CC BY
83
УДК 94(574+.575.1)
Ocresh Ata - the ancestor of the tribe Naiman Toktabay Ahmet
Doctor of Historical Sciences, Professor, chief researcher, Institute of History and Ethnology named after CH. Valikhanov
Annotation. This article is about the ancestor of the naimans - Ocresh Ata, the naimans - okresach, settled in Uzbekistan. Some historians believe that the ancestor of the naimans were just Ocresh Ata. In the article, the author considers the Naimans as one of the tribes that participated in the creation of the Kazakh Khanate. The main attention is paid to superstitions, religious beliefs of the ancestors and the study of the symbol of the Naiman tribe. On the basis of various scientific and historical materials, legends and chronicles about Okresh Ata, the origin, genealogy of the distribution of offspring and the traditions of the tribal leader are considered. In ancient legends, it is said that the cult of Kok-Tengri and the cult of the bull is directly related to the Naiman tribe. It is also confirmed that the frequently occurring names of cows or bulls in the Naiman tribe according to the Turkic chronology have a connection with Okresh Ata.
Найманньщ шежiребасы ©мреш Ата
Токтабай Ахмет
Тарих гылымдарыныц докторы, профессор, Тарих жэне этнология институтыныц бас гылыми ^ызметкер!
Авдатпа. Бул макала наймандардыц аргы Teri - ©феш ата, ©збекстандагы ефеш-наймандар жайында жазылган. Кейб1р шеж1рештер наймандардыц аргы теп - ©феш шал деп есептейдг Макалада автор казак хандыгыныц курылуына ат салыскан тайплардыц б1р1 рет1нде наймандар жайлы карастырган. Найман руыныц белпс1, ата-бабаларыныц ырым, дши-нанымдарына ба-сты назар аударган. ©феш ата туралы эр TYрлi гылыми-тарихи материалдар, ацыз-шеж1релер нег1з1нде тайпа мен оныц басындагы басшылыкка келген 0к1реш атаныц шыгу тег1, урпактарынын таралу генеологиясы карастырылган. Кене ацыздар жел1с1нде кек тэфге, ег1зге табыну кульпнщ атаулы тайпага байланысы т1келей бар екеш ескер1лед1. ТYрiктeрдщ жыл санауы бойынша найман тайпасында жи1 кездесетш сиыр немесе бука атауларыныц ©фешпен байланысы бар деген де болжамды кездест1руге болады.
Окреш ата - родоночальник найманов
Токтабай Ахмет
Доктор исторических наук, профессор, главный научный сотрудник института истории и этнологии имени Ч.Ч.Валиханова
Аннотация. Эта статья о родоначальнике найманов - Окреш ате, о найманах- окрешах, расселенных в Узбекистане. Некоторые летописцы считают, что первопредком найманов был именно Окреш ата. В статье автор рассматривает найманов как одно из племен, участвовавших в создании Казахского ханства. Основное внимание уделено суевериям, религиозным верованиям предков и изучению символа племени Найман. На основе различных научно-исторических материалов, легенд и летописей об Окреш ата рассмотрены происхождение, генеология распространения потомства и предания вождя племени. В древних легендах говорится, что культ Кок-Тенгри и культ быка имеет прямое отношение к племени найман. Также подтверждается, что часто встречающиеся названия коров или быков в племени найманов по тюркскому летоисчислению, имеют связь с Окреш ата.
Найманньщ шежiребасы ©мреш Ата
А. Токтабай
Ортагасырлык тарихи жазбаларда кездесетш «Бука», «Кушл1к Бука», «Байбука», «Буйрык» лауазымы кебшесе наймандарга катысты колданылады.
Найман хандыгы 1120 ж курылган. «Аша тацба найман» деген угым казак жыр-ларында жи кездеседi. Наймандардыц Орта Азияга коныс аударуы XIV г 6мiр Темiр, XV-XVI г 6бiлкайыр Шайбани, XVIII г Актабан-шубырынды заманына сэйкес келедк Тарихи деректерде наймандардыц атакты адамдарын жерлейтiн кабiрстаны - Самаркандтагы Шахи-Зинда.
Наймандар 9збек хандыгыныц жэне ^азак хандыгыныц курылуына белсене араласкан тайпа. М.Тынышпаев наймандардыц казак халкына туыстас кыргыз, езбек, каракалпак, ногай, кырым татарлары арасына шашылганы туралы 1925 жылы шыккан ецбепнде атап еткен (Тынышбаев, 1925). Кейбiр шежiрешiлер наймандардыц аргы тегi - 9кiреш шал деп есептейдк 9кiреш - бука деген сез. Туыстас тYркi ттдес елдердщ ортак ацыз-шежiресiнщ бiрi «9гiзхан». 9гiзхан ацызы астрономиялык мазмунга арналган, аспан Сиырымен (егiз-бука) байланысты. 9гiз ез алдына ел уйымдастырып эскер курып, хан сайланады, 9пзхан (Огызхан) аталады. «Бука» Найманныц хандык атауыныц косымшасы. Осыган байланысты 9юреш-найман руыныц генеологиясы мен этникалык ерекшелктерЫ жаца де-ректер аркылы, гылымдар сабактастыгы негiзiнде аныктап, екi халыктыц (езбек, казак) кенеден келе жаткан мэдениеттерЫщ ьщпалдастыгын зерттеудщ езектiлiгi жогары болып табылады.
Найман тайпасындагы 9юреш баба туралы ацызга, оныц зиратына катысты мэлiметтер 2019 ж Ш.Ш. Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институтыныц экспедициясы 9збекстанга арнайы барып, зерттеу жумысын жYргiзгенде жиналды. Найман шежiресiне катысты мэлiметтер М.Тынышбаев, Рашид-ад-Дин, Н.Аристов, ^.Халид, С.Акатаев, Камал Абдрахман, «Алаш» та-рихи-зерттеу орталыгыныц ецбектерЫен алынды. Астрономиялык мазмундагы улттык дYниетанымfа катысты мэлiметтер Э.Маргулан, Г.Потанин, А.Машанов, Ш.Эбдiраманулы, Н.Захарова ецбектерЫен алынды. Сондай-ак такырыпка катысты З.^инаятулы, Т.Акеров, Т.Журтбаев, А.Аманжолов ецбектерi пайдала-нылды.
Iссапармен Науаи е^рЫдеп жергiлiктi тургындармен сухбаттаскан мэлiметтер кагазга тYсiрiлдi, экелнен экспедиция материалдары шежiре материалдарымен, жазба деректермен салыстырыла зерттелiндi.
