26XFTAP 03.20.00
Э.Б. Сактаганова1 Е.Е. Сайлаубай2 Н.Д. Четин3
1,2Л.Н. Гумилев атындары Еуразия улттык, университет^ Нур-Султан, К,аза^стан 3Ахи Эвран атындары К,ыршехир университет^ К,ыршехир, Туркия
(E-mail:1e-saktaganova@mail.ru, 2alashorda100@mail.ru, 3nursulu@mail.ru)
Зацгер С. К,адырбаевтыц к;огамдьщ жэне к;ук;ык;тык; к;ызме^
Ацдатпа. Мацалада кепшшкке бeймэлiм, алайда цазац халцыныц KepHeKmi ектдертщ 6ipi - зацгер, аудармашы Сейдэзм Кулмухамедулы Кадырбаевтыц патша ernMemi ту-сындагы оцыган оцу орындары мен оцу Yлгeрiмi жэне MYгалiмдiк мамандыцты бтир-гендтне царамастан алгашцы цызметт зац саласында аудармашылыцтан бастауыныц себептерi, царастырылып отырылган кeзeцдeгi цазац халцыныц дэсmYрлi eмiр салтын езгеркке ушыратцан цогамда орын алган жагдайлармен байланыстырыла отырылып царастырылады. Кызмет барысында сатылап кemeрiлуi де мурагат дeрeкmeрiмeн дэй-ектеле отырылып зерттелген. Сонымен цатар, тацырыптыц зерттелу децгешне мэн бершп Сeйдэзiм Кадырбаевтыц eмiрi мен цогамдыц-саяси цызметше цатысты аз-ды-Kenrni мэмметтер беретн гылыми эдебиеттерге шолу жасалды. Ресейлк жэне отан-дыц гылыми эдeбиemmeрдeгi Keптеген мэлiмemmeр мен ресейлк жэне отандыц мурагат-тардан алынган деректерге салыстырыла отырып, талдау жасалды. Талдау нэmижeлeрi Сейдэзм Кулмухамедулы Кадырбаевтыц eмiрбаянынан тпке мэлм емес факmiлeрдi аныцтап, жYйeлeугe MYмкiндiк бердь Сондай-ац, цазац зиялыларымен достыц, агалыц байланыста болуы, оныц одан р дамып жетлуШц нeгiзi болгандыгы жэне ХХ гасырдыц басында, империяда саяси бeлсeндiлiкmiц оянуы кезтде ягни революция жэне азаматтыц согыс кезецшде ол халыцтыц саяси жэне азаматтыц MYддeлeрiн цоргауга багытталган саяси kyштермен ынтымацтастыц жасауына ыцпал еткеш де ныцтыланды. Мацалада Кадырбаевтыц Алаш - Орда саяси уйымыныц бeлсeндi цайраmкeрi рemiндeгi цызметте жэне арнайы зац бшмШц болмагандыгына царамастан ол зац саласында сатылап Ke-терщ^ eзiн сауатты, бiлiкmi цызметкер рттде таныта бщ^ сонымен цатар, зац саласына цажemmi кeмeкшi цуралдар жазып бiрнeшe зацдарды орыс тлшен цазацшага тэржмалап, оларды цазац елШц турмыс салтына беймдей отырып жазу арцылы са-уатсыз халыцты цуцыцтыц цоргауга цосцан Yлeсi жэне Казацстанныц зацтану гылы-мын кэйби децгейде зерделеген, соныц шшде, алгашцылардыц бiрi болып цуцыц теори-ясыныц мэселелерш кэйби децгейде талдаудан emKbm, цуцыцтану багытында бiрнeшe eцбeкmeрдi цазацшага тэржмалаган цайраткерлердц бiрi реттде де бага бeрiлдi. Ty^h сездер: аудармашы; хатшы; наркомюст; зацгер; сот жYйeсi; Алашорда; интеллигенция; титулды ага кецесшй
DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2021-134-1-94-106
Поступила: 15.01.2021/Одобрена к опубликованию: 15.03.2021
Юркпе. ХХ гасырдыц басында калыптаскан когамдык-саяси ахуал казак даласына Yлкен eзгерiстер экелдi. Кeшпелi казак когамы гасырлар бойы калыптаскан дэстYрлерi мен шаруашылык жYргiзу ерекшелiктерiнен ажырап, жагдайлары киындай тYCтi. Осы кезецде казак интеллигенциясы eздерiнщ саяси багыттарын айкын кeрсетiп, белсец4iлiк танытты. ХХ гасыр басындагы казак зиялыларыныц Yлкен белш гимназия мен прогимназиялардыц, медициналык училищелер мен курстардыц, мугал1мдер даярлайтын семинариялардыц тYлектерiнен турды. Олар дэрiгерлiк, фельдшерл1к, мугал1мдДк кэсiпте, байланыс жэне банк кызмет1нде, газет пен журнал редакцияларында, баспаханаларда, переселен жэне баска мемлекетпк мекемелерде жумыс ктед! Зиялылар тарихын зерттеушi маман профессор В.К. Григорьевтщ есебi бойынша, бул топтагы улттык интеллигенцияныц саны 700 шамасында.
Бул топтыц катарында Ахмет Байтурсынулы, Мiржакып Дулатулы, Елдес Омаров, Мырзагазы Есболов, Телжан Шонанов, Сейдэзiм Klадiрбаев, Жумагали Тiлеулин, Матжан Жумабаев, ЖYсiпбек Аймауытов, Султанмахмут Торайгыров, Омар К,арашев, Сагындык Досжанов, Отыншы Элжанов сиякты жэне баска кептеген белг1л1 кайраткерлер болды [1, 48 б.].
¥лттык саяси топтыц алдында экономикалык элеуметтiк жагдайы темен, карацгы, езшщ осы ауыр кYЙiн тYсiнуден алыс турган карапайым халыктыц сауатын ашып, саяси белсендiлiгiн кeтерiп, сол аркылы мYмкiн болганша оны eз тагдырын eзi eзгерте алатындай кYЙге жетк1зу сиякты eте кYрделi мiндеттер турды.
ЭртYрлi элеуметтiк топтар eкLлдерiнен куралган казак интеллигенттер1нщ бiр бeлiгi рессейл1к университеттерде бiлiм алган болса, енд бiр тобы училищелерде окыган болатын. Алайда олар кандай оку орындарын бтргендДктерше карамастан, тYрлi мемлекетпк кызметтерде жумыс жасай жYрiп когамдык саяси жумыстармен де айналысты. Аталган кезецдег1, казак интеллигенциясы
eкiлдерiнiц 61р1 - Сейдэз!м Кулмухамедулы К,адырбаев болатын.
Торгай eлкесiнен шыккан Сейдэзiм Кулмухамедулы К,адырбаев казак тарихында eз орнын ала алмай келген тулганыц 61р1. Оныц eмiрi, когамдык - саяси, кукыктык саладагы кызметi К,азак елшщ жаркын болашагына арналды. Туган халкыныц мYДдесi Yшiн адал кызмет ет1п, сол жолда курбан болса да, узак жылдар бойы ултына меймэлiм болып келген Сейдэз!м К,адырбаевтыц eмiрi мен когамдык - саяси кызметiн тарихи тургыдан зерттеу казiргi заман талабы кажет етiп отырган мэселе деп б!лем!з. Сейдэзiм Кддырбаевтай санаулы азаматтыц eмiрi, ецбек жолы туралы осы кезге дешн толыкканды дэйектi сeздiц айтылмауы, жазылмауы осы iзденiсiмiзге негiз болды. Такырыптыц тарихи - танымдык мацызы осындай eзект1лiг1мен ерекшеленедi.
