Халел Габбасов, Мухаметжан Тынышбаевтар болганын тарихтан жаксы бiлемiз. Олардыц басты максаты казак мемлекетiн ез1тц улттык автономиясын куру жолымен болса да отарлык езг1ден куткару болды. Бул жагдай ез кезег1нде кытайдыц Чиц билеуш1лер1нщ езг1d мен корлауына тезбеген Шыгыс TYpкicтaн казактарына да шабыт силады, дем беpдi. Ондагы агайындардыц бул тараптагы кapекет1не о баста кытайдыц Шыгыс TYpкicтaндaFы билеуш1лер1 оларды
барынша жаншып тастауга тырысты. Осылайша «Алаш» партиясы курылудыц алды-артындагы казак окыгандарыныц кам-карекет1, Y^-Mc^a™, багыт-багдарламасы, мурат-нысанасы, б1р ауыз сезбен айтканда «Алаш идеясы», «улт-азаттык уран» эр тYpлi жолдармен Шыгыс TYpкicтaндaFы агайындар арасына жет1п жатты. Кешн, атап айтканда ХХ гасырдыц 30-шы жылдарына келгенде, тек «»Алаш азаттык идеясы» гана емес, кептеген Алаш арыстары шыгыс TYpкicтaнFa коныс аударды.
Зерттеу aAierepi
Макалада нег1зделген теория эдш колданылып, мэл1меттер нег1з1нде жYpгiзiлдi. Жогарыда айтып кеткендей, Шыгыс TYpкicтaндaFы агайындарга «Алаш азаттык идеялары» эp-тYpлi жолдармен жеткен болатын, соныц бастылары:
Б1р1нш1ден, Алаш «улт-азаттык ураны» Шыгыс TYpкicтaн казактарыныц арасында таралды, олар ег1з-ек1 багытта "улттык-азаттык пен улттык агартушылык" багытта жумыс жасады. ХХ гасырдыц басында К,азак ел1нде шыгарылган «Айкап» журналы мен «К,азак» газеттер1н1ц К,ытайдагы казактар тыгыз орналаскан 1ле, Алтай, Тарбагатай аудандарына туракты турде барып турганы туралы деректер бар. Мэселен, «К,азак» газет1н1ц 1914 жылгы 9 кацтардагы нем1р1нде 1913 жылы «К,азак» газетше жазылган ец1рлер туралы мэл1меттер келт1р1лед1. Онда: «б1р кытай казактары 10 дана алды», деп керсеткен. Осы газетте 1915 жылдыц 9 наурызында б1р автор «Кез1 керген» деген бYpкеншiк атпен «Шэуешек жайынан» атты макала жариялайды. Осы аркылы Шэуешек каласыныц жалпы жагдайын «керуге» талпыныс жасай отырып, ол каланыц мэдени жэне гылыми ем1рш атап етед1: «Шэуешекте сол кездеп Еуропада, С1б1рде ем1р cуpгеннен кем емес. Б1зде ек1 мусылман мектеб1 жэне б1р орыс мектеб1 бар... К,алада саятшылык болмаса да, эр Yйлеpде кептеген газеттер мен журналдар бар, олардыц эркайсысы тег1н алып керуге болады. Сонымен катар
Шэуешек Yйiц4е неше тур^ газет, журналдар бар - бул басылымдар кай елдiкi? Сол кYндерi Шэуешек тургындары арасында орыстар мен татарлар орыс басылымдарына 61р^к рет келген, бiракl К,ытай басылымдарын пайдаланбаган. Сондыктан когам назарын аударатын жарияланымдардьщ кeпшiлiгi «К,азак» газет1 мен «Айкап» журналы сиякты казакстандык басылымдар болуы ыктимал. Тагы 61р мысал - 1ле облысы казактарыныц 1917 жылгы 17 наурыздагы «К,азак» газетгнде «Баспахана туралы» такырыбымен жазган хат жария болган. Хатта былай делшген: «К,азак» басшылыгы К,ытайдыц баскаруымен ^нес елшц казактарына «Азамат» компаниясына 600 сом жшбердДк. Ойга алган !стен бiзде капы калмайык дедiк. Алаш туыныц астында 61зд6 бармыз. Шет жакатан косылсакта, елiм жерiм деген казактар косылады деген Yммiтемiз. Алты Алаштыц басы 61р аспан астында болып 61р баспаханага ие бола алмаса, канша ногайга кYлк1 болмаймыз ба? Егерде эр казактыц б!