«Актабан шубырынды, Алкакел сулама» жылдарында наймандардьщ кепштИ кырылып, калганы Самарканд, Букара е^рлерЫе ыгыскан. Тарыдай шашылган наймандардьщ бiр белiгi Шибан улысына белiнген. Дерек мэлiметтерi бойынша олардыц ездерi еюге белiнiп берiледi: бiрi - найман деп жай гана атал-са, екiншiсi - екiреш найман деп аталады (Тарихи-Абулхаир-хани). 9кiреш атауы казiргi найман шежiресiнде казак халкыныц курамындагы бYкiл тайпаныц аргы аталарыныц бiрi ретiнде кездеседi (^азак ру-тайпаларыныц тарихы, 2008).
^.Халид: «Орта жYЗдщ езшен яки баласынан Найман туган, Найманныц бала-сы 9кiреш, багзылар 9юреш лакабы», - дейдi (Халид, 1992). Орта жYЗдегi найман, бiздщ казактыц ескi сезiнше, Софы мырза деген тайпа. Оны Баба мырза деген Уа елтiргенде, Софы мырзаныц токалыныц жалгыз баласы 9кiреш казак Ыне кешiптi (https//alashainasy.kz.). З.9. ^айсеновтыц пшршше: «Негiзiнен 9кiреш наймандар Баганалы, Балталы аталатын тайпалар iшiнде. Соларды дэрiптеймiз деп бурынгы шежiрешiлер Найманнан Белпбай (9кiреш) деп косактап керсеткен. Тарихты бiлмегендiктен шежiрешiлер найманды токсандагы шал жасап, Белпбай (9феш) тудырган» (^айсенов, 2001). К;.Халид:«9фешт XIV-XV гасырдагы Орысхан шамалас»,- дейдi.
Б.з. XI г орта шешнен бастап Найман улысы тарих сахнасына «найман»
атауымен шыкты. БYкiл тайпа Найманньщ 90 жаска келгенде керген жалтыз улы Белгiбайдан тарапты-мыс. Бiр адамныц кiндiгiнен тарау, бертiнгi 6ip мэшhYP тултадан бастап санамалап кету, кебшесе, ацыздыц желiсiнде (^азак ру-тайпаларыныц тарихы, 2008: 137). Ацыз бойынша Найман Букарада окытан молда, талым юа болтан, киiмдi актан киген, атты кылацнан мiнген, езшщ ец ак кiсi екен, сопы молда болтан соц «Ак сопы» атантан. Найманныц лакап аты -©юреш (Ецсебаев, 2010: 81). Лакап - ерте заманда атак, дацк деген матынада колданылтан. Тарихи деректерде наймандардыц эскери экiмшiлiк жэне баска да мемлекетт курылымдарта катысты арнаулы атаулар кездеседк Бул атаулар-дан сол кездеп Найман хандытыныц мемлекеттiк жYЙесiнiц даму дэpежесiн жэне баска жатынан да каншалыкты ыкпалта ушыратанын керуге болады (Бакыт Ежен, 2003). Найманныц эюмштИнщ атауы «шал». Шал - ханзада деген матына беред1 (Рашид-ад-дин, 1946: 184). АксYЙек урпаты саналатын шалдыц сыртка кол бастап шытатын, жат ру-тайпалардыц iстеpiне катысатын, ел арасындаты араздыктарды келiстipетiн, зацды аткаратын мiндеттеpi болтан. 0кipеш Шал - найман елшщ ханнан кейiнгi мемлекетт лауазымдардыц ец жотарты ататы. Ацыз бойынша 0кipеш шал 1310 жылы тутан, жастык жэне толыскан шактарында - эскербасы, егделене келе дшге бет бурыпты, «Акмырза», «Аксопы» аталуы осы тус сиякты (Абдрахман Камал).
©юреш - бука деген сез. 1шк Моцтолияныц солтYCтiк-шытысына карай Бука деген езен бар. Наймандар соныц койнауынан ерген, ол езен элi кYнге дейiн бар (Жошы ханныц...2016). Келдщ, булак пен езеннщ пайда болуы жeнiндегi ацыз-эцпмелердщ бip сарасы касиеттi жануарды тотем тутумен байланысты айтылады (Уэли Нуpгелдi, 2019: 11). Ертеде ^н - оттыц кожасы, ал Ай - судыц билеушiсi деген ой калыптаскан екен. Р.Н.Безертиновтен окитынымыз: «жылкы жотарты элем иеанщ жануары саналса, бука теменп элем иеанщ жануары саналады» (Безер-тинов, 2017: 16). Жеpдi кек ©гiз кeтеpiп тур дегендi ата-эжелеpiмiзден естiп eстiк. О.СYлейменов: «Айта табынушылык дэуipде тотемге карым-катынас езгердг Ендi аспан денесiне «уксас» жануарды кудай деп таниды. Тацдаулысы болтан даланыц кара сиыры, оныц басындаты мYЙiзi оцтYCтiктен жаца тутан ай тэpiздес. Сол кезден бастап епз Айдыц жеpдегi накты Yлгi бейнеа» - дейдi (СYлейменов, 2006). Баятыда есепшiлеp Айдыц жацасы Ypкеpмен неше рет тотысатынын бакылай отырып, уакыт есебiн жYpгiзген. Олар кек тэ^рдеп аспан шырактары туралы iлiм-бiлiмдеpiн жас урпакка тYсiнiктi болуын кездеп, ез жандарынан ацыз, еpтегi де шытартан. (Уэли Нуpгелдi, 2019) Мысалы, «Жет каракшы», «Ак боз ат», «Кек боз ат», <^ркер» туралы ацыз-ертеплер.
Табитат кубылыстарыныц айналып келiп отыруын - кYн мен тYннiц, жыл мезгiлдеpiнiц, ай жацалануыныц алмасып отыруын мукият бакылып, есеп-теп утынудыц казак халкыныц шаруашылык eмipi Yшiн орасан зор тэжipибелiк мацызы болтан (^алиев, 1994: 50). Мысалы, «Ай шалкасынан туса, ай бойы аяз», «Ай арасы - толас» дейд немесе шаруашылык маусымдарын Ypкеpдiц тууы мен батуына сэйкестендipген халкымыз «Ypкеpлi айдыц бэpi кыс», «Ypкеp туса сор-па ас болады», «Yp^p мен Ай ауыл^й конысты, Yp^p мен Ай тотысты» дейдi. Осындаты тотыс, тотам - Ай оратыныц не табатыныц Ypкеpдi «басып етуЬ>. Ол Yш кYнге созылады. Бipiншi кYн - «тотам», екiншi ^н - «Ауыл YЙ контаны», Yшiншi кYн - «epiп шыккан». Ай мен Yp^p жылына он Yш рет кездеседi, демек бip жыл-да он Yш тотыс айы болады. ^азак халкы Ypкеp жулдызын аса касиет туткан, кариялардыц айтуы бойынша: «Ypкеp - жулдыздардыц атасы» (Кейюн Жэрдем, 2006). Астрономиялык таным элементтеpiн еpтегi-ацыз, ауыз эдебиетiнiц барлык
тYрiнен ацгаруга болады.