Сондай-ак, Yстiмiздег1 жылдыц 5 кацтарында президент1м1з К,асым-Жомарт Токаевтыц «ТэуелаздДк бэр1нен кымбат» атты макаласында айтып eткенiндей «Б1з кезшде елге кызмет етудщ озык Yлгiсiн кeрсеткен Алаш кайраткерлер1нен тамым аламыз. Олар eткен гасырдыц басында тэуелаздДк идеяларын халык арасында дэр1птеуге зор ецбек ащрш, азаттык жолында курбан болды... ТэуелаздДк мерейтой аясында осындай б1ртуар тулгаларды еске алып, олардыц мурасын жастарымызга жэне бYкiл элемге паш ету1м1з керек... Алаш арыстарыныц асыл мурасын игеру жалгаса беруге ти1с.» -деген сeздердiц eзi Алаш кайраткерлер1 мен олардыц шыгармашылык мураларын зерттеу Yнемi eзектi болып кала беретщдшн кeрсетедi [2, 2 б.].
Зерттеу эд^терь Зерттеу жумысыныц дерекпк базасы болып, мурагаттарда сакталган кужаттар мен арнайы басылымдарда жарияланган материалдар табылды. Атап айтар болсак, Ресей Федерациясыныц Орынбор каласындагы Орталык мемлекетпк мурагаты корларыныц материалдары, Воронеж каласындагы Воронеж облыстык когамдык-саяси тарих мурагаты мен Алматы каласындагы Орталык мемелекетпк мурагат жэне Алматы каласындагы Президенттпк
мурагат пен К,останай облыстык мемлекетпк мурагаты корларындагы алаш козгалысы мен С. К,адырбаевтыц ем1р1 мен кызметше катысты жеке 1стермен жумыс жасалды.
Жумыстыц эд1снамалык нег1з1н, объективт1л1к, жYЙелiлiк, дэйектiлiк, нактылык, салыстырмалык сиякты гылыми-тарихи танымныц негiзгi принциптерi курады. Зерттеу жумысыныц такырыбы жеке тулганыц емiрi мен когамдык саяси кызметше багытталгандыктан, оныц жеке кезкарастарын баяндау барысында тарихи микроанализ эдiстерi колданылса, сонымен катар, жеке тулганыц кайраткерл1к кезкарасыныц калыптасуына эсер еткен когамдык мэселелердi баяндау барысында макроанализ жасау эдiстерi де кещнен колданылды.
Талк,ылау. Сейдэзiм Кулмухамедулы Кддырбаев зацгер, аудармашы, саяси кайраткер, алайда зерттелмеген актацдактар катарында. С. К,адырбаев туралы жэне оныц аудармалары мен зац саласындагы к1таптары тете жазумен жазылгандыктан жэне бiздiц елiмiзде емес, шет жерлердег1 мурагаттарда сакталгандыктан, оныц кептеген ецбектерi бiзге эл1 кYнге дейiн беймэлiм болып отыр.
1980 жылдардыц соцы мен 1990 жылдардыц басында Алаш зиялылары жаппай акталып, жеке тулгалардыц емiрi мен когамдык саяси кызмет1, гылыми-шыгармашылык муралары туралы зерттеулер кептеп жариялана бастады. Дегенмен, ондай шыгармалардыц арасында С. К,адырбаевка катысты жазылгандары аз болды.
Сейдэз!м К,адырбаев тулгасы туралы зерттеулер естел1к жазбаларда, жалпы Алаш пен Алашорда тарихы туралы ецбектерде, зиялылар туралы жалпылама т1зiмдерде, аныктамалык мазмундагы басылымдарда бiр-екi жолмен гана кездеседi. Атап айтар болсак: Н. Мартыненконыц «Алаш-Орда: Сборник документов» атты ецбег1нде, 1-2 сэу!р аралыгында Орынбор каласында болып еткен Торгай облысы казактарыныц съез!нде С. К,адырбаевтыц хатшылыкка сайлашандыгы жэне сондай-ак, кыргыз халкын
61р1кт1ру, оныц муктаждыктарын аныктау жэне талкылау максатында, жалпы тYркi
съез1н шакыруды кажет деп тауып, арнайы уйымдастыру бюросын куруган. Аталган бюро курамына сайлангандар 1ш1нде Сейдэз1м К,адырбаевта бар. Оларга съезд багдарламасын эз1рлеу жэне съездщ шакырылу орны мен уакытын аныктау тапсырылган. Сондай-ак, жалпы мусылмандык мэселелерд1 шешуге катысу Yшiн Торгай облысынан 1-8 мамырда Мэскеуде ететш жалпы мусылман съез1не 4 делегат к сапарга ж1бер1лген, солардыц б1р1 С. Кддырбаев деп бер1лген [3, 21-120 б.].
М. Крйгелдиевтщ «Алаш козгалысы» етты ецбег1нде К,адырбаевка катысты Н. Мартыненконыц к1табында аталган деректерден езге, «К,азак» газет1н1ц жанынан курылган «Еркш дала» уйымын курушылар арасында аты аталса, сонымен катар, казак зиялыларыныц халкка жолдаган хат авторларыныц б1р1 рет1нде де б1рнеше рет ес1м1 аталады [4, 112-433 б.].
Е. Т1лешов жэне Д. К,амзабекулыныц «Алаш козгалысы. Энциклопедиялык аныктамалык» ецбепнде 244-245 беттерде Сейдэз1м К,адырбаевтыц кыскаша ем1рбаяны гана бер1лген [5, 244-245 б.].
М. ЕскендДрулыныц (Эбдешев) «Алаш Орда» министрлер1» атты кттабында К,адырбаев Сейдэз1м мYшелiкке кандидаттар деген т1з1мде 11 болып тур жэне 1885-1938 жылдары ем1р CYрген, торгайлык, зацгер деген гана жазбалар кездеседД [6, 6 бет.].
Т. Журтбайдыц «¥раным-Алаш!...» атты ецбег1нде Сейдэз1м Кддырбаевты Алаш кайраткерлер1нщ белдД мYшелерiнiц б1р1 ретшде сипаттайтын жэне М1ржакып Дулатовка багытталган тергеу сурактарында аты жш аталатындыгы жетнде де тыц кептеген деректер бер1лген [7, 24-438 бб; 8, 17447 бб].
Б. ЭбдДгалиулыныц «Торгай кетер1л1с1. 1916-1917 жж.» атты ецбепнде «Торгай Ьэм Ыргыз Yйезiнiц халкына» атты А. Байтурсынов, М. Дулатулы, М. Тунганшин жэне С. К,адырбаевтардыц халыкка жолдаган хаты бер1лген [9, 86 б]. Ал «Алаш эскер1. 19181920 жж.» атты ецбепнде С. К,адырбаевтыц кыскаша ем1рбаяны мен жалпы алаш козгалысы тарихын баяндайтын ецбектерде
кездесетш кейб1р мэл1меттер бер1лген1н [10, 52-286 бб] керуге болады. Жалпы кеп деректщ арасынан Кадырбаевтыц ара-тура eciMi кездескен1мен, оган катысты молынан камтылган, хронологиялык жагынан жYЙеленген дерекнамалар кезге ткпейдг
Сейдэзiм Кулмагамбетулы Кадырбаев тарих калтарысында калып, казак тарихында ез орнын ала алмай келген тулганыц бiрi. Сондыктан 6i3 бул зерттеу1м1зде жаца тарихи мэлiметтер мен колжет1мдД мурагат кездерiн негiзге алатын боламыз. Сондай-ак, Сейдэзiм Кадырбаев туралы азды-кепт1 зерттеулердi де пайдаланамыз.
Сейдэзiм К,адырбаевтыц емiрбаяны мен когамдык-саяси кызмет1н толыгырак таныстыру максатында автор жYЙелi зерттеу жумысын жYргiзуге негiз болатын, бурын соцды жарияланбаган, тыц мурагат деректерш гылыми айналымга енг1здi. Накты С. Кадырбаев шыгармашылыгы бойынша аныкталган материалдарды талдау, еуропо - кецест1к стандартпен дайындалган казак интеллигенциясыныц, реформаланушы
азаматтык когамныц мацызды факторлары болып табылатын элеуметт1к-кукыктык сала мен гылым жэне б1л1мд1 дамытудагы, элеуетт1к мYмкiндiктерi туралы, логикалык тужырым жасауга мYмкLндiк бердт
Казак зиялысы, зацгер, аудармашы, Алаш козгалысыныц, Алаш партиясыныц, Алаш Yкiметiнiц белсенд1 мYшесi Сейдэз1м Кулмухамедулы Кадырбаевтыц халыктыц келешег1 Yшiн жанпида ем1р кешкен, улт алдындагы перзентт1к борышын орындаган азаматтык позициясы, ез елшщ демократиялык кукыктарын коргау жолындагы кайраткерлш, ел басына кYн туган тарихи шешуш1 сэттердег1 улт, халык мYДдеdн коргауга коскан Yлесi - оныц гумырнамасын, тулгалык бейнес1н ашу аркылы зерделенед1.