р баспаханасы болса, эр тYрлi газет-журнал басылып, казакша мектептер ашылып, казакша клаптар кeбейiп, кeзiмiз ашылар едi» делiнген. Хаттыц соцына «Максут тэж1 Сасанулы, Молда Нурбекулы, К,асболат Байболатулы, Шайырбек Сасанулы, Ракым Акылбекулы, Жиенэлi Мейiрманулы» деп атаган юалер колдарын койган. «Сарыарка» газетiнде 1918 жылдыц 7 наурызында № 32 санында «¥лт казынасы» деген атпен Алтай баурайында СарсYмбе каласынан «Сарыарка» газет! баскармасына мынадай хатты тYсiп жарияланады: К,азак халкы ез кезепнде автономды болады, дегендi б^е отырып, куанышымызды бiлдiремiз. Б1здщ халкымыз жаксы атпен eркендеуi Yшiн Алла 61згс кемектесан. К,азактар улттык казынаны ашкандыгын естш, мунда 800 сомдай акша жинаган едiк, ендi 61з акшаны кайда жiберемiз, мекен-жайыцызды керсетгщз. (Хат иеа) МуFaлiм Нэсшбай hэм Баймолла К,араке балалары». Алаш зиялыларыныц саяси жэне рухани ^реанщ нег1зг1 максаты, Yлкен мiндет1 - ултты уйыстыру, демек, осындай орасан зор 1с аясында ана т1л1н сактау мэселеаде басым болды [1]. К,азак руханиятыныц алтын дэу1р1н
тудырган, ел мен жердщ тутастыгын ту ет1п, казак халкыньщ кезш ашып берген «Айкап» журналын ерекше атап ету керек [2, 123 б.].
К,ытайдагы казактар арасында да «Айкап» журналына кол жетшдДлж туралы мэлiметтер бар. Маркум Нуркасым К,азыбекулы езшц «Тасада калган тарландар» (Алматы: «Б1л1м», 2003) кгтабында былай деп жазган: «Жабыкбай Булгыншыулы - Троицюден «Айкап» журналын шыгаруга тырыскандарга каржылай кемек керсетудi алгашкылардыц бiрi болып кездеген. Алайда Жабыкбайдыц мундай эрекеттерi шектеулi болган. Шыгу жолын табу Yшiн Суан Мука болыстыц кызы Айша ханымды токалдыкка алуга буйрык бередi. Сондыктан Мука болыска калыц мал аудару сылтауымен К,ытайдагы «Айкап» журналына кемектеседi», - деп жазды ол. Жогарыда аталган демеушiлер «К,азак», «Айкап», «Сарыарка» басылымдарымен таныс деп сетммен айтуга болады.
Екiншiден, «Алаш идеясымен» ескен, «улт-азаттык уранды» ту еткен Алаш кайраткерлершц Шыгыс ТYркiстанFа себеп тауып барып турганы. Олардыц басы-кастарында болган: Райымжан Мэрсековтi, Ыбырайым Жайнаковты, Иса Тергеусiзулын, Зият Шэкэрiмулын, Молдагали Бектурулын атап еткенiмiз жен жэне де, К,азак елшен Шыгыс ТYркiстанFа барган алаштыкдарды жалпылай айтканда бунымен шектелмейдi. Мысалы, ел аузында есiмдерi аталып жYрген Разез К,алманов, Телеугазы Абылайханов, Мырзахмет Оразалин секЦдД Шыц Шицайдыц канды шецгелiне ^шген шейттерiмiздiц де ецбегiн тYбiне дешн зерттеу ертецг1 кYннiц максаты. Осы жогарыда есiмдерi керсет1лген Алаш арыстары Шыгыс ТYркiстанда агайындар жи1 коныстанган аймактардан мектептер ашып, медреселер салып, улт-азаттык шецберiндег1 Yг1т-насихат жумыстарын жYрг1зiп отырды. Солардыц катарында сол жердеп Эбеу Кудышулы, Акыт кажы Yлiмжiулы/ Шэрiпхан Кегедайулы, Нуртаза Шалгынбаев, Тацжарык Жолдыулы, Максут Сасанулы, Баймолда К,араке, Жабыкбай Булгыншыулы т.б. патриот, ултшыл, алаштыктармен бiрлесiп, алаш-