Жердщ КYндi бiр айналып шыгатын бiр жылдык жолы - жулдыз жолы, кус жолы
- элиптика. Сол жол он еюге белiнiп, эркайсысына белгi ретiнде бiр жулдыз тобы алынган, мYшел жулдыздары сол. Олардыц эркайсысыныц белгiленген аттары бар. Олар - жануар аттары. 12 жылдык жануарлар ^збеп б.д.д. I г б.з.алгашкы гасырларында Орта жэне Орталык Азия аймагында алгашкы кауымдьщ катынастар ыдырап, таптык феодалдык катынастар пайда бола бастаган саты-да емiр CYрген тайпалар мен халыктар ортасында шыккан. Бул ^збектщ шыгуы тYркiлерде 12 (24) мYшелiк ру-тайпалык жуйенщ колданылуна жэне сондай-ак ^збектщ курамына енген жануарлардыц кепшiлiгiне катысты тотемдк угымга байланысты болды. Е.Шаванныц бойынша, тYркiлер 12 жануар ^збеан жа-сап, оны жыл санауда туцгыш колданганына ешюмнщ таласы жок. «Содан кейiн,
- дейдi Е.Шаванн, - оны кытайларга берген (Захарова, 2006: 25).
«9пзхан» - тYркi нэсiлдес ултка ортак ацыз-шежiренщ бiрi. Ш.6бдiраманулы «Муны Туранныц ацыз атасы деуге болады» дейдi (Эбдраманулы, 2004). Он ею жылдык мYшел жануарларыныц бiрi - сиыр болса, 9пзхан ацызы сол аспан Сиырымен, ягни сэуiр-Yркер аталатын жулдыздар тобымен байланысты. Халкымызда «Екi батыр согысты, Yркермен айдай тогысты» деп кектемгi ^н мен тYн тецелгешнщ басы - наурыз мейрамы етiп алуы халкымыздыц езiне тэн астрономиялык терец тYсiнiгi деп угуымыз керек.
Ацыз бойынша, Огыз ханга согыска мiнер атын жэне жабдыктарын тиейтiн арбаны ^ацлы деген кiсi жасап берген. Огыз хан Yркер жулдызыныц персонофикацияланган эквивалент болып табылады. Сол Огыз хан - Yркер езЫщ арбасымен (епз арба) аспанда бiрнеше жылдар бойы сапар шегедi. Ай мен Yркер тогысканда жаца жыл - наурыз туады. Ай кояндай кiшiрейiп болганда, онымен Оfызхан-Yркер егiз арбасымен коса тогысады. Содан кейiн, «керiс айы туады» (^азактыц этн.катерг., 2012).
Ацыз бойынша 9гiзхан жасынан езi CYЙген Ай орагыныц тацбасын езшщ най-засына, аса таягына кадатады, оны мер тацбасы ретiнде туына тактырады. Со-нымен Ай тацба 9пзханныц кол тацбасы, оныц мирастык белпа-елтацба, кол астындагы халыктыц аткарар беппа мер тацбасына айналады (Эбдраманулы, 2004). Бул Ай тацбасын бiздер казiргi ТYрiк, Азербайжан байрактарынан керемiз. Атакты Низами езЫщ «Жетi ару» немесе «Жет кат кек» атты астрономиялык по-эмасында:
«Кетерген Ай сулуды алып 9гiз,
Кектемде аспан туы ол - Наурыз» - деген (Низами, 1980).
«Жыл басы болуга жануарлар таласкан» деген ертеп бар екеын бiлемiз. Сон-да сиыр мYшел жулдыз тобы кашан жыл басы болган? деген сурак туындайды. Б1здщ казiргi жыл басы Тышкан деп жYргенiмiз осыдан кемiнде 2500 жыл шама-сы бурын болган окига. Ал сиырдыц жыл басы болганы онан да эрi, 5000 жыл шамасы бурынгы окига. Ацызды окыганда байкайтынымыз 9гiзхан елi енерлi, мэдениетт^ бiлiмдi болганы (Машанов, 1994). Сиыр малын эулие туту сол кез-де кеп елдерде болганы бiзге мэлiм. Мысалы: грек-мысыр угымында Ио (Исид) тэ^ сиыр кейпiнде бертген. Мысырдыц касиеттi егiзi Апис (Эпаф) сол Ио-Исид сиырдыц улы. Еск курлыкка жататын «Азия» жэне «Еуропа» атаулары сол сиыр сенiмiне байланысты алган-ды. Еуропа - финики патшасы Агенордыц кызы, оны 9гiз-Зевс алып кашады (Машанов, 2004:113). Демек, 9пзхан дэуiрi дYние жYЗiне маглум болган, баскаша айтсак казак халкыныц сол жердеп мэдениетi алдыцгы катарда болган деп бiлемiз. 9гiзхан заманыныц аргы жагына кез жiберсек, осы-
дан 5000-6000 жыл бурый Шумердщ тас ютабында мынадай мэлiмет бар: «К^рп жыл басы Сиыр, онан бурын еткен заман-дарда жыл басы Епзде (Барыс) болтан. 6рбiр ек1 мыц жыл шамасында жыл басы бiр мYшелден екiншi мYшелге ауысып отыра-ды». Мунда кецтге TYЙетiн нэрсе: жыл басы, оный ауысуы деген тYсiнiктер шумерлер мен казактарда уксас матынада айтылады (Машанов, 1970).
12 жылдык жануарлар ^збепнщ пайда болтан кезецшде Орталык Азия-да тек кана мэлiм болып коймай, сонымен катар та-бынуда белгiлi рел аткартан (Захарова, 1960). Наурыз -турмыс, шаруашылык мей-рамы. ^азак диканшылары егiншiлiктi эдеттен тыс ^штщ кудiретi, Тэ^рдщ id деп санатан (Алтаев, 1994). Халыкта «Дикан болсац, кос епзщ тец бол-сын. Малшы болсац, кос етегщ кец болсын» де- 0кфеш ата ескерткiшi.
ген макал бар (Казактыц Самарканд облысы, eкiреш кышлагы.
макал-мэтелдерi, 2012). ^азактар наурызды жыл басы ретшде епздщ басын асататын екен. 9гiз отырыкшылык кезендеп непзп культтщ бiрi болып табы-лады. ^азактар КYн туралы: «ТYCке дейш кек егiзге мiнедi, тYCтен кейш КYн кек жортата мЫедЬ>,-дейд екен. Демек, терт тYлiктiц бiрi - жылкы - сотыс тотемi, ятни кешпелiлiк символы болса, егiз - диканшылык тотемi, отырыкшылыктын символы болып шытады (Алтаев, 1994: 120). Рашид-ад-дин наймандарды бiр кездерi кыртыздар ытыстырып жiберген Енисейдщ ежелгi халкы деп ататан (Рашид-ад-дин, 1952). Сондыктан Т.А.Акеров: «Наймандардыц кыртыздар сиякты егiншiлiкпен айналысканына В.В.Ушницкий баса назар аударды, муньщ езi олардыц СолтYCтiктiц баска кешпендтершен ерекшелiгi болатын»,-дейд1 (Акеров, 2016).