Нэтижелер. Х1Х гасырдыц аягы мен ХХ гасырдыц басында ем1р CYрiп, казак ел1н1ц тарихында елге елеул1 ецбек с1ц1рген, улт мYДдеd Yшiн кызмет еткен айтулы тулгалардыц б1р1 Сейдэз1м Кадырбаев.
Сейдэз1м Кадырбаевтыц тулга рет1нде калыптасып дамуы Ресей империясы,
кешннен оныц т1келей жалгасы болып табылатын Кецес еюметшщ казак жерш тYгелiмен багындырып, бурынгы когамдык-саяси жYЙенiц кYЙреп, ел 1ш1нде б1рл1к идеясы кулдырып, езара алауыздыктар ершш турган кезецмен туспа-тус келдт
Ашып айтар болсак, ХХ гасырда Казакстан толыктай Ресей империясыныц бодандыгында болды. Эк1мш1л1к-баскарушылык жэне сот-кукыктык реформалар казак когамыныц калыптаскан экономикалык жэне мэдени ем1рш езгертт1. 1914 жылы басталган б1ршш1 дYние жYзiлiк согыс зардаптары да, эаресе, кара халыкка Yлкен ауыртпалыктар экелу1мен катар, шенеушктер тарапынан сауатсыз казак халкыныц кукыгы тапталып, тYрлi зорлык-зомбылыктар да жасалды. Патша ек1мет1тц казак жерш багындыруга жэне билей тYсуге багытталган саясаты тек б1ржакты жауынгерл1к ^ш керсетумен гана шектелмей, мэдени-агартушылык багыт аркылы колдау керсеткендей сыцай танытып, империя мYДдесiн кездейт1н б1л1м беру орындарын ашу аркылы да жYзеге асырылды. Себеб1 елкелерде Yкiметт1ц ыкпалын арттыру максатында улттык кадрлардыц элеуметпк секторда кажетплш туындады. Жаца б1л1м беру модел1 аркылы, сол халыктыц ез 1шшен б1л1мд жэне сауатты азаматтарды даярлап, оларды халыкты еркш баскару багытында ез максаттарына пайдалануды кездедг Осындай максатта курылган б1л1м ордаларыныц б1ршде окыган казак жастарыныц б1р1 С. Кадырбаев болатын.
С. Кадырбаев 1899-1901 жылдар аралыгында Торгайдагы ек1 жылдык орыс-казак училищес1нде окып, б1л1м алган. Училищеш Yздiк багамен тамамдаган Сейдэз1м Кадырбаев сол жылы одан эр1 б1л1мш жет1лд1ру максатында Орынбор каласындагы Орынбор кыргыз мугал1мдер мектебше окуга тYседi. Аталган оку орнында Торгай облыстык баскармасыныц казыналык есебшен окыган. Алайда С. Кадырбаев 1905 жылы мугал1мдДк окуын бтргеннен кешн, Yлг1лi тэрт1б1 мен жогары оку Yлгерiмi жэне сол кезецдеп жогары сураныска ие болган орыс т1лш жогары децгейде мецгергендш
себепт1, алгашкы жумыс жолын мугал1мдДктен емес, Орынбор кыргыз мугал1мдер мектеб1нщ инспекторы Андрусевичт1ц берген мшездемеа мен усынысы негшнде Орынбор аймактык сотында аудармашылыктан бастаган.
¥сыныстыц мектеп инспекторы
Андрусевичтщ езшен бер1лгендшне байланысты Сейдэз1м Кулмухамедулы Кадырбаев Орынбор кыргыз мугал1мдер мектебш бтргеннен кешн, 6 жыл кыргыз бастауыш мектеб1нде мугал1м болып кызмет ктеу жэне аталган оку орнында Торгай облыстык баскармасыныц казыналык есебшен окыгандыгы себепт1 360 сом каржыны кайтару мшдеттемесшен босатылган [11, 6 б.; 12, 150151 б.]. Мурагат деректерше талдау жасау аркылы, С. Кадырбаевтыц жогарыда аталган ек1 б1л1м беру ордаларында да б1л1м Yздiri гана болып коймай, Yлгiлi тэрт1б1мен жэне т1лд1 игеру децгеймен де кезге тYCкендiгiн керуге болады.
Х1Х - ХХ гасырлар тогысында казакстандык студенттер империяныц барлык оку орындарында тYрлi мамандыктарда окыган. Алайда казак жастары арасында зац мамандыгына деген кызыгушылык басым болган. Бул кызыгушылыктыц есуше эсер кеткен мацызды себептердщ б1р1 дэстYрлi эдет-гурып кукыгыныц колданыстан ыгыстырылып, орнына кара халык Yшiн тYсiнiксiз болып саналган, эр1 орлардыц ем1р CYPу салтына бешмделш жасалынбаган империялык сот жYЙесiнiц ену1 ед1 Сондай-ак, кеп журттыц окымаган карацгылыгыныц салдарынан жацадан енгшлген сот жYЙеdн тYсiнбеудiц яти кукыктык сауатсыздыктыц салдарынан кепш1л1кт1ц кукыктары тапталып, когамда кептеген эдДлетаздДктердщ орын алуы да казак жастарыныц зац саласына деген бет бурысына ыкпал жасады деген, тужырым жасауга толык нег1з бар.
Мугал1мдДк мамандыкты игергендшне карамастан, сондай кызыгушылыкпен ем1р сурген казак жастарыныц б1р1 - Сейдэз1м Кадырбаевтыц да кызмет жолы патшалык Ресейдщ сот органдарында аудармашылык кызметтен басталып, кешн сот саласында турл1 кызметтер жасаумен жалгасын табуына,
сонымен катар, казактыц дэстYрлi кукыгыныц орнына империялык жалпыга б1рдей зацдык жYЙе енг1з1лген кезецде, окыган, орыс ттлш жаксы мецгерген казак жастары, баскаушы аппараттыц тарапынан жогары сурасына ие болгандыгыда эсер етсе керек.
Орынбор облысыныц мемлекетт1к мурагатынан табылган Сейдэз1м
Кадырбаевтыц жеке 1с1 накты алгаш жумыска орналаскан кезец1нен бастап, ягни 1905 жылдыц 28 ш1лдес1 мен 1918 жылдыц 14 KыркYЙек аралыгын толык камтыган.