азаттык, уйымдарын курып, ултты азат етудщ камына Kipice бастады. Сол уйымныц 6ipi Кулжа каласында курылтан «Алаш-азаттык уйымы». ¥йым сол кезде жасырын жатдайда курылып, жумыс icтeгeц4iктeн, халык арасында жYpгeн «Аталтан уйымныц курметт басшысы - Эбеу Кудышулы, тератасы Максут Сасанулы, тератаныц орынбасары Райымжан Мэрсеков, хатшылары Тацжарык Жолдыулы мен Ыбырайым Жайнаков болтан, шаруашылык iciн Иса Тергеуазулы баскартан» деген деректен баска, кашан, кай уакытта курылтаны, максат-мураттары, кол астында канша адамныц болтаны, кандай ic-шаралар еткiзiп, калай Yгiт-наcихат жYpгiзгeнi туралы толык мэлiмeт жок. Бipакта аздатан деректер мен халык арасында таратан эцг1мелердщ езьак «уйымныц болтанын» растайды. Дэлел ретшде Тацжарык акынныц «Ол да рас, купия уйым курганымыз...» деген елец жолдарын керсет1п, Алтай, Тарбататай, 1ле аймактарынан, Ypiмжi каласынан «купия уйымта катысы бар» деген бipаз адам туткынта алынып, Шыц Шицай турмеанде хайуандыкпен бакилык болтанын атап айту парыз. Сол «купия уйымныц» тератасы ботан, эр1 «куpмeтт1 басшы» болып кызмет аткартан, Эбеу Кудышулыныц ем!рбаяны да бipаз мэceлeнiц шeшiмiн керсетедД. Эбеу Кудышулы Мартыбаев 1901 жылы казipг1 КХР Шыцжац елкеане карасты КYнec ауданында дYниeгe кeлiп, К,ытайдаты казактардыц iшiнeн эскери кайраткер, полиция генерал майоры кызметтерш аткартан. Алташкы сауатын Алаштык жазушы-журналист Молдатали Бектурулыныц КYнecтe ашкан казак мeктeбiндe окытан. Мeктeпт1 аяктатан соц, Ypiмжiдeг1 моцгол-казак 61л1м журтын (1926) б1т1рген. Кытай, орыс т1лдер1нде еркш сейлей б1лген. 1927 жылы елкел1к губернатор мекемеане кызметке алынып, 1933 жылы Шыцжац елкел1к казак-кыртыз мэдениет уйымын куруга етене араласкан. Сол уакытта елкел1к котам кау1пс1зд1г1н кортау (полиция) баскармасы бастытыныц орынбасары, елкел1к мэдениет жэне оку-атарту баскармасы бастытыныц орынбасары сек1лд1 кызметтер аткартан. 1934 жылы казак, уйтыр жастарын
Казакстанта, Озбекстанта ж1берш окыту жумысыныц басында болтан. 1936 жылы каржы кез1н ез1 тауып, кажетт1 адамдардыц басын косып Ypiмжiдe казак т1л1нде газет шытартан. Жуыстарды б1р1кт1ре отырып ез1 бас болып казак тглшде мектеп окулыктарын курастырып, казак театрыныц непзш калайды. 1939 жылы Шыцжац губернаторы Шыц Шицайдыц буйрытымен камалып, 1941жылы тYpмeдe азаптап елт1р1лген. Эбеу Кудышулы тYpмeдe болтанда артынан 1здеп келген ата, туыс-бауырларына «купия уйым куртандытын растайтынын, бул кылмысын Шыц Шицайдыц кеш1р1лмейт1ндшн,
елтгретшш» айтып, олармен коштасып кеткен. Таты б1р дерек кезш кергендердщ айтуынша, Ypiмшi каласындаты Шынжац котам каушаздш департаментшщ архившде «Тацжарык Жолдыулыныц тергеу материалдарында» керсет1лген «купия уйым» туралы тольщтай жазылтаны айтылады. Сол архивке жолы тYCкeн ктанщ б1р1, атакты тацжарыктанушы талым, жазушы маркум Оразанбай Егеубаев аксакал болатын. Ол юамен кездесу барысында: «Тацжарык акын жайлы, сенщ кайын атац Эбеу Кудышулы туралы натыз шындык сез енд1 жарык кередД, айтылады», - деп жан айкайымен бел1скен ед1 Б1ракта, сум ажал шындыкты айтута Yлгepтпeй Оразанбай аксакалды арамыздан алып кетп. Алайда, архивке жолдыц тYcуiнe эл1 де мYмк1ндiктep бар деп ез басым санаймын, жэне де ойымды алаштанута кызытушылык танытып жYpгeн жас акын Ербол Алшынбайта айткан болатынмын. Yмiт сол жастарымызда.