Г.Н.Потанин наймандардан «Кек бука» ацызын жазып алып, былай деп атап керсетедк «Наймандардыц бiр белiгi осы ^нге дейiн ездерiн епздщ урпатымыз» дейдi (Потанин, 1916). Найманныц ортак тацбасы - V екi елшемдi жазык болып келедi (Карамендина, 2006). Г.И.Карпов тYрiкмен тацбаларыныц iшiндегi бука мYЙiз нускасына аркар тацбамен катар осы найман тацбасын уксатады (Карпов,
1945). Наймандарда тотемдк бумага табыну болганында ^мэн жок. С. Аманжо-лов мэлiметi бойынша баганалы (найманныц 6ip тармагы) тацбасы my^3 тэрiздес (Аманжолов, 1959). Ол карсы карап турган буканыц басы бейнеанщ идеограмма-сы деп тYсiндiрiледi.
Т.А. Акеровтыц пiкiрi бойынша наймандардыц шыгу тегiн моцгол дэуiрiнен кейiн eмiр CYрген алтайлык тайпалардан, атап айтканда аздар (аз-шырын) мен булагачиндерден белек алып карау мYмкiн емес. Булар Саян-Алтай елкеанщ кептеген халыктарыныц, соныц iшiнде енисейлiк жэне тянь-шаньдьщ кыргыздардыц, эхирит-булагаттардыц, буряттардыц т.б. этногенезiне катыскан (Акеров, 2016: 27). Наймандардыц билк жYЙесiнен кене тYPкiлердiц ыкпалы анык сезiледi. Кене тYркiлердiц мемлекет баскару тYзiмдерiнiц ыкпалы бертiнге дейiн жалгаскан (Бакыт Ежен, 2003: 15). ¥йгыр каганаты курылган кезде тогыз огыздан белек «сепз огыз» тайпалар одагы пайда болады (Ерзат Меллат, 2019). Ногайлардыц «найман» этнонимi туралы мэлiметтерiнде олардыц аргы тегi сегiз огыздарга жэне найман мемлекетiне барып тiреледi делiнген (Керейтов, 2009). И.Н. Березин «найман» деген сез - моцгол ттЫде сегiз деген сез, сепз рулы ел болгандыктан» дейдi (Березин, 1858: 267). Кептеген зерттеуштердщ пшр1 осындай. Н.А.Аристов «Найман деген Катуни езеынщ бiр айрыгы едi, сол езен атыменен койылган» дейдi (Аристов, 1896: 361). Найман атауын кидандар Алтай тауларындагы сегiз eзендi айнала орналаскан тайпаларга берген, кейЫ осы атпен Найман атанып кетедк Сегiз огыз журтын эуелi «найман аймак» («сепз тайпа») деп Х гасырда кидандар атай бастаган деген топшылау бар.
Х гасырда огыз тайпалары Селжук тайпалык бiрлестiгiнiц непзЫ курады. Бул кезде тYркi журты как жарылып, жартысы мусылмандыкты мойындаса, калганы элi де Кек Тэ^рУ пiр тутатын. Селжук - огыз тайпалык бiрлестiгiндегi кыньщ тайпасыныц ацызга айналган кесемЫщ есiмi. Ол ез тайпасы мен оган багынышты тайпаларды бастап, Сыр бойынан Мауереннахрга карай жылжиды да, Зараф-шан жазыгы мен Нурата тауы мацына коныстанады. Осы жерде олар исламды кабылайды (^азак-н тар.зерт.Т.4., 2009: 197).
Нуратау - бYгiнгi бзбекстанныц Самарканд, Сырдария облыстарыныц аумагындагы, бYгiнгi Науаи каласына жакын (70-80 км) жердегi Нуратау жотасы мен оныц тeцiрегi (^азак-н тар.зерт.Т.4., 2009: 207). 0збек арасында «Бука» сез1 Ташкент, Букара, Самарканд мацында гана сакталган. 0зге аймактыц езбектер1 «eгiз» дейдi (Абдрахманов, интернет). Зеравшан наймандарыныц ортагасырльщ камалы - Кала - Зиявиддин (Пахтачин ауданы) каласыныц мацында орналаскан болатын, онда 0юреш наймандары турды. ^ала кесемдердщ корганышы жэне резиденциясы болып есептелген (Асанов, 2019).
Кешпелтерде эрбiр ханныц туы болды, калыптаскан дэстYP бойынша бiр ханда 9 туга дейш болуы керек. «Тогыз тулы хан» дегенде кез алдыца кудiреттi билеушi келген. Деректерге караганда алгашкы казак билеушiлерi «Тогыз тулы хандар» болган (Балкенов, 2014). «Украч» дегенiмiз кш хандыктыц билеушiсi дэрежесiнде тур деп пайымдауга келетiндей. «Бука» - «алып ^ш» иесi дегенд1 бiлдiредi. «Бука» Найманныц хандык атауыныц косымшасы екеыне YI гасырдагы найман хандары Арык бука, Семiз бука, XII гасырдагы Байбука, Тайбука, Кетбука, Келбука бабаларымызды айтсак жеткiлiктi, дэлелдеу керек емес шыгар (Абдрахманов) Шыцгысханныц би болган, жырау болган Кетбука бабамыз тогыз тулы улыска 9 тацба Yлестiрген екен. Ацыз бойынша Найманныц урпактарыныц еншiсiн даудамайсыз бeлгенi Y^irn Кетбука найманныц «нокта агасы» атанган. Шежiрешiлер «терiстацбалы» тайпасыныц аты «Домбауыл» екен, найманныц
нокта атасымын деп баска найман тайпаларына (сепз тайпата) тацба Yлестiрiп, езше тацба жетпей калтандыктан тацбаны Tepic басып, содан терютацбалы ата-ныпты дeгeндi айтады (Тынышбайулы, 1991: 56). Терютацбалы руы Келбука мен Кетбуканыц eкi атасынан / Актана мен Актотыстан/ шытады (51). ^азакы шeжipeнiц барлыты да Кетбука мен Келбуканы найманныц мэйeгiн уйыткан «ел аталары» eкeнiн тeгic мойындайды. Кетбука кeбiнece «батаналы» деген атпен мэлiм, ейткен1 оныц рулык тацбасы «бакан» болтан. Сонымен катар, кезшде 6бiлкайыpды хан сайлаута найманныц эр тYpлi бeлiмдepiнeн 9 ру басын катыскан. Найман тай-пасы Эбткайырханта кец тYPдe колдау кepceтiп, оныц барлык жорыктары мен сотыстарына бeлceндi тYPдe катыскан.