Орынбор генерал губернаторлыгына карасты, Торгай облысыныц эк1мш1л1к карамагындагы Торгай уез1н1ц тумасы Кадырбаевтыц ецбек жолын толыгырак карастыратын болсак: Орынбор мурагатынан табылган жеке 1с1н1ц 5 бет1нде Сейдэз1м Кадырбаевтыц Орынбор аймактык сотыныц тeраFасына жазган аймактык соттагы аудармашылык бос жумыс орнына жумыска кабылдауын сурап жазган eтiнiшi т1ркелген. Сонымен катар, аталган кужаттыц 6 бет1нде, Орынбор кыргыз мугал1мдер мектеб1н1ц инспекторы Андрусевичт1ц 4 тамыз 1905 жылы Орынбор аймактык сотыныц тeраFасына жазган Сейдазым Кадырбаевтыц адамгерш1л1к касиеттер1 туралы тeмендегi толык мэтшдегк «Всльдств1е отношен1я оть 28 1юля за №1174 честь имью сообщить, что окончившш вь ныньшнемь году курсь ввьренной мнъ школы Сейдазымъ Кадирбаев, будучи въ школъ 1-ымъ ученикомъ, былъ отличнаго поведен1я, прекрасно усвоилъ себъ какъ русскш яз., на которомъ изъясняется вполнъ свободно и правильно, такъ и друпе предметы, преподаваемые въ школъ; выработалъ твердыня, честныя убъжден1я и прекрасный характеръ, съ добрыми нравственными качествами; проникнуть уважетемъ и любовью къ русской гражданственности и высокимъ патрютизмомъ. А посему могу его рекомендовать на должность переводчика при Окружномъ Судъ, но считаю нужнымъ сообщить, что Кадирбаевъ, какъ получившш воспиташе въ школъ на счеть Тургайскаго Областного Правлешя, обязанъ службой въ Тургайской Области въ должности учителя
начального училища и отъ Областного Правлен1я зависитъ освободить его отъ возврата денегъ за полученное образоваше, в суммъ 360 руб. Документы Кадирбаева, а именно: свидътельсиво на звате учителя за № 305, свидътельство объ оконгчанш курса въ Тургайскомъ 2-х классномъ учил. за № 55, медицинское свидътельство за № 76 и удостовърете о лътахъ за № 349 при семъ прилагаю и о получеши ихъ покорнъише прошу увъдомить меня» -деп жазган мшездемеа негшнде, Сейдэз1м Кадырбаевтыц Орынбор аудандык соты терагасыныц 1905 жылгы 5 тамыздагы №26 буйрыгымен 3 санаттагы канцеляриялык кызметкерлер бел1мше 1905 жылдыц 20 тамызынан бастап сот аудармашысыныц тузетушш мшдетш аткарушысы рет1нде жумыска кабылдангандыгы жетндеп буйрык Орынбор мурагатынан табылган жеке 1с1тц 9 бетшде т1ркелген.
Жогарыда аталган мурагат 1анщ 8 бет1нде Торгай уез1нщ №2 дэр1герл1к бел1мшеа дэр1гер1тц С. Кадырбаевтыц денсаулыгы женшде берген аныктама куэлш, 10 бетте Сейдэз1м Кулмухамедулын жумыска кабылдану алдында берген ант беру отырысыныц хаттамасы мен ек1 бетт1к орыс жэне тете жазумен жазылган, «Клятвенное объщаше» атты кужат т1ркелген. Ант беру Орынбор соборный мештнде Г. Давлетшиннщ уйымдастырумен етк1з1лген.
Жогарда аталган ктщ 14-бет1нде, 1907 жылдыц 23 акпанында Кадырбаевтыц ауырып калуы себепт1 лауазымдык мшдеттерш орындай алмайтындыгы жетндег1 есеб1 бер1лсе, 15 бетте Сейдэз1мнщ «инфлюэнцеймен» (тумау) сыркаттанып калуына байланысты дэр1гердщ берген аныктамасы т1ркелген.
Одан эр1, азаматтык бел1м1ндег1 ец жогаргы №84 буйрыкпен 1907 жылгы 17 желтоксандагы Орынбор аудандык сотыныц аудармашысы Кадирбаевка 1907 жылдыц 20 тамыздан бастап жогары ецбек ет1л1 бар колледж т1ркеуш1лшне ауыстыру туралы шеш1м шыгарылады. Аудармашылык кызметтег1 жалакысы 300 рубльдД, асханалык-150 рубль,
пэтеракысы-150 рубль, барлыгы 600 рубльдД курады.
1908 жылдыц 17 сэу1р1нде Орынбор аймактык сотыныц терагасына жазган Сейдэз1м Кулмухамедулы пара-тифпен (ш сузег1) сыркаттанып калгандыгы жетндег1 рапорты, аталган кт1ц 29 бет1нде тагыда т1ркелсе, 31 бетте 1908 жылдыц 12 мамырында «1ш CYзег1мен узак мерз1мге ауырып калуым салдарынан, каз1рг1 уакытта маляриямен (безгекпен) ауырып жYрмiн. ^ш-куатым азаюы себепт1 жэне дэр1герлер осындай элаздДктщ кеаршен екпе туберкулез1нщ пайда болу кауп де бар екендшн, ескертп» дей отырып, денсаулыгы мен ^шш калыпка келт1ру Yшiн ек1 ай жайлауда кымыз 1шш, таза ауамен демалу керектшн ескертт1 дей келе, ек1 айлык демалыска суранады. 32 бетте дэр1гердщ берген аныктамасыда т1г1лген.
Орынбор аймактык соты терагасыныц 1908 жылгы 7 ш1лдедег1 буйрыгымен ол казылар алкасы сотыныц аудармашысы болып бектлдД. Бул кызметтеп жалакысы 450 рубльдД, асханалык-225 рубль, пэтеракысы-225 рубль, барлыгы 900 рубльд1 курады.
Сот терагасыныц 1908 жылгы 9 тамыздагы № 41 буйрыгына сэйкес уакытша 11-21 тамыз аралгында аймактык соттыц кассасын баскару м1ндет1 сенш тапсырылган.
1909 жылдыц 9 шшдеандеп сот тераганыц №25 буйрыгымен 15 ш1лде мен 1 кыр^йек аралыгында аймактык соттыц кассасын баскару жэне сот гимаратыныц караушысы кызметтерш уакытша аткару м1ндеттер1 жYктелген.
1910 жылгы 30 сэу1рдег1 №21 буйрыгымен ол сот отырысында хатшы мшдеттерш орындау Yшiн соттыц кылмыстык белДмше ж1бер1лген.
Мурагат деректерше мукият зер салып талдау барысында, 1910 жылы 1 тамыз бен 1 кыр^йек аралыгында 1910 жылдыц 31 ш1лдедеп №47 буйрыгымен аймактык соттыц кассасын баскару кызметш уакытша аткару мщдеттер1 Yшiншi мэрте сенш тапсырылгандыгын жэне непзп аудармашылык кызмет1мен катар езгеде косымша жумыстардыц жYктелiп
отыргандыгын аныктай отырып, Сейдэз1м Кадырбаевтыц ецбек жолыныц алгашкы жылдарынан бастап-ак, жаксы кырларынан кезге тусш, басшылык тарапынан оныц кызмет барысындагы адалдыгы мен ецбеккорлыгы жогары багалашандыгын ацгаруга болады.
1910 жылгы 28 кыркуйектеп азаматтык ведомство бойынша ец жогары №66 буйрыкпен аткарган кызмет жылдары ушш жогары губерниялык хатшы шеш бер1лд1 Ал 1911 жылдыц 28 наурызында Сейдэз1м Кулмухамедулы Кадырбаев осы кунге дешн ешкандай руксат кужатыныц болмауына байланысты Орынбор аймактык сот терагасынан жедел турде мерз1мс1з паспорттык ктгапшаны берущздД сураймын деген б1лд1рмес1 39 бетте т1ркелш, оган жауап рет1нде 40 бетте Орынбор аймактык сотыныц терагасымен мерз1мс1з паспорттык кггапша 29 наурыз 1911 жылы бер1лед1
1911 жылы 15 казаннан бастап Орынбор аймактык сотында аудармашылыктан №50 ек1м1мен уезд1к соттыц кылмыстык бел1м1нщ хатшылык кызметше тагайындалуы жешндег1 бтмгер соттыц рапорты 42 бетте т1ркелген. Осы кызметтеп жалакысы 1500 рубльд курагандыгында керуге болады.
1913 жылдыц 19 акпанында Сот мекемеанщ жаргысы негшнде №14 буйрыкпен 1913 жылдыц 21 акпанынан бастап хатшы кызметше тагайындалды жэне осы мурагат кужатыныц 43 бет1нде Жогаргы буйрык негшнде 1913 жылдыц 21 акпанында Орынбор аймактык сотыныц губерниялык хатшысы С.К. Кадырбаевка Романовтар эулетшщ 300 жылдык мерейтойына орай кола тес белшамен марапатталып, тагып журуге руксат бер1лгендш туралы куэлш т1ркелген. Кола тес белг1мен марапатталуы Кадырбаевтыц ез 1с1нщ б1л1кт1 маман рет1нде жогары багалангандыгыныц тагы б1р дэлел1 болып табылады.