Yшiншiдeн, Шытыс ТYpкicтандык акындар мен жазушылар, зиялы кауым, ел1м1здщ туп-тамыры туратын Казак елше жш келш туруы. Кытай мен Ресей казак даласын белш алып, ортасында кызыл сызык жYpгiзce де, ол кызыл сызыктыц шынайы шекаралык функциясын орындай бастады. Бутан дешн «шекара» деген атау болмаса, ел ек1 жатынан сапырылысып, алмасып жатты. Нэтижеанде Кытайдаты казактар нег1зг1 Казак мемлекетшен ресми тYpдe бел1тп калтанына карамастан, елмен байланысын ешкашан Yзгeн емес. Эаресе,
«ел!м-журтым» деген Кытайдагы казак азаматтары XIX гасырдыц аягы - XX гасырдыц басында Казакстан халкынан рухани азык алу максатында шекара шетше жи1 келiп турган. Шыгыс ТYркiстандаFы казак-уйгыр революционерлерi эдебиетт1ц жауынгерлш сипатын керсете отырып жэне оныц ултшыл ек1лдерш Гоминданга карсы турудыц жэне «азаттыкка, бостандыкка» кол жетюзудщ тэс1л1 рет1нде пайдаланды. Мундай улттык ояну, улттык бостандыкка деген ^штг умтылыс - муныц бэр1 Шыгыс ТYркiстан эдебиет1ндег1 улттык сананыц оянуы мен улттык бостандыкка кол жетк1зу такырыбын байытты жэне кYшейтт1. Ондагы Шэр1пхан Кегедай, Эбеу кудышулы, Мукаш сиякты мыкты аудармашылардыц кYш-куаты аркасында XX гасырдыц басындагы казактыц алашуранды эдебиет1н1ц кернект1 Yлг1лер1 кауымга жетк1з1лш отырылды. Сондай-ак 1934-1936 Эбеу Кудышулы, Эсешн, Калихан, Демесш, Кали, Кусайын секЦдД казак жастарын КСРО-га окуга ж1берд1 [3, 24 б.].
Талк,ылау
Yш гасырдан астам уакыт бойы манжYрлердiц тепюанде, батыс елдер1н1ц кулдык езгiсiнде ем1р CYрiп келе жаткан кытай елше - кытайларга Ресейдеп казан тецкер1сшщ жеща марксизм-лениниз1мд1 алып келд1 Сондай-ак б1рл1-жарымдаган кытай окыгандары туган халкын ояту максатымен батыс эдебиетМц, эаресе, ресей-кецес эдебиет1н1ц кернекп екЦдерш туган тглдерше молынан аударды. Гете, Шекспир, Балзак, Толстой, Гоголь, Чехов т.б. шыгармаларыныц кытай т1лше аударылуы, сол елдеп хат танитын кауымныц сана-сез1м1н1ц оянуына иг1 эсер еткет белг1л1 [4, 24 б.]. Ал аталган элемд1к классиктердщ кецест1к Казакстаннан барган казакша-орысша нускалары, жэне 1шк1 Кытайдан келген кытайша нускалары Шыгыс ТYркiстандыктардыц да кек1рек кезш ашып, таным-талгамын еаре тYCт1. Ресейдеп Казан тецкер1сшщ жеща Yш гасырдан астам уакыт манжурлардыц камытында, батыс елдер1ндег1 кулдыктыц камытында ем1р
CYрген кытайларга марксизм-ленинизмд1 экелдД.
Сондай-ак 1930-1940 жылдарда кытай эдебиет1н1ц кернекп ек1лдер1 Лу-ШYн, Го-Можо, Мау-Дун, Ай-Цинь т.б. секЦдД акын-жазушыларыныц шыгармалары да Шыгыс ТYркiстанда ретгмен аударыла бастады [5, 6 б.]. Кытай эдебиетгндеп улттык ояну, улт азаттыгына умтылу идеялары кытайдагы казак эдебиетше ез ыкпалын тиг1зд1. Екiншi бiр акпараттык булак, XX гасырдыц алгашкы жиырма жылы Казакстанда Э.Бекейханов, А.Байтурсынов, М.Шокай, М.Жумабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, К.Кемецгеров т.б. бастаган алаштыктардыц улт-азаттыгына кол жетк1зу Yшiн жYрг1зген жумыстарына толы болганы белплт Ал Казакстанда кецест1к кызыл империя орнаганнан кешн улт-азаттыгына кол жетюзудщ колайлы мекет ретшде Шыгыс ТYркiстан аймагы тацдап алынды да, жалпы улттык Yмiт кана емес, кYрес арнасы да солай аунады. Себеб1 сол кезде тYркi халкы ем1р CYрет1н аймак
(ТYркiстан легионы) (ТYркиядан баска) Кецес империясыныц тем1р курсауына к1рд1 Ол кезде тек Шыгыс ТYркiстан аймагы гана тэуелаз тYрiк мемлекет1н куру Yшiн колайлы жагдайга ие болды... Осылайша, ХХ гасырдыц 20-жылдарынан бастап Шыгыс ТYркiстан Алаш кешбасшыларыныц жаппай азат ету тужырымдамасы мен улттык азаттык идеясын кабылдай бастады. Солардыц б1регейлер1 Молдагали Бектурлин (Бектуров), Р.Мэсеков, Ы.Жайнаков, Зият Шэкэр1мулы бастаган Алаш партиясы азаматтары Шыгыс ТYркiстанFа кешш келш ондагы халыктыц улт-азаттык санасыныц тез есу1не бастамалык етт1. Нэтижеанде аймактагы отаршылдыкка карсы стихиялык кетер1л1с саяси б1рл1к Yшiн саналы ^рес арнасына ене бастады. Баскаша айтканда, эскери, саяси жэне мэдени салаларда б1ркатар шаралар кабылданды, тэуелаз Шыгыс ТYркiстан республикасын куру бойынша накты кадамдар жасалды. Нэтижеанде, 1944 жылдыц ^з1нде Шыгыс ТYркiстан Республикасы ресми тYрде курылды, оныц орталыгы Кулжа каласы болды.