^азактыц ауыз eKi тiлiндe «0кipeш-найман» деген сез кездеседк ©юреш-Наймандар деп Шайбанидщ да, Аксак Тeмipдiц тусында да айтылтан. Шыцтысхан эулeтi мYлдeм ыдыратан соц, найманныц бip бeлiгi езбек, каракалпак, кыртыз, башкурт ceкiлдi езге халыктардыц курамына eнeдi. ©збекстандаты Наманган, Фертана жазыты, ^ашкария, Букарда, Самаркандта Найман аудандары, Найман кышлактары казipгe дейш сакталып калтан (Астана акшамы, 2016). А.И. Шевя-ков Науаи облысыныц езбек-наймандары ¥зынкудык аулында туратын казак-наймандармен кepшi eкeнiн аныктатан. Этнограф олардыц езара бipiмeн-бipi туыс екен деген корытынды жасайды, ал олардыц кай ултка жататындыты кeйiнгi кездерде тана белг^ болды (Шевяков, 2000: 29). Осы туртыда атап ететш жэйт, барлык наймандардыц ортак бабасы 0кipeштeн таралтаны туралы мифологема. Ургут ауданы езбек жэне казак наймандарыныц зиярат eтeтiн жepi болып табы-лады, eйткeнi осы ауылда, Самаркандтан 30 км жерде, олардыц ортак ацыздык бабасыныц зираты бар. 2012 жылы езбек жэне казак наймандары бipiгiп осы зиратка тас орнатты (Асанов, 2013) ^азак наймандарыныц ек^ К.Абдрахманов осы ic-шаpаны былай деп баяндатан: «Осы кабip Ycтi тасты казак жэне езбек наймандары бipiгiп орнатуы бiздiц бip ортак тYбipдeн шыкканымызды паш eтeтiн мацызды тарихи ic болса екен деп тiлeймiз».
Ендiгi бip дерек бойынша зор эскер баскартан 0кipeш ата - хан баласы, КYшiлiк ханныц урпаты дeлiнeдi. Рашид-ад-дин былай деп жазтан: «Бул далалык тайпа: кeйбipeулepi бик тауды, eндi бipeулepi далалык алкапты мекен eткeн.Yлкeн Алтайда, Каракорымда, Алуй-Серас тауында жэне Кeк-Еpтicтe мекендеген. Бул найман тайпаларыныц ездершщ мыкты, курметт билeушiлepi болтан, олардыц эдет-турпы моцтолдардшне уксас болтан. Кене заманда ездершщ билeушiлepiн КYшiлiк хан - ^шД улы билeушi деп ататан (Рашид-ад-дин, 1952).
^штк такка отырысымен: «Тэцipдi умытсацдар - тYpкiнi де умытасыцдар», -деп ислам дiнiнe катац тиым салтан хан (Журтбаев, 1994: 191). Тарихта тун, TYpiк, уйтыр сиякты Орта Азияда куатты кешпелтер мeмлeкeтiн курган халыктардыц бэpiндe де дYниe тертбурышты, осы тертбурыштаты халык бip тана Тэ^р улына бой усынуы керек. Ол - бiздiц катанымыз деген утым болтан. Алайда, IX тасырдан кeйiн бул утым умыт болтанта уксайды (Еженхан Бакыт, 2003: 11). Найман мемлекетшщ идеологиялык нeгiзi XI т басында несториандык батыттаты христиандыкты кабылдаудан басталтанын умытута болмайды (^азак ру-тайпа-ц тарихы., 2008: 389). ^штк хан мусылмандарта наймандардыц христиан дiнiн немесе будда дшшщ бipiн кабылдауын усынды (Акатай, 2002: 87). XI тасырдыц ортасы мен XII тасырдыц бipiншi жартысында Хорезм Селжук мемлекетшщ курамына eндi. XIII т басында Хорезм мeмлeкeтi ^шткке Yмiтпeн каратан. 1218 ж Жетюу бойында КYшiлiк колымен айкасып керген кэнИ колбасшы - Жебе. Бул e^i кeйiн Xоpeзм жорыты кезшде eлeулi рел аткарып кана коймай, жаулап алтан
ел мен жер кейш Жошыныц билИнде калдырылды (^инаятулы, 2009: 16). Тари-хи роман бойынша: Муныц алдында гана YЙсiн Майкы би бастаган казак билер1 1224 мешЫ жылыныц жаз айында Найман-кере (Шыцгыстау) тауыныц бeктерiнде ТемYжiндi ез аттарынан улыктап, оныц улы Жошыны ездерЫщ тiкелей эмiршiсi деп таныган едк Сондыктан Жошы бул елдiц жайма кецтЫе дэн риза болатын. ©зш хан кетеру рэсiмi аякталган соц журт алдында Майкыны: - Ел кесем^ улыстыц уйткысы болсын! - деп Ел атасы атады...(Зэкенулы, 2003: 514) Шыцгысханга Жошыныц eлiмiн кобызбен естiрткен Кетбуга болатын. ^обыздыц аркасында Кетбуганыц eзi де, артында ацырып калган халкы да каганныц ^арынан аман калган едi. Сeйтiп, би, абыз, жырау Кетбуга саяси билкке араласып, бiр кезде eзi карсы ^рескен каганаттыц кайраткерi боп шыга келдi. Муныц астарында ез елЫщ мYДдесiн кездеген игi ниет жаткан едi (Журтбаев, 1994: 361).
