CC BY
26УДК 811.124: 003.344
ЛАТЫН ЭЛ1ПБШНЕ НЕГ1ЗДЕЛГЕН КЕЙБ1Р ЭЛ1ПБИЛЕР ТУРАЛЫ
Айгул Квбейсш^ызы Махамбетова
Казацстан Республикасыныц Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институты Лингвистика орталыгы НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларыныц гылыми лингвистикалыц сараптамасы секторыныц ага гылыми цызметкерí, цуцыц магистрi; Нур-Султан ц., Казацстан Республикасы; e-mail: mak271079@mail.ru
Tyüw создер: латын тЫ1; латын тт неггздг элтбилер; жаца цазац элтбш; ттдер та-рихы; эрттер; тел эрттер.
Аннотация. Мацалада латын тш неггзге алып жасалган кейбгр элтбилер, цолданыстагы элтбилер бойынша тэжiрибелер, кемшЫктерi, артыцшылыцтары, елшемшарттары, латын тшшц шыгу тарихы, кейбiр ерекше эрiптердi салыстыра отырып, ортац нусца усыну сияцты негiзгi мэселелер цойылган.
Алдымен элемдт практикада алдыцгы орындагы эрi цазiргi царым-цатынас кещсттнде басымдыц керсетт турган, сондай-ац кептеген елдщ элтбишц негiзiн цурап отырган осы латын тшшц тарихына шолу жасалады.
Зерттеу барысында латын тшшц жаратылыстану, медицина, фармацевтика, геология жэне басца да гылым салаларында кецтен цолданылатыны, Еуропа елдершц кепшшгшц латын графикасыныц тYрлi нусцаларын пайдаланылатыны аныцталды.
Ерекшелтне царайлатын тшшц эрiптерi «Турацты эрттер», «Турацсыз эрттер» жэне «Косымша эрттер мен эрт тiркестерi» деп белу арцылы топтастырылды, оларга жеке тоцталып, жасалу жолдары керсетiлдi.
Мацалада кетертген мэселелердщ бiрi кириллица негiзiнде жасалган элтбиден латын тл негiзге алынган жаца элтбиге кешкен керштес елдердщ тэжiрибелерi барынша тал-данды. ТYркия, дзiрбайжан жэне Озбекстан елдерiндегi латын графикасына кешу бойынша тэжiрибелерi негiзге алынды эрi нацты мысалдармен керсеттд1
Сонымен цатар Казацстанда араб графикасы цолданылган кезец, ^üí^í цысца мерзiмдi «Жацэлт» элтбш цолданылган латын графикасы кезещ, цазíргí жаца элтбиге кешу кезец талданды.
Осы кезецдерде пайдаланылган эрт тYрлерíн, дыбысталуын, туындаган циындыцтарды салыстыру неггзтде «ортац жазу - ортац ацпарат алмасу» цагидаты бойынша кейбгр эрт-тердщ оцтайлы нусцалары усынылды.
Латын негíздí цазац тíлí элтбшшц мтЫз элтби болуына ат салысуга жумылдыра отырып, «тт мэртебеЫ - ел мэртебеЫ» деген устаныммен негíзгí мэселелер цорытындыланды.
О НЕКОТОРЫХ АЛФАВИТАХ НА ОСНОВЕ ЛАТИНИЦЫ
Махамбетова Айгуль Кобейсиновна
Старший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, магистр права; г. Нур-Султан, Республика Казахстан; e-mail: mak271079@mail.ru
Ключевые слова: латинский язык; алфавит на основе латиницы; новый казахский алфавит; история языков; буквы; специфические буквы.
Аннотация. В статье рассматриваются основные вопросы, такие как некоторые алфавиты на основе латиницы, практика по действующим алфавитам, недостатки, преимущества, критерий, история возникновения латинского языка, при сравнении некоторых специфических букв, представление единого варианта.
Прежде всего, исследуется история латинского языка, который в мировой практике занимает передовое место и в современном пространстве взаимосвязи имеет привилегию, также является основой алфавитов многих стран.