Демек Алаш азаттык-идеясы Шытыс ТYpкicтан Республикасын ем1рге экелдД. Керек болса ол идея Кытай Халык Республикасы курылтаннан кешн де, т1пт1 1950 жылдардыц аятына дешн улттык азаттык идеясы жалтасып жатты. Осы уакытта Шытыс ТYpкicтан казактары 1шшен Акыт кажы Yлiмжiулы, Кедек Маралбайулы, ЖYciпбeк кожа Шаихсламулы, Эсет Найманбай, Тацжарык Жолдыулы, Шартын Элтазы, Нуртаза Шалтынбай, Дубек Шалтынбай, Аскар Татанай, Букара Тышканбай, Матаз Раздан, Курманбай Толыбай, Курманалы Оспан, Каусылкан Козыбай, Омартазы Айтан т.б. акын-жазушылардыц атартушылык, мэдени оятушылык бастамалары жуйел1 болтанын атап айтуымыз керек. Олар 1930 жылдары, 1940 жылдардыц аятында, т1пт1 Кытай Халык Республикасы курылтаннан кешн де жумыс осы батытта жумыс аткарды десек еш кателеспейм1з. Калай болтанда да, оларсыз тек улттык азаттык такырыбы тана емес, ХХ тасырдыц б1ршш1 жартысындаты Шытыс ТYpкicтан казактарыныц эдеби жатдайын сипаттау мYмкiн емес. Акын-жазушылардыц б1р1 дш кайраткер1, б1р1 эншткомпозитор, б1р1 айтыс акыны, баскалары аудармашы, акын-зерттеуш1 болтандыктан, олардыц сауаттылыты эpтYpлi болды. Мысалты, 1944 жылы Кулжа каласынан тэуелаз шытыс ТYpкicтанныц газет1н шытарута мурындык болып, оныц жауапты кызметш аткартан акын Б.Тышканбаев:
О, халайык, CYЙiншi, Газетщ мше езщнщ. Карасы мен атындай, Ек1 гаухар кезщнщ.
Ал, колыца, сатындыц, Кулатыц мен т1лщ бул. Ашулансац каhаpыц, Акыл айтсац Yнiц бул [6, 78 б.] - деп жырлап, елш ендш жерде акпараттар атынынан капы калмаута шакыртаны жотарыда керсет1лген ойымыздыц айкын мысалы болмак.