Кене Шыгыс елдерiнде музыка кудайдыц кудiретiмен болады деп сенген. Кептеген халыктар тiлiнде музыкамен байланыстыра сиыр мен сирен сезЫщ тYбiрiн («кар», «сер») «мYЙiз» немесе мYЙiздi жануарларга балаган жэне елецмен, музыкамен байланыстырган. «МYЙiз» латынша -карн жэне бугы магынасында (Машани, 2004: 112). ^азактыц улттык ою-eрнектерiнiц ец басты мэнерi, ец кеп тYрi жэне эр тYрлi мэнер жасауда жиi колданылатыны «мYЙiз» тектес ою-ернектер. «МYЙiз» тектес ою-eрнектердi бурын-соцды зерттеушi галымдардыц барлыгы бул ернектердщ негiзi койдыц, аркардыц, ешюнщ, сиырдыц, буланныц, бугыныц, кодастыц, елктщ мYЙiздерiн бейнелеуден шыккан деп тYЙедi (Теленбаев,1993: 3). Крит, Микен жэне баска аралдарда епз дiндерi Yстем болды. 6рбiр iзеттi орын-дарда касиетт мYЙiз - «жаркылау мYЙiзi» туратын. Iзеттi орындардыц сыртында да, Ынде де мYЙiз бейнеленетiн, курбандыкка мYЙiз кигiзетiн, курбан шалатын Yстелге eгiз суретi салынатын. Дiни рэамдер тYгелдей «©гiз ойыны» делiнетiн (Машани, 2004: 113). ^i жанныц бейнеан салуга тыйым салынады деген хадис Кдоан Кэрiмнiц 22 CYре, 73 аятына сiлтеме жасау аркылы пайда болган. Адам-дар мен жануарлар бейнеан салуга тыйым салынганнан бастап ою-ернек енер1 каркынды тYPде дами тYседi. Ою-ернек колдану - жазу тэстЫ графикалык енер тэсiлiнен ажыратудыц ец мацызды ерекшелiгi болып табылады (Аманжолов, 1998). Жыл басы, Ай мYЙiздi eгiздiц басы - элт басы «А» болган (Карамендина, 2001). Сиыр дУ туралы маглумат Ыжтде бар. Еуропалык орта гасырдыц атакты алхимигi А.Виллановтыц мэлiметi бойынша, ертедеп алхимиктерiц «Сикырлы мeрi» алтын мен ^мютен куйылган. Мeрдiц бiр кабыргасында 0гiздiц бейнесi, екiншi бетiн жиектеп: <^здщ Кудайымыз Гайсаныц (Исус Христос) атымен бата беремiн» деп жазылган. «Кiм Yшiн кудай, кiм Y^irn сауынды сиыр» (Шиллер) де-гендей. Геоцентризм жэне адамнан кудай жасау жеке баска табынуга экелт сокты (Машани, 2004:113, 204). Кдоан Кэрiмде («Бакара» CYресi) Мусаныц алтын бузауга табынушыларымен кYресi жэйлi айтылган.
Наймандар XI гасырда тарихи сахнадан кершт, XII гасырда хандык курып кезЫдеп кeшпендiлер iшiнде ец eркениеттi елге айналган-ды. Бiрак Найман хандыгы 1204 жылы Тэмужин бастаган моцголдармен болган сурапыл согыста кYЙрей жецiлiп, кагандык ретiнде жойылды. Сонымен бiрге олардыц батыс пен шыгысты жалгап турган ортагасырлык eркениетi де жойылды. Алтын тацба - мерЫ басып, элем журтымен хат аркылы байланысып турган ортагасырлык орда канцеляриясыныц мурагаты отка оранды. «Турпайылау журттыц ша-буылы да турпайылау келедi» дегендей, моцгол шабуылы кез тунарльщ найманныц мэдени жауhарларын отка жагып тындырды. ©йткен шапкан жауы мундай мэдениеттен бейхабар болган. Найман мэдениетЫен калганы Найман
ордасыныц ic баскарушысы Тататунтаныц койнына жасыртан найман ханыныц тацбасы, тацбадаты жазу тана. Бiр Tayipi Тататунта аркылы найман жазуы моцгол империясында колданыска енiп, тарихта i3 калдырды (Кинаятулы, 2017: 370).
K^ipri бзбекстанда казак тарихымен байланысты 40-тан астам киелi жерлер бар болса, соныц бiрi - казак пен езбек наймандарына ортак ацыздык бюреш бабаныц зираты. Аруактарта деген ттипат, курмет казак шежiреciнiц басты си-паты. ^мбез - халыктардыц ата-бабасына деген ыстык ыкыласыныц таска айналтан мэцгiлiк айтаты. Сондыктан наймандардыц, атап айтканда 0юреш-наймандардыц шежiре-тарихын зерттеу мацызды эрi езектi мэселе болып табы-лады.
Эдебиеттер Ti3iMi:
1. Абдрахман К. Найман 0феш шал: ацыз бен акикат // my.mail.ru.community/tarbagatai-nashi/.
2. Абдрахманов К. 0феш шал кiм?//https//abai.kz/post/63805.
3. Акеров Т.А. Северо-Восточный гуманитарный вестник. г. Якутск.2016. №4 (17). С.27-35.
4. Ушницкий В.В. Население Байкальского региона в эпоху средневековья. Якутск, 2013.
5. Акатай С.Н. Найман хандыгы: Монография. Алматы, 2002. 87-б.
6. Алтаев Б.6. Оцтуспк Казакстан казактарыныц егiншiлiкке байланысты дэcтYрлерi мен эдет-гурыптары. Тарих г.к.дисс. Алматы, 1994. 99,120,131,147 бб.
7. Аманжолов А.С.Кене тацбаларга кез тксек // Казак тiлi мен эдебиетк-Алматы, 1998. №6-7.
8. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. - Алматы, 1959.
9. Аристов Н.А. Заметки об этнич.составе тюрских племен...//Живая старина. Вып.3-4. СПб., 1896.С.361.
10. Асанов Э. Узбекское племя найман. История и современность. Mangilikel, 2013. №8.
11. Асанов Э. Узбекское племя найман // История и современность узбекского племени Найман. http//greylib.align.ru/.
12. 6бдiраманулы Ш. ДYниетанымы аспанмен астаскан улт. Эссе. //Жулдыз 2004.№3. 148-б.
13. Еженхан Б. Найман хандыгыныц мемлекеттiк курылымы //Казак ордасы. 2003.№3. 11-15 беттер.
14. Балкенов К. ¥лы жырау Кетбука//https//syrboyi.kz/tanim/.2014. 1 наурыз.
15. Безертинов РН. Древнетюркское мировоззрение «Тэнгрианство». -Казань: РИИЦ «Школа», 2017. С.16.
16. Березин И.Н. Очерки внутреннего устройства улуса джучиев //Труды восточного отделения им-перат.археол.общ-ва. -Ч.5. -СПб., 1858. С.267.
17. Галиуллин А. Великие найманы...// Тюркские народы.-Омск: 0мГПУ.2002. С.149-150.
18. Ецсебаев Т.А. Найман шежiреci //©лкетану. Fылыми-кепшiлiк журнал.2010. №2. 81-83 беттер.
19. Меллат Е. Кудыретт найман хандыгы. 2019.05 тамыз. https: //e-history.kz./kz/.
20. Жошы заманыныц суркылтайы - Кетбуга едi.-Аcтана акшамы. 13 акпан 2016.
21. Журтбаев Т. Дулыга. Кене тYркi батырлары туралы тарихи эфсаналар.-Алматы: Жалын, 1994. 191,361 бб.
22. Захарова И.В. Двенадцатилетний животный цикл у народов Центрльной Азии// Труды ИИАЭ АН КазССР.Т.8.1960.С.63//Казак тарихы.2006.№1. 25-б.