1913 жылдыц 19 ш1лдеанде С.К. Кадырбаевтыц Орынбор аймактык терагасына жазган б1лд1рмес1нде дэр1гер Мышкинаныц медициналык аныктамасын усына отырып, 23 ш1лдеден 23 тамыз аралыгына бер1лген ецбек демалысы денсаулыгын калпына
келт1руге жетк1л1каз болуына байланысты 1 кыркуйекке дешн узартуды сураган.
1914 жылгы 9 маусымдагы азаматтык ведомство бойынша ец жогары №41 буйрыкпен ецбек ащрген жылдары ушш коллежд1к ага хатшы болып бектлдт Мурагат деректерш талдау барысында Кадырбаевтыц б1рнеше мэрте сыркаттанып, узак уакыт ем кабылдаганына карамастан, одан эр1 жумысын жалгастырып кана коймай, кызмет бабында жогарылап кетер1лгендшн де керуге болады.
Орынбор округт1к сотыныц кылмыстык бел1мшесшщ хатшысы Сейдазым
Кулмухамедулы Кадырбаев 1916 жылдыц 20 тамызынан бастап №93 буйрыкпен ецбек ащрген жылдары ушш титулды ага кецесш1 лауазымына ауыстырылды [11, 45 б.].
1917 жылы Ресейде болган акпан революциясыныц нэтижесшде, б1рнеше гасырга созылган патша ук1мет1тц билш кулап, оныц орнына буржуазиялык-демократиялык республика орнады. 1917 жылгы Акпан тецкер1с1н, сол кезде А. Байтурсынов жазгандай, «кыргыздар оны дурыс тус1нд1 жэне куанышпен карсы алды, ейткеш, б1ршш1ден, тецкер1с оларды патша ук1мет1тц кысымшылыгынан жэне зорлык -зомбылыгынан босатты, екшшДден, олардыц ез армандарын жузеге асыруга - ез бетшше баскаруга деген умтн ныгайтты» деп жазса [13, 24 б], ал Э. Бекейханов Минск1ден Казакстанга 1917 жылдыц 16 наурызында зор ыкыласпен жолдаган жеделхатында: «Ресейдщ барлык халыктары ушш ерк1нд1к, тецдДк, бауырластык кут туды» деп жазылган болатын [14, 190-199 б]. Бул акпан революциясы Ресей империясыныц барлык саяси жуйесше тэн дагдарыстыц зацды нэтижеа ед1 Осылайша узак уакытка созылган Ресей империясыныц отарлык езг1с1 жойылып, бил1к Уакытша ук1мет колына кешт1. Казак даласындагы 1916 жылгы улт-азаттык кетер1л1ске катысткандарды жазалау процес1 журш, патшаныц 25 маусым жарлыгына карсы шыккандарды турмеге камап, ел1м жазасына кесш, катац жаза колданып, улттык намысты аякка таптап,
корлык-зорлыктыц ^шейш жаткан кез1нде патшаньщ тактан TYcyiH «буратана» атанган халыктар зор куанышпен карсы алды.
1917 жылы наурыз айыныц 10 бастап облыс, уез, болыс жэне ауылдарда еск1 к,улатан YKÎMeTTi4 орнына жаца Уакытша YKÏMeTTi4 баскару орындары калыптаса бастайды. БYкiл Ресей сиякты К,азак,станда да ол билiк орындары алташк,ы кезецде Азаматтыц комитеттер есебiнде пайда болды. YкLмет билiгiн колына алаган Уакытша Yкiмет казак интеллигенция еюлдерш кызметке тартты. Осылайша автократия кулаганнан кейiн улт - азаттык козгалыстыц екLлдерi, казак когам кайраткерлерi, бiрiншi кезекте «Алаш» партиясыныц кешбасшылары (мысалы А Байтурсынов, А. Бiрiмжанов, С. Досжанов, М. Дулатов, С. Кадырбаев, А. К,озбагаров, Р. Марсеков, М. Тынышбаев, М. Шокаев), Уакытша Yкiметтiц жергiлiктi органдарыныц курамына ендi [15, 42-44 б]. Сонымен, еск1 патшалык билiк жойылып, оныц орнына жаца бил1к келгенiмен казак когамыныц талап-тiлектерiнiц таг^1да ескерусiз калуы эбден мYмкiн едi. Соган байланысты Азаматтык комитеттерiмен бiр мезгiлде облыстык, уездДк жэне болыстык децгейде Казак комитеттерi емiрге келе бастайды. Казак комитеттершщ екiлдерi облыстык жэне уездiк Азаматтык комитеттер1нщ аткару органдарына мYше болып енедД.
Казаккомитеттерiулт-азаттыккозFалыстыц Акпан революциясынан кешнп кезецдег1 даму нэтижесi, оныц ез1нщ тYпкi, нег1зг1 максаты -мемлекетпк еркiндiкке умтылысыныц табиFи керiнiсi, улттык мемлекет болуFа жасаFан алFашкы кадамы болатын.
Наурыз айыныц ортасына карай ТорFай облыстык Азаматтык комитетi курылып, оныц курамына енгендердiц арасында А. Байтурсынов, Н. Бепмбетов, М. Туетанчин жэне С. Кадырбаев бар ед1 Комитет ТорFай облысы азаматтарына Yндеу жолдап, онда жерг1лiктi жерде тэртш сактау кажеттiг1н, соFысты жец1ске жеткенге дешн жYрг1зу Yшiн Yкiметке кемек беру керектшн айтып, «сословиел1к, таптык, партиялык жэне д1ни KыркысуFа» шек коюFа шакырды. К,ужатта
тез арада ез араларынан уезд1к, аудандык, болыстык, селолык жэне ауылдык Азаматтык комитеттер сайлап, жерг1л1кт1 жерде тэрт1п жэне тыныштык орнатуFа Yндеу бар ед1 [16, 19-19об-п].
К,Р ОММ-ныц 1541-коры 1-т1з1мдеме 3201-1с1н1ц 38-39 беттер1ндег1 « 1917 жылдан кей1н деген кестеде: «1917 жылдыц наурыз-шiлдеайларындаОрынбордаТорFайоблыстык азаматтык аткару комитетшщ мYшесi болдым» - деген жауабы КР Президентт1к мураFаты деректер1нде айтылFан дерект1 одан эр1 нактылай тYседi.
1917 жылдыц 1 сэу1ршен 7 мамырFа дей1нг1 аралыкта ¥лт зиялыларыныц бастауымен жер-жерлерде облыстык казак съездер1 болып етед1. Бул съездердщ барлы^ыда Уакытша Yкiметтен Yлкен Yмiт кYт1п, сен1м артты. Облыстык казак съездерш бастап берген 1-2 сэу1р аралыFында Орынбор каласында болып еткен ТорFай облысы казактарыныц съез1 ед1.
Съезге барлыFы 300-ден астам адам катынасты. Съезд жумысы непзшен А. Байтурсынов, С. Кадырбаев, У. Танашев, О. Алмасов сиякты Алаш козFалысыныц алдыцFы катарлы кайраткерлер1н1ц ыкпалымен етп. Мэж1л1с тераFалыFына Ахмет Байтурсынов, орынбасарлы^ына 1-ш1 Мемлекетт1к Думаныц мYшесi А. Кэлменов пен У Танашев, хатшылы^ына С. Кадырбаев, О. Алмасов, Ш. Бекмухамедов сайланды.
Съезге жаца Fана ТорFай облысыныц комиссары кызмет1нде бектлген Э. Бекейханов та катынасады. Бул «Казак» "плшш Имам Эл1мбеков тура атап керсеткендей «казактыц орыс кол астына к1ргеннен бер1 зор калыпта курылFан тущыш съезЬ>едД [17, 41351 б.]