Сондай-ак, Шытыс ТYpкicтан казактарыныц 1ш1ндег1 Алаш азаттык батытында ецбек
еткен акын-жазушылардыц тшм1 жотарыда аталтандармен тана шектелмейдД. Кытайдаты каз1рг1 казак эдебиетшщ непзш калаушы акындар мен жазушылар эдебиеттщ алдыцты катарына шыккан кезде, Кытайдаты «4-мамыр» козталысынан басталтан Кытай халкыныц этноазиялык тецкер1а жаца арната шыкты. Атап айтканда, Кытай революциясын Кытай пролетарлары жэне олардыц саяси партиясы - Кытай Коммунист1к партиясы баскарды. Б1р кездер1 Коммунист1к партияныц Кызыл Армиясы Гоминдацмен б1рге жапон баскыншыларын кытай жершен куып шытарды. Содан кешн ККП ез еюлдерш Шытыс ТYpкicтанFа ж1берд1, онда олар марксизм-ленинизм мен Мао Цзэдунныц идеяларын насихаттай бастады. Ал б1р шетшен, ШыFыc ТYpкicтанFа Сталин атынан ж1бер1лген коммунистердщ де саны аз емес ед1 Акыметжан Касыми секшд комунистер СаpcYмбe, Шэуешек, Кулжа калаларынан мэдени^арту орталыктарын курып [7, 223 б.], казак-уЙFыpдыц бетке устар жастарын катарларына косып, аз Fана уакыттыц шшде коммунист1к баFыттаFы казак зиялыларын тэрбиелеп шынарды. ОлаpFа марксизм-ленинизм, Сталин, Мао Цзэдун, коммуниста интернационализм идеялары толыктай окытылып отырды... Сонымен катар, Шыныс ТYpк1cтан аумаFында Кецест1к Казакстан, Озбекстан, КыpFызcтанныц мерз1мд1 басылымдары, эдеби, саяси жэне Fылыми к1таптар Yзiлгeн жок. Ец бастысы, казак мектептер1нде етет1н барлык окулыктар кецест1к Казакстаннан баратын ед1 Сонымен катар, Алматыда шыFатын «Казак елЬ> газет1 туракты тYpдe барып турды».[5,6б.]. Сонымен б1рге, ШыFыc ТYpкicтанда Чан Кайши (Гоминдан) да, Коммунист» партия (Сталин, Мао Цзэдун) да y1^ жYpгiзгeнiнe карамастан, жерг1л1кт1 казак-уЙFыpлаpдыц бар арманы, максаты - «улттык азаттык, тецдДк» ед1
Нэтижелер
Уакыт ете келе улт кесемдер1 туткындалып, тутас улт-азаттык идея кецеспк кызыл идеологияныц табанында тапталды. Осы
кезде, эл1де бостандыкта жYрген Алаш арыстарыныц б1р тобы улт-азаттыгын жYзеге асырудыц екшш1 б1р колайлы мекет рет1нде Кытай коластындагы Шыгыс ТYркiстанды тацдап алды да, ездер1 де сонда барып, улт-азаттык идеясын жYЙелi тYрде насихаттай бастады. Соныц нэтижеанде, бурын ол ещрде тек стихиялык децгейде ер1степ келген улт-азаттык кетер1л1стер1 б1р 1зге тYсiп, максатты, кешенд улт-азаттык кетер1л1сше айналды. КYрес нэтижеа рет1нде йта кететш жагдай, Шыгыс ТYркiстанныц солтYCтiк ещр1 Кытай отаршылдыктарынан толыктай азат болып, тэуелаз Шыгыс ТYркiстан Республикасы курылды. Бул зерттеуде осы тарихи барыс жан-жакты карастырылып, накты дэйектермен багымдалады. Зерттеу нэтижелерш кайта жазылатын Казакстанныц жаца тарихына пайдалануга болады.
К,орытынды
1966 жылы КХР «КYн кесемЪ> «Мэдени революцияныц» басталганын жариялады. Колына калам алган кауымныц барлыгы, жер аударылып,ецбек лагерлерше ж1бер1лд1, ал кейб1реулер1 кешеде тепюлеп елт1р1лдД. Эдебиет пен енерге катысты газеттер, журналдар, баспалар, б1л1м беру жэне гылыми орталыктар толыгымен жабылды. Кыскасы, Кецес дэу1р1нде «казак халкыныц улттык рухыныц тамырын кесу» Yшiн коммунистер алдымен осы козгалыстыц бастауында турган барлык Алаш басшыларын, олардыц 1збасарларын жойып ж1бергет, содан кешн барлык т1р1 калгандарын Yнемi коркытып, олардыц кейб1реулерш тYрмелерге камаганы [8, 133 б.]» сек1лдД, Кытайда да Алаш улт-азаттык идесын ту етуш1лер, Шыгыс ТYркiстан Респуликасын куруга ат салыскандар жаппай кудалауга ушырады.
Казак ауылдарында «Куран», кисса-дастаны, Кецест1к Казакстанныц ютаптары тшплш, тэрк1летп, ертендД. «Эу» деп шыркайтындар сойылга жыгылды. Осылайша, 1 миллиард кытайлыкпен б1рге казактар да он жыл бойы «аузын буган епз» кейтнде ем1р CYPДi...
«Мэдени революция» аякталганнан кешн Кытайдагы казактар бурынгыга караганда едэу1р Yлкен эдеби еркшдДкке, рухани тыныска ие болды деп айтуга болады. ТYрмеде отыргандар босатылды. Тарымга барган (жумысшылардыц шыгарылуын тYзету лагер1) тарландар оралды. Каламнан бас тартып, колына таяк алгандар калага оралды. Осылайша казактар «улттык кезкарас, социалист1к мазмун» шецбер1нде де эдебиет пен енердщ дамуына мYмкiндiк ала бастады.