23. Зэкенулы Т. Кек бершердщ кез жасы: тарихи роман. -Алматы, 2003.514-б.
24. Интернет : https://kk. wikipedia org/wil.
25. Карамендина М. Тацбаныц шыгу арналары // Жас галымдар - Казакстан тэуелаздпнщ 10-жылдыгына: халыкаралык конф.ецбектерк 4-белiм. -Алматы: Каз¥ТУ, 2001; ТYркi жазуы мен ру тацбаларыныц табиги кубылыстарга негiзделуi//Жаратылыcтану-гуманитарлык гылымдар жэне олардыц инженер мамандарды дайындаудагы мацызы» атты х/аралык II Fылыми-тэжiрибелiк конф-я ецбектерк-Алматы, 2005.
26. Карамендина М. Yшкiл тацбаныц мэш.-Казак тарихы.2006.№ 3. 25-б.
27. Карпов Г.И. Известия ФАН. Филиал Туркменской ССР., серия общественных наук.-Ашхабад. 1945. Т. 3-4.
28. Кейкш Ж. Казакы атаулар мен байламдар.-Алматы: «0лке», 2006. 260-б. Казактыц байырFы елшемдерк Казак тiлi мен эдебиетi. 2017.№5.
29. Керейтов Р.Х. Ногайцы. Особенности этнической истории и бытовой культуры: Монография.-Ставрополь: Сервисшкола, 2009.
30. Казак ру-тайпаларыныц тарихы. Найман. Х том. 1-кп"ап.-Алматы: «Алаш» тарихи-зерт.орт.,2008.
137-б.
31. Казак ру-тайпаларынын тарихы. Найман. II KiTan. -Алматы: «Алаш» тарихи-зерттеу орталыгы, 2008. 2232. Казак ру-тайпаларынын тарихы. Ш-гатап. -Алматы: «Алаш», 2008. 389-б.
33. Казахстан тарихи этникалык зерттеулерде. Т.4.-Алматы: «Алаш», 2009. 197, 207 бб.
34. Казактын макал-мэтелдерк-Апматы, 2012.32-б., Казак тiлi мен эдебиетi. 2017.№ 3. 18-б.
35. Казактын этнографиялык категориялар, угымдар мен атауларынын дэстYрлi жYЙесi. Энциклопедия. II том. Е-И: -Алматы, 2012. 186-б.
36. Кайсенов З.6., Кайсенов А. Найман шежiресi.2 кiтaп.-0скемен, 2001. 13-б.
37. Калиев С., Оразаев М., Смаилова М. Казак халкынын сaлт-дэстYрлерi. -Алматы: «Рауан», 1994. 50-бет.
38. Кинаятулы З. Жошы хан вмiрбaянынын килы тустары //»Алаш» тарихи-этнологиялык гылыми журналы. 2009. №4 (25).
39. Кинаятулы З. Найман хандыгы: тарихы жэне мэдениет (XII-XIX ff.) // -Алматы, 2017. 370-б.
40. Машани А. 6л-Фараби жэне бYгiнгi Fылым.-Алмaты, 2004. 112, 113,204 бб.
41. Машани А. эл-Фараби жэне Абай. - Алматы: Казахстан. 1994.
42. Машанов А. эл-Фараби. - Алматы: Жазушы, 1970.
43. Низами Г Жет сулу. Поэма. - Алматы, 1980.
44. Уэли Н. Казак влкеандеп гидронимдердщ ттдк-этномэдени семантикасы. -Казак тарихы. 2019. №2 (169). 11-б.
45. Потанин Г.Н. Ере.Культ сына неба в Северной Азии: Мат-ы к тюрско-монг.мифологии.-Томск, 1916.// Г.Байназарова. Касиетт TYркi елк - Алматы: 0нер, 1994. 66-б.
46. Рашид-ад-дин. Сборник летописей.-Т.1.кн.1.-М.-Л: Изд-во АН СССР, 1952.
47. СYлейменов О. Небесный бык //Огонек.1998. май.; Казак тарихы. 2006.№3.
48. Тарихи-и-Абулхаирхани //МИКХ, -143-144 бб.
49. Твленбаев С., 0мiрбековa М. Казактын ою-врнектершщ жасалу жолдары.-Алматы,1993. 3-б.
50. Тынышбаев М. История казахского народа.-Алматы, 1925.
51. Тынышбайулы М. Казак халкынын тарихына катысты материалдар//Казак шежiресi.-Целиногрaд: «Каламгер», 1991. 56-б.
52. Нургелдi У. Казактын халык астрономдары - есепштердщ коFaмдaFы тарихи орны мен кызмет1 туралы. -Казак тарихы.2019. №2. 4-бет.
53. Халид К. Тауарих хамса (бес тарих). - Алматы: Казакстан. 1992. -304.13-б.
54. Шевяков А.И. Население Ташкентского оазиса в конце XIX-начале ХХ вв //Международ.общест. организация центр.стратег. и полит. Исслед.-М.,2000. 29-с.
55. https//alashainasy.kz.
56. https//kk.wikipedia org/wil.
References
Abdrakhman K. Naiman ©kiresh shal: aHyz ben aкiкat // my.mail.ru.community/tarbagatai-nashi/. Abdrakhmanov K. ©kiresh shal kim?//https//abai.kz/post/63805.
Akerov T.A. Severo-Vostochnyi gumanitarnyi vestnik. g. Iakutsk.2016. №4 (17). S.27-35. Ushnitskii V.V. Naselenie Baikal'skogo regiona v epokhu srednevekov'ia. lakutsk, 2013. A^tai S.N. Naiman khandyFy: Monografiia. Almaty, 2002. 87-b.
Altaev B.6. OHtYstik Кazaкstan кazaкtarynyн eginshilikke bailanysty dэstYrleri men эdet-Fуryptary. Tarikh
F.k.diss. Almaty, 1994. 99,120,131,147 bb. Amanzholov A.S.Kene taHbalarFa kez tiksek // Кazaк tili men эdebieti.-Almaty, 1998. №6-7. Amanzholov S. Voprosy dialektologii i istorii kazakhskogo iazyka. - Almaty, 1959. Aristov N.A. Zametki ob etnich.sostave tiurskikh plemen...//Zhivaia starina. Vyp.3-4. SPb., 1896.S.361. Asanov E. Uzbekskoe plemia naiman. Istoriia i sovremennost'. Mangilikel, 2013. №8. Asanov E. Uzbekskoe plemia naiman // Istoriia i sovremennost' uzbekskogo plemeni Naiman. http// greylib.align.ru/.