Мемлекеттт ттдег1 зац шыгармашылыгы практикасынан \ \\\\\\\\\\\\\\\\\\'\\^\\\
В ходе исследования установлено, что латинский язык обширно используется в естествознании, медицине, фармацевтике, геологии и других научных сферах, в большинстве стран Европы используются разные варианты латинской графики.
В зависимости от специфики букв латинского языка представлены способы их образования, они сгруппированы на раздельные составы, такие как «Стабильные буквы», «Нестабильные буквы», «Дополнительные буквы и буквосочетания» и исследованы каждый по отдельности.
Подробно проанализирован опыт соседних стран, перешедших на новый алфавит на основе латиницы, который является одним из исследуемых вопросов статьи. За основу взят опыт стран по переходу на латинскую графику, таких как Турция, Азербайджан и Узбекистан, также они представлены конкретными примерами.
Вместе с этим изучен период использования в Казахстане арабской графики, короткий период латинской графики, когда использовался алфавит «Яналиф», а также период перехода на современный новый алфавит.
На основе сравнения видов букв, использованных в этих периодах, их произношений, возникших трудностей, по принципу «единая письменность - единый обмен информацией» предложены оптимальные варианты некоторых букв.
Призывая содействовать в формировании уникального казахского алфавита на основе латиницы, с позиции «статус языка - статус народа» подведен итог основных вопросов статьи.
ABOUT SOME ALPHABETS BASED ON LATIN
Makhambetova Aigul
Senior research fellow of the sector of scientific and linguistic expertise
of normative legal acts and international treaties of the Center
for Linguistics of the Institute of Legislation and Legal Information
of the Republic of Kazakhstan, Master of Law; Nur-Sultan, Republic of Kazakhstan;
e-mail: mak271079@mail.ru
Keywords: Latin, Latin based alphabet; new Kazakh alphabet; history of languages; letters; specific letters.
Abstract. The article is considering the main issues, such as some Latin based alphabets, practice of the current alphabets, disadvantages, advantages, criteria, the history of the Latin in comparing with certain specific letters, the presentation of a single version
First of all, the history of the Latin language is researched, which occupies a leading place in world practice and has a privilege in the modern interconnection space, and is also the basis of the alphabets of many states.
In the framework of research it is found that the Latin is widely used in natural science, medicine, pharmaceuticals, geology and other scientific fields, in most European countries, different versions of Latin graphics are used.
Depending on the specificity of the letters of the Latin, the ways of their formation are presented, they are grouped into separate compositions, such as "Stable letters ", "Unstable letters ", "Additional letters and letter combinations" and each is researched separately.
The experience of neighboring states that have switched to the new Latin based alphabet, which is one of the considered issues of the article, is analyzed in detail. It is based on the experience of states in the transition to the Latin schedule, such as Turkey, Azerbaijan and Uzbekistan, they are also presented with specific examples.
At the same time, the period of use of Arabic graphics in Kazakhstan, the short period of Latin graphics when the "Yanalif" alphabet was used, as well as the transition period to the modern new alphabet are researched.
On the basis of comparing the types of letters used in these periods, their pronunciations, difficulties encountered, according to the principle of "common writing - a single exchange of information", the optimal variants of some letters are proposed.
Calling to assist in the formation of a unique Latin based Kazakh alphabet, from the position of "the status of the language - the status of the people " there are summed up the main issues of the article.
К^рп латын графикасы карым-катынас кещслгшде басым кYшке ие екеш, элемдк практикада аукымды эрi алдыцгы орында т^рганы баршага мэлiм.
ДYние жYзi бойынша осындай басымдык кeрсетiп т^рган, сондай-ак кептеген елдш элшбшнщ непзш кдаап отырган осы латын тшнщ тарихына кыскаша токтап eтудi жен санадык.
Консонантты-вокалды латын жазуы б1здщ дэуiрiмiзге дейiнгi 700-шi жылдары Кене Рим-де пайда болган. Латын элшбшнщ ец