Съезджацатэртшжайыжэнебурыннанкеле жаткан казактыц ец езект1 дш, жер мэселесш, земство туралы, оку, сот таFы сол сиякты барлыFы 13 мэселет карап, олар бойынша каулы кабылдады. КаралFан мэселелердщ б1р1 оку id жешнде «жалпы м1ндетп окуды съезд аса кажет кергеннен кешн, каз1рге бастауыш мектептерд кебейтуге каулы» етш, «100 Yйге б1р мектептен кем болмасын, оку ана т1лшде болсын hэм эйел-еркек балалар б1рге окысын»
деп керсеттъ Сондай-ак, съезде аса мацызды ек1 саяси мэселе бойынша комиссия курганын айта кеткен жен. Олардыц б1рше патшаныц
1916 жылгы 25 маусымдагы «буратана» халыктардан кара жумыска адам алу жешндеп жарлыгына карсы шыгып, патша ук1мет1тц абактысында азап шег1п жаткандарды босату жэне 1916 жылгы кетер1л1с кез1нде баска елдерге кашып немесе босып кеткендердД, кара жумыска алынгандарды елше кайтару мэселес1 жуктелсе, екшшкше жалпы казак съезш дайындау мшдет1 тапсырылды. Съезд жалпы казак съез1нде каралатын мэселелерд дайындауга, орнын hэм уакытын лайыктап, журтка хабар беруге айрыкша бюро курып, оныц агзалары ет1п Э. Бекейхановты, А. Байтурсынулын, М. Дулатулын, С. КадДрбаевты, F. Есенгуловты, И. Эл1мбековты, Е. Турмухамедовты жэне К. Турымовты бек1тед1.
Съезд Торгай облыстык аткару комитет1н сайлап, оныц терагалыгына зацгер Ткаченконы, оган орынбасарлыкка С. КадДрбаевты, мушел1кке баскалармен б1рге А. Байтурсынулын, М. Дулатулын жэне Н. Бег1мбетовты бектгедД [4, 304-324 б.].
Одан кешнп уакытта жогарыда аталган КР ОММ-нан алынган «Народный комиссариат юстиции Кир ССР. Стол учета личного состава» атты С. Кадырбаевтыц жеке 1анщ «Личный листок ответственного работника» деп аталатын ез колымен толтырылган кужаттан керш отырганымыздай, 1917 жылгы 14 мамырдагы ЭдДлет министрлшнщ ведомствосыныц буйрыгымен Торгай уез1нщ бтмгер судьясы болып тагайындалып, 1917 жылдыц караша айына дешнп аралыкта Торгайда бтмгер сот лауазымында болды. Орынбор округт1к соты бел1мшес1тц
1917 жылгы 22 желтоксандагы жалпы жиналысыныц шеш1м1мен Торгай облыстык комиссарыныц кемекш1с1 болып тагайындалуына байланысты бтмгер судьяныц м1ндеттерш аткарудан босатылды [11, 71 б.].
Карастырылып отырган кезецдег1 Сейдэз1м Кадырбевтыц когамдык-саяси кызмет1не катысты «Ситуацию усугубило и
то обстоятельство, что в конце июля - начале августа 1918 г. в Кустанае и Омске произошло несколько конфликтов на национальной почве между русскими и казахами, инициаторами и участниками которых стали видные алашордынцы, в том числе член Акмолинского областного киргизского исполнительного комитета Е.И. Итбаев и депутат Всероссийского учредительного собрания, член военного совета Алаш-Орды С.К. Кадирбаев» деген деректе кездесед [18, 110-113 б.].
Жогарыда баяндалган деректен, карастырылып отырган кезецде Сейдэз1м Кадырбаевтыц мемлекетпк мацызы бар саяси ion жауапкерш1л1кпен аткара алатын сешмдД мемлекетт1к кызметкер рет1нде танылганын керуге болады.
Сонымен катар, жогарыда аталган кужатта, 1917 жылдыц караша айынан 1919 жылга дешн Алаш орданыц Торгайдагы эскери бел1м1нщ мушес1 болгандыгын, ек1 жыл алашордашылар катарында улттык мемлекетп куру жолында белсенд кайраткерл1к танытканын да ашык жазган.
Сейдэз1м Кадырбаевтыц б1л1кт1 зацгер рет1нде ширатылып, эр1 тулга рет1нде когамдык-саяси кезкарасыныц калыптасуына б1ршш1ден,зацсаласында кызметжасайжурш, сол заманда казак даласында колданылган нормативт1к-кукыктык кужаттар, кукыктык нормалар, оларды колдану акт1лер1 мен тергеу жэне сот 1с1н жург1зу практикасын ез кез1мен керш, б1лш, 1с жузшде тэж1рибе жинактауы эсер етсе, екшшЦен, бастапкыда ез замандастары, эр1 ауылдастары, казак зиялылары М1ржакып Дулатов пен Ахмет Байтурсыновтармен жэне кешннен баска да белг1л1 когам кайраткерлер1мен жакын карым катынаста болып, улттык мемлекет куру жолындагы ортак максатты жузеге асыру жолындагы кызметтер1 ыкпал етт1. РФ. Воронеж каласындагы «Воронеж облыстык мемлекетпк когамдык-саяси тарихы мурагатынан» алынган Кадырбаевтыц тергеу 1с1нен алынган мына б1р дерек «Перечисленнных выше бывших членов буржуазного-националистической организации «Алаш-Орда» имел личные
связи до моего ареста с Байтурсуновым Ахмедом, Дулатовым Мирякубом, Омаровым Елдес, Ермековым Алимханом и Шонановым Тельманом, с которыми проживал и работали городах Оренбург, Кзылорда и Алма-Ата» -деген мэл1меттердД талдау барысында, жотарыдаты жасалтан тужырмды одан эр1 нактылай тусет1ндшн керуге болады [19, 8 б.]. Кадырбаев казак зиялыларыныц б1р1 рет1нде Акпан тецкер1сшен кешн жаца котамдык езгер1ске белсене араласып, ез ултыныц ем1рш тYбегейлi езгертуге, жаксартута талпынды.
Президент1м1з Касым-Жомарт Токаевтыц «ТэуелаздДк бэршен кымбат» атты макаласындаты мына б1р жолдар б1здщ ойымызды одан эр1 толыктырып растай тYсет1ндей: «Ец тажайып ерл1ктер Отанта шекс1з CYЙiспеншiлiктен туындайтыны сезс1з. Шын отансYЙг1шт1к дегетм1з - жалац уран тастау емес, елще, халкыца кызмет керсету. Адам баласы дYниеге патриот болып келмейдД. Ол б1л1м мен тэрбие алып, элеуметпк ортамен араласып, азаматтык болмысын калыптастыру кез1нде патриотка айналады. Оз1нщ жеке максат-мYДделерi котам иплшмен Yндес1п, елшщ дамуына елеул1 Yлес косып жатканын жан-жYрегiмен сезшген адам натыз бакытка кенеледЬ> [2, 3 б.].
Корытынды. Сейдэз1м Кадырбаев кеп ем1р CYрмесе де, бар ем1рш баска да кептеген казак интеллигенциясыныц ек1лдер1 сиякты, халкына риясыз кызмет ет1п, казак котамыныц эволюциясына айтарлыктай Yлес косуга арнады. Оныц азаматтык устанымдары Алаш козталысы тусында тана кер1тс таппай, Кецес Yкiмет1 орнатаннан кешн де ез жалтасын тапты. Кадырбаев казак халкыныц кукыктык сауаттылытын кетеру максатында, кецес Yкiмет1 тусында да езшщ зац саласындаты
кызмет1н жалтастыра жYрiп, шала сауатты зацгерлер Yшiн б1рнеше кемекш1 куралдар жазып б1рнеше зацдарды орыс ттлшен казакшага тэрж1малап, оларды казак ел1нщ турмыс-салтына бешмдей отырып жазтан. Атап айтар болсак; «Кылмыс зацы», «Акы зацы», «Жер зацы», «Ноториат туралы зац, ереже, нускаулар», «Акылы 1стердД жYрг1зу зацы» жэне «Неке, YЙ-iшi жэне камкорлык туралы зац» атты ецбектер1 [20, 360 б; 21].