Abdiramanyly Sh. DYnietanymy aspanmen astas^n ylt. Esse. //Zhyldyz 2004.№3. 148-b. Ezhenkhan B. Naiman khandyFynyH memlekettik ^y^my //Кazaк ordasy. 2003.№3. 11-15 better. Balkenov K. ¥ly zhyrau Ketbyкa//https//syrboyi.kz/tanim/.2014. 1 nauryz.
Bezertinov R.N. Drevnetiurkskoe mirovozzrenie "Tengrianstvo'. -Kazan': RIITs "Shkola', 2017. S.16. Berezin I.N. Ocherki vnutrennego ustroistva ulusa dzhuchiev //Trudy vostochnogo otdeleniia imperat.
arkheol.obshch-va. -Ch.5. -SPb., 1858. S.267. Galiullin A. Velikie naimany...// Tiurkskie narody.-Omsk: 0mGPU.2002. S.149-150.
EHsebaev T.A. Naiman shezhiresi //©lketanu. Fylymi-kepshiNk zhurnal.2010. №2. 81-83 better.
Mellat E. Kydyretti naiman khandyfy. 2019.05 tamyz. https: //e-history.kz./kz/.
Zhoshy zamanynyH syr^yltaiy - Ketbyfa edi.-Astana a^shamy. 13 a^pan 2016.
Zhyrtbaev T. Dulyfa. Kene tYrki batyrlary turaly tarikhi sfsanalar.-Almaty: Zhalyn, 1994. 191,361 bb.
Zakharova I.V. Dvenadtsatiletnii zhivotnyi tsikl u narodov Tsentrl>noi Azii// Trudy IIAE AN
KazSSR.T.8.1960.S.63//KazaK tarikhy2006.№1. 25-b. Zskenyly T. Kek berilerdiH kez zhasy: tarikhi roman. -Almaty, 2003.514-b. Internet : https://kk. wikipedia org/wil.
Karamendina M. TaHbanyH shyfu arnalary // Zhas Falymdar - Kaza^stan tauelsizdiginiH 10-zhyldyfyna: khaly^aralyK konf.eHbekteri. 4-belim. -Almaty: Kaz¥TU, 2001; TYrki zhazuy men ru taHbalarynyH tabifi Kybylystarfa negizdelui//Zharatylystanu-gumanitarlyK fylymdar zhsne olardyH inzhener mamandardy daiyndaudafy maHyzy> atty kh/aralyK II fylymi-tezhiribelik konf-ia eHbekteri.-Almaty, 2005. Karamendina M. Yshkil taHbanyH msni.-KazaK tarikhy.2006.№ 3. 25-b.
Karpov G.I. Izvestiia FAN. Filial Turkmenskoi SSR., seriia obshchestvennykh nauk.-Ashkhabad. 1945. T.3-4.
Keikin Zh. Kaza^y ataular men bailamdar.-Almaty: «©lke>, 2006. 260-b. Kaza^tyH baiyrfy elshemderi.
KazaK tili men sdebieti. 2017.№5. Kereitov R.Kh. Nogaitsy. Osobennosti etnicheskoi istorii i bytovoi kul>tury: Monografiia.-Stavropol>: Servisshkola, 2009.
KazaK ru-taipalarynyH tarikhy. Naiman. Kh tom. 1-kitap.-Almaty: «Alash> tarikhi-zert.ort.,2008. 137-b.
KazaK ru-taipalarynyH tarikhy. Naiman. II kitap. -Almaty: «Alash> tarikhi-zertteu ortalyfy, 2008. 22-
KazaK ru-taipalarynyH tarikhy. III-kitap. -Almaty: «Alash>, 2008. 389-b.
Kaza^stan tarikhi etnikalyK zertteulerde. T.4.-Almaty: «Alash>, 2009. 197, 207 bb.
KazatfyH maKal-mstelderi.-Almaty, 2012.32-b., KazaK tili men sdebieti. 2017.№ 3. 18-b.
Kaza^tyH etnografiialyK kategoriialar, yfymdar men ataularynyH dsstYrli zhYiesi. Entsiklopediia. II tom. E-I:
-Almaty, 2012. 186-b. Kaisenov Z.6., Kaisenov A. Naiman shezhiresi.2 kitap.-öskemen, 2001. 13-b. Kaliev S., Orazaev M., Smailova M. KazaK khal^ynyH salt-dsstYrleri. -Almaty: «Rauan>, 1994. 50-bet. Kinaiatyly Z. Zhoshy khan emirbaianynyH Kily tystary //'Alash' tarikhi-etnologiialyK fylymi zhurnaly. 2009. №4 (25).
Kinaiatyly Z. Naiman khandyfy: tarikhy zhsne msdenieti (KhII-KhIKh ff.) // -Almaty, 2017. 370-b.
Mashani A. 6l-Farabi zhsne bYgingi fylym.-Almaty, 2004. 112, 113,204 bb.
Mashani A. sl-Farabi zhsne Abai. - Almaty: Kaza^stan. 1994.
Mashanov A. sl-Farabi. - Almaty: Zhazushy, 1970.
Nizami G. Zheti sylu. Poema. - Almaty, 1980.
Usli N. KazaK elkesindegi gidronimderdiH tildik-etnomsdeni semantikasy. -KazaK tarikhy. 2019. №2 (169). 11-b.
Potanin G.N. Ere.Kul>t syna neba v Severnoi Azii: Mat-y k tiursko-mong.mifologii.-Tomsk, 1916.//
G.Bainazarova. Kasietti tYrki eli. - Almaty: 0ner, 1994. 66-b. Rashid-ad-din. Sbornik letopisei.-T.1.kn.1.-M.-L: Izd-vo AN SSSR, 1952. SYleimenov O. Nebesnyi byk //Ogonek.1998. mai.; KazaK tarikhy. 2006.№3. Tarikhi-i-Abulkhairkhani //MIKKh, -143-144 bb.
Telenbaev S., ©mirbekova M. Kaza^tyH oiu-ernekteriniH zhasalu zholdary.-Almaty, 1993. 3-b. Tynyshbaev M. Istoriia kazakhskogo naroda.-Almaty, 1925.
Tynyshbaiyly M. KazaK khal^ynyH tarikhyna Katysty materialdar//KazaK shezhiresi.-Tselinograd: «Kalamger>, 1991. 56-b.
Nyrgeldi U. Kaza^tyH khalyK astronomdary - esepshilerdiH Kofamdafy tarikhi orny men Kyzmeti turaly.
-KazaK tarikhy. 2019. №2. 4-bet. Khalid K. Tauarikh khamsa (bes tarikh). - Almaty: Kaza^stan. 1992. -304.13-b. Sheviakov A.I. Naselenie Tashkentskogo oazisa v kontse KhIKh-nachale KhKh vv //Mezhdunarod.
obshchest.organizatsiia tsentr.strateg. i polit. Issled.-M.,2000. 29-s. https//alashainasy.kz. https//kk.wikipedia org/wil.