КХР жазушылар одагы Шынжац бел1мшеанщ органы "Шугыла" журналы кайта жандана бастады. Кеп етпей, 1ле казак автономиялы облысы эдебиет-енер б1рлесттнщ органы "1ле айдыны", Алтайдан "Алтай аясы", Тарбагатайдан "Тарбагатай" эдеби журналдары шыгарылды. Пекиндег1 орталык "¥лттар" баспасы, Yрiмжiдеri "Халык" жэне "Жастар" баспасы, ^йтгцдеп "1ле" баспасы эр жыл сайын казак т1л1нде керкем эдебиет к1таптарын басып шыгара бастады. Казак фольклорын зерттеумен айналысатын "Шалгын", "Мура" журналдары жарияга шыгарылды. Осы аз гана уакыттыц 1ш1нде акын-жазушылардыц кептеген прозалык, неше жYЗдеген жыр ютаптары окырмандардыц колынан табылды. Солармен катар, улы акын Абайдыц елецдер1 мен кара сездер1 ез алдына к1тап болып неше дуркш басылым беттершен табылды.
Мухтар Эуезовт1ц «Абай жолы» эпопеясы мен «Килы Заман» романы араб каршмен басылды. Сонымен катар, «Казак солдаты», «Караганды», «Ботагез» романдары эдеби жэне мэдени ем1рге Yлкен эсер еткен1н атап етуге болады.
Сонымен катар, Акыт, Кедек, Эсет, Тацжарык, ЖYсiпбеккожаныц елецдер1 кеп жылдар бойы халыкты рухани аштыктан куткарып, т1пт1 халыкты азат етуге алып келд1, том-том болып (т1пт1 коммунист1к CYЗгi аркылы), окырманныц колдарынан табылды, халыкты азат етудщ символына айналды.
Соцгы жылдары эдебиет косынына Омаргазы агаларыныцсоцынан ерген жYЗдеген талантты акындар косылды. Олардыц рухани
есу1 бурынтыдан да тез жYpдi жэне де тутыры ете бшк болып есептелед! Себеб1 бул урпак ерте жастан кытай эдебиет1 мен элемдДк эдебиеттен сусындады. Сонымен катар, Ахмет Байтурсынулы, Элихан Бекейхан, М1ржакып Дулатов, МаFжан Жумабаев сиякты Алаш арыстарыныц эдеби мураларын, халыктыц
байыpFы рухани мурасымен еркш сусындап ескен урпак
Кыскасы, КытайдаFы аFайындаpды жаhандану заманында тек б1р Fана куатты да куд1ретт1 кYш куткара алады деп пайымдауFа толык нег1з бар, ол болса - Алаш азаттык идеясы.
Эдебиеттер Ti3iMi
1 Алаш зиялылары жэне улт т1л1 [Электрон.ресурс]. - 2016. -URL: :https://tilalemi.kz/article/88 (кара-стырылган кун1: 10.03.2021).
2 Саякбаева Г.А. «К,азак к1табы: Алаш кайраткерлершщ ютаи басу 1сш1ц дамуына коскан улес1» атты халыкаралык тылыми-тэж1рибел1к конференция материалдары. - АлматыДазакстан, 2019, - Б. 285.
3 Кунес тарихи материалдары. Элманак. (№1). - Кулжа, 1992. - 338 б.
4 Линь Пин. 20 Шицзи Жуц-го уен-суе / Линь Пин.- Шанхай: Саньлян, 2004. - 510 б.
5 К1рш1баев А. 4-май козталысынан ел1м1з азат болтанта дей1нг1 казак эдебиетшщ жайы - 1987. - Б. 7.
6 Тышканбаев Б. Аманат / Б. Тышканбаев. - Алматы: Санат,1998. - 223 б.
7 Синь-Цзиян цзияньши. III т. -Урумчи: Жэнминь, 1998. - 352 б.
8 Нуpтали Р. Эуезов жэне Алаш / Р. Нуpтали. - Алматы: Санат, 1997. - 422 б.
D. Massimkhanuly1, A. Abidenkyzy2
1R.B. Suleimenov Institute of Oriental Studies, Almaty, Kazakhstan 2L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan
The spread of the national idea of Alash among the Kazakhs of East Turkestan
Abstract. The ideas of Alash are the spiritual value of the Kazakh people, which determine the development priorities of our state and historical policy. The formation of the USSR and the subsequent totalitarian vector of development conditioned the persecution and exilement of the Alash national intelligentsia. As the result of the repressive policy the majority of the best sons of Kazakh nation were arrested, shot, exiled to camps and forced to flee abroad. There in a foreign land, including in the territory of Xinjiang in China, they continued to spread the progressive ideas of Alash. The authors believe that the ideas of Alash played a role in the creation of the independent Republic of East Turkestan, which existed for five years (1944-1949).