Эрб1р адам ез заманыныц саяси катынастары мен саяси жYЙесiнiц б1р мYшеd дейт1н болсак, онда окыматан карацтылыктыц салдарынан кукыты тапталтан казак котамына оц эсер етуге талпынтан Сейдэз1м Кадырбаевтыц дэл осындай ецбектерд жазуыныц себеб1 эрб1р адамныц, эс1ресе, айтулы элеуметпк тултаныц болмысы мен оныц шытармашылыты ез заманынан тыс болмайтындытынан. Ондай тулталардыц сол дэу1рдег1 котам дамуына белг1л1 б1р децгейде ыкпал ет1п, езшдДк езгер1стер енг1зу1де тарихи зацдылык.
Жотарыда атап ет1лгендей, сот жYЙеdнде теменп сатыдан бастап тYрлi кызметтер аткару барысында тэж1рибе жYзiнде жинатан б1л1м1 болмаса, арнайы зац оку орнын тамамдаматанына карамастан кызмет бабында сатылап кетершу ятни аудармашылык кызметтен Наркомюстта бел1м мецгеруш1а децгешне дешн жеткендД, б1ршш1ден, Сейдэз1м Кулмухамедулы Кадырбаевтыц халкымныц кайтсем кукыктык сауаттылытын кетеремш деген тынымсыз 1здетстер1нщ негшнде жинактатан мол тэж1рибеа мен бш1м1нщ негшнде десек, екшшЦен, кызмет бабындаты жогары жауапкершшш мен кажырлы ецбепнщ аркасында деп тужырым жасаута болады.
Эдебиеттер Ti3iMi
1 Григорьев В.К., Шапорев Ю. Фрагменты времени. О чем не говорили. / В.К. Григорьев, Ю. Шапо-рев. - Алма-ата: Жалын, 1990. - 48 с.
2 Токаев К,К. Тэуелс1зд1к бэршен кымбат/ К,К. Токаев // Егемен Казахстан. - 2021. - №2. - Б. 2.
3 Мартыненко Н. Алаш-Орда: сборник документов / Н. Мартыненко. - Алма-ата: Айкап, 1992. - 120 с.
4 К,ойгелдиев М. Алаш козталысы / М. Крйгелдиев. - Алматы: Мектеп, 2008. - Б. 433.
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(134)/2021 103
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
5 Тыешов Е., Камзабекулы Д. Алаш ^озгалысы. Энциклопедияльщ аныщтамалыщ. / Е. Тiлешов/ Д. Камзабекулы. - Алматы: Сардар, 2014. - Б. 528.
6 Ескещдрулы М. «Алаш Орда» министрлерi / М. Ескещдрулы. - Алматы: 2008. - 114 б.
7 Журтбай Т. Ж. ¥раным-Алаш! / Т.Ж. Журтбай. - Алматы: Ел-шежiре/ 2008. - 438 б.
8 Журтбай Т. Ж. ¥раным-Алаш! : 2 том. / Т.Ж. Журтбай. - Алматы: Ел-шежiре, 2011. - 447 б.
9 ЭбдiFалиулы Б. Торгай кeтерiлiсi: 1916-1917 жж. / Б.ЭбдiFалиулы. -Астана: Фолиант, 2016. - 86 б.
10 ЭбдiFалиулы Б. Алаш эскерь 1918-1920 жж. / Б. ЭбдiFалиулы. - Астана: Казахстан Республикасы Президентi жаныщ^ы Казахстан стратегиялыщ зерттеулер институты, 2017. - 286 б.
11 Государственный архив Оренбургской области (далее ГАОО) Ф. 57. О. 1. Д. 275. 6-14, 31-45 -71 л.
12 Сактаганова Э.Б., Четин Н.Д. Зацгер Сейдэзiм Кадырбаев eмiршщ кейбiр сэттерi туралы тарихи деректер // Эл-Фараби ат. Каз¥У хабаршысы. Тарих сериясы. -2020. - №3(98). - Б. 156.
13 Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия. История движения Алаш. / Д.А. Аманжоло-ва. - Москва: ИЦ. Россия молодая, 1994. - 213 с.
14 Тулепбаев Б. Алаш // История национальных политических партий России: Матер. Междунар. конф., - Москва, 1996. - С. 408.
15 Легкий Д.М. Казахские политические деятели в 1917 году: от февраля до октября // Вестник Хакасского государственного университета им. Н.Ф. Катанова. Сер. Ист. - 2017. - №22. -151 с.
16 Казахстан Республикасыныц президенттш мураFаты (эрi ^арай КР ПМ), К. 811. Т. 20. 1с. 137. 19-19об-п.
17 Каза^ улт-азаттыщ ^озFалысы: Каза^ съездерь Кужаттар мен материалдар жинаFы. - Алматы: Ел-шежiре, 2007. - Т. 4. - Б. 352.
18 Шишкин В.И. Взаимоотношения Алаш-Орды и Временного Сибирского правительства // Известия Уральского государственного университета. Сер. 2, Гуманитарные науки - 2011. - № 4 (96). С. 318.
19 Государственный архив общественно-политической истории Воронежской области (далее ГАО-ПИ ВО) Ф. 9353. О. 2. Д. 16483. 8 л.
20 Дулатова Г., Иманбаева С. Мiржа^ып Дулатулы: Кесемсез, эдеби-сын жэне зерттеу ма^алала-ры: 5-томдык, шынармалар жинаFы. Т.3 / Г.Дулатова, С. Иманбаева. - Алматы: Мектеп, 2003. - 360 б.
21 То^тарбай Е.Н. Кайта оралFан ^айраткер. [Электрон.ресурс] - 2021. -URL: https://turkystan.kz/ article/89605 (КолданылFан куш: 10.02.21)
Э.Б. Сактаганова1, Е.Е. Сайлаубай2, Н.Д. Четин3
1,2 Евразийский национальный университет им. Л.Гумилева, Нур-Султан, Казахстан 3 Киршехирский университет имени Ахи Эврана, Киршехир, Турция
Общественная и правовая деятельность юриста С. Кадырбаева
Аннотация. В данной статье рассматриваются деятельность юриста, переводчика Сейдазыма Кул-мухамедулы Кадырбаева, годы его обучения в учебных заведениях во времена царского правительства, успеваемость. Несмотря на то, что Кадырбаев получил педагогическое образование, свою трудовую деятельность он начал с должности переводчика в правовой системе. И это не случайно, так в тот период претерпевал изменения традиционный образ жизни казахского народа. Его продвижение по службе исследовано при помощи архивных данных. Был произведен обзор научной литературы для более подробного изучения общественно-политической жизни и деятельности Сейдазыма Кадырбаева. Произведен сравнительный анализ сведений из архивов и научной литературы России и Казахстана. В результате анализа выявлены неизвестные общественности факты из жизни Сейдазыма Кадырбаева, которые были, которые также дали возможность для систематизации работы. В свою очередь было выявлено, что дружба с казахской интеллегенцией была основой для его дальнейшего развития и сотрудничества с политическими силами, направленными на защиту политических и гражданских интересов народа в начале ХХ века, в период возрождения политической активности в империи. В статье оцениваются роль Кадырбаева как активного члена политической организации «Алаш - Орда» и его способность продви-
гаться в правовом поле, проявлять себя как грамотного и квалифицированного сотрудника, несмотря на отсутствие специальных юридических знаний. Сейдазым Кадырбаев внес свой вклад в правовую защиту неграмотного населения, переведя несколько законов с русского на казахский язык и приспособив их к казахскому образу жизни. Также он осуществил перевод на казахский язык нескольких работ в области юриспруденции.
Ключевые слова: переводчик; секретарь; наркомюст; юрист; судебная система; Алашорда; интеллигенция; титульный старший советник.