The authors examine in the prism of historical events the evolution of Alash ideas since the emergence of its leaders on the territory of East Turkestan, as well as the impact of Alash ideology on the scale of the national liberation struggle. The content of the article demonstrates the main publicity channels which played a particular role in the spread of the Alash idea. Firstly, it is the information obtained from Kazakh, Saryarka newspapers and letters from Aykap magazine. Secondly, these were the Alash emigrants themselves, who were active in spreading the idea of independence in the emigrant community. Third are the new generation, the followers of Alash, who grew up on Alash ideology, poets and writers.
The authors show that, as a result of the ideology created by the PRC in 1949, all non-ethnic dissent was banished.
Keywords: USSR, Kazakhstan, China, East Turkestan, Alash, idea, emigrants, literature.
Д. Масимханулы1, А. Абиденкызы2
1 Институт востоковедения им.Р.Б.Сулейменова, Алматы, Казахстан 2Евразийский национальный университет им. Л. Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан
Идеи Алаш в истории Восточного Туркестана
Аннотация. Идеи Алаш - являются духовной ценностью казахского народа, определяющих приоритеты развития нашего государства и исторической политики. Образование СССР и последующий тоталитарный вектор развития, обусловил преследования и гонения национальной интеллигенции Алаш. В результате репрессивной политики большинство лучших сыновей казахского народа подверглись аресту, были расстреляны или сосланы в лагеря, были вынуждены бежать за пределы родины. Там на чужбине, в том числе на территории Синьцзяна в Китае они продолжили распространять прогрессивные идеи Алаш. Полагаем, что идеи Алаш сыграли роль в создании независимой Республики Восточный Туркестан, просуществовавшей в течение пяти лет (1944-1949).
Авторы рассматривают в призме исторических событий эволюцию идей Алаш с момента появления ее лидеров на территории Восточного Туркестана, а также влияние алашской идеологии на масштабы национально-освободительной борьбы. Содержание статьи демонстрирует основных публицистических канала, сыгравших особую роль в распространении алашской идеи. Во-первых, это - информация, полученная из газеты «Казах», «Сарыарка», письма из журнала «Айкап». Во-вторых, это непосредственно алашские эмигранты, активно распространяющие идеи независимости в эмигрантской среде. В-третьих, это новое поколение, последователи Алаш, выросшее на идеологии Алаш, поэты и писатели.
Авторы показывают, что в результате идеологии КНР, созданной в 1949 году, изгнала всякое иноэтни-ческое инакомыслие.
Ключевые слова: СССР; Казахстан; Китай; Восточный Туркестан; Алаш; идея; эмигранты; литература.
References
1 Alash zialylary jane ult tili [Alash intellectuals and the national language], Available at: https://tilalemi. kz/article/88 [in Kazakh] (accessed 10.03.2021).
2 Saiaqbaeva G.A. "Qazaq kitaby: Alash qairatkerlerinin kitap basy isinin damyyna qosqan ulesi" atty halyqaralyq gylymi-tajiribelik konferensia materialdary [materials of the international scientific and practical conference "Kazakh book: contribution of Alash figures to the development of book publishing"], Almaty, 2019, P. 285, [in Kazakh].
3 Kunes tarihi materialdary. Almanaq [historical materials of The Kunes] (Kulja, 1992, 338 p.), [in Kazakh].
4 Lin Ping. 20 Shiji Jun-guo uen-sue (Sanliang, Shanghai, 2004, 510 p.), [in Chinese].
5 Kirshibaev A. 4-mai qozgalysynan elimiz azat bolganga deiingi qazaq adebietinin jaiy [4-the state of Kazakh literature from the May movement to the liberation of the country], 1987, P. 7., [in Kazakh].
6 Tyshqanbaev B. Amanat [Amanat] (Sanat, Almaty, 1998, 223 p.), [in Kazakh].
7 Sin-Szian szianshi. (Jenmin, Urumchi, 1998, Vol. 3, 352 p.), [in Chinese].
8 Nurgali R. Ayezov jane Alash [Auezov and Alash] (Sanat, Almaty, 1997, 422 p.), [in Kazakh].
Авторлар туралы аппарат:
Дукен Мзо-мханулы - Р.Б. СYлейменов ат.Шыгыстану институты, профессор, филология гылымда-рыньщ докторы, Алматы, Казахстан.
Айнур Эбиденкызы - Кытай филология кафедрасыныц доцент, филология факультет, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразиялыщ улттыщ университет, Нур-Султан, Казахстан.
Duken Massimkhanuly - Professor, Doctor of Philology, R. B. Suleimenov Institute of Oriental Studies, Almaty, Kazakhstan.
Ainur Abidenkyzy - Associate professor of the Department of Chinese philology, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan.