E.B. Saktaganova1, E.E. Sailaubai2, N.D. Chetin3
1,2 L. N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan 3 Ahi Evran Kirsehir University, Kirsehir, Turkey
Public and legal activities of a lawyer S. Kadyrbaev
Abstract. This article examines activities of a lawyer, translator Seidazym Kulmukhameduly Kadyrbayev and his training and academic performance under the tsarist government. He received a pedagogical education but began his career as a translator in the legal system. And this is no accident, as at that time the traditional way of life of the Kazakh people was undergoing changes. His career advancement was studied with the help of archival data. A review of the scientific literature was made for a more detailed study of the topic of the sociopolitical life and Seidazym Kadyrbayev's activities. There was carried out a comparative analysis of information from archives and scientific literature of Russia and Kazakhstan. The results of the analysis reveal facts from Seidazym Kadyrbayev's life that have been unknown to the public. It was also revealed that friendship with Kazakh intelligence was the basis for his further development and cooperation with political forces aimed at protecting the political and civil interests of the people at the beginning of the XX century, during the revival of political activity in the empire. The article assesses S. Kadyrbayev's role as an active member of the political organization «Alash-Orda» and his ability to advance in the legal field, to be a competent and qualified employee, despite the lack of special legal knowledge. Seidazym Kadyrbayev contributed to the legal protection of the illiterate population by translating several laws from Russian into Kazakh and adapting them to the Kazakh way of life. He also translated into Kazakh several works in the field of jurisprudence.
Key words: translator; secretary; people's Commissariat of Justice; lawyer; the judicial system; Alashorda; intelligentsia; senior advisor.
References
1 Grigoriev V.K., Shaporev Y. Fragmenty vremeni. O chem ne govorili. / V.K. Grigoriev, Y. Shaporev. [Fragments of time. What thei did not talk about] (Jalyn, Alma-Ata, 1990, 48 p.) [in Russian].
2 Kasym-Jomart Tokaev. Tauelsizdik barinen kymbat [Independence is the most precious thing] Newspaper «Egemen Kazakhstan», 2, 2(2021) [in Kazakh].
3 Martynenko N. Alash-Orda: sb. Documentov [Alash-Orda: collection of documents] (Aikap. Alma-ata, 1992, 120 p.) [in Russian].
4 Koigeldiyev M. Alash kozgalysy [Alash movement] (Mektep, Almaty, 2008, 433 p.) [in Kazakh].
5 Tleshov E., Kamzabekuly D. Alash. Kozgalysy. Encyklopedialyk anyktamalyk [Alash movement. Encyclopedic Guide] (Sardar, Almaty, 2014, 528 p.) [in Kazakh].
6 Eskendiruly M. «Alash-Orda» ministirleri [Ministers of «Alash-Orda»] (Almaty, 2008, 114 p.) [in Kazakh].
7 Jurtbai T.J. Uranym-Alash! [The motto is Alash!] (El-shejire, Almaty, 2008, 438 p.) [in Kazakh].
8 Jurtbai T.J. Uranym-Alash! : 2 tom. [The motto is Alash! V. 2] (El-shejire, Almaty, 2011, 447 p.) [in Kazakh].
9 Abdigaliuly B. Torgai koterilisi : 1916-1917 jj. Kujattar. makalalar [Torgai uprising 1916-1917] (Foliant, Astana, 2016. 86 p.) [in Kazakh].
10 Abdigaliuly B. Alash askeri. 1918-1920 jj.[Alash army. 1918-1920] (Kazakstan Respublikasy Prezidenti janyndagy Kazakstan strategialyk zertteuler instituty, Astana, 2017. 286 p.) [in Kazakh].
11 Centralnyi gosudarstvennyi arhiv Orenburgskoi oblasti (dalee GAOO) [Central State Archives of the Orenburg Region (further GAOO)] F. 57. O. 1. D. 275. 6-14, 31-45 -71 L. [in Russian].
12 Saktaganova E.B., Chetin N.D. Zanger Seidazim Kadyrbaev omirinin keibir satteri turaly tarihi derekter. [Lawyer Seidazim Kadyrbaev is a historical figure about some lines of his life] Al-Farabi KazUU habarshysy. Tarih seriasy [Al-Farabi Kazakh National University journal. History series] Almaty, 3(98) 156(2020) [in Kazakh].
13 Amanjolyva D.A. Kazahski avtonomizm i Rossia. Istoria dvijenia Alash. [Kazakh autonomy and Russia. History of the Alash movement] (IC. Rossia molodaia, Moscow, 1994. 213 p.). [in Russian].
14 Tulepbaev B. Alash. Istoria nacionalnyh politicheskih partii Rossii. [History of the national political parties of Russia] Material Mejdunarod. konf., [Mater. International Conf.] Moscow, 1996. P. 408 [in Russian].
15 Legkii D.M. Kazahskie politicheskie deiateli v 1917 godu: ot fevralia do oktiabria [Kazakh Politicians in 1917: February to October] Vestn. Hakasskogo gosudarstvennogo universiteta im. N.F. Katanova. Ser. Ist. [Bulletin of N.F. Katanov Khakass State University. Ser. History] 2017. № 22. P. 151 [in Russian].
16 Kazakhstan Respublikasynyn prezidenttik muragaty (ari karai KR PM) [Prezidential archive of the Republic of Kazakhstan] F. 811. O. 20. D. 137. 19-19ob L. [in Kazakh].
17 Kazak ult-azattyk kozgalysy : Kazak siezderi. Kujattar men materialdar jinagy [The Kazakh national liberation movement] 2007. Vol. 4. P. 352 [in Kazakh].
18 Shishkin V.I. Vzaimaotnoshenia Alash-Ordy i Vremennogo Sibirskogo pravitelstva. [The relationship between the Alash Orda and the Provisional Siberian Government] Izvestia Uralskogo gosudarstvennogo universiteta. Ser. 2, Gumanitarnye nauki [News of the Ural State University. Ser. 2, Humanities.] 2011. № 4 (96). P. 318 [in Russian].
19 Gosudarstvennyi arhiv obshestvenno-politicheskoi istorii Voronejskoi oblysti (further GAOPI) [State Archive of Social and Political History of the Voronezh Region] F. 9353. O. 2. D. 16483. 8 L. [in Russian].
20 Dulatova G., Imanbaeva S. Mirjakyp Dulatuly: Kosemsoz, adebi-syn jane zertteu makalalary: 5-tomdyk shygarmalar jinagy. Т.3 [Foreword, literary criticism and research articles] (Mektep, Almaty, 2003. 360 p.) [in Kazakh].
21 Toktarbai E.N. Kaita oralgan kairatker [The returned activist] Available at: https://turkystan.kz/ article/89605[in Kazakh] (Accessed 10.02.21)
Авторлар туралы мэлiмет:
Сактаганова Эльмира Балтабаевна - Корреспонденция Yшiн автор, тарих мамандыгыныц 3 курс докторанты, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттыщ университет, Нур-Султан, Казахстан.
Сайлаубай Ерлан Ерназарович - «Абай академиясы» зерттеу институтыныц директоры, Казахстан та-рихы кафедрасыныц доцент, тарих гылымдарыныц кандидаты, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттыщ университет, Нур-Султан, Казахстан.
Четин Н.Д. - Ph.D., профессор,. халыщаралыщ ^атынастар кафедрасыныц мецгерушiсi, Кыршехир Ахи Эвран университет, Кыршехир, ТYркия.
Saktaganova Elmira Baltabaevna - Corresponding author, The 3rd Ph.D. doctoral student in History. L.N. Gumilyov Eurasian National University. Nur-Sultan, Kazakhstan.
Sailaubai Yerlan Yernazarovich - Director of the Research Institute «Abai Academy», Associate Professor of the Department of History of Kazakhstan, Candidate of Historical Sciences. L.N. Gumilyov Eurasian National University. Nur-Sultan, Kazakhstan.
Chetin N.D. - Ph.D., professor. Head of the Department of International Relations. Kirsehir Ahi Evran University. Turkey, Kirsehir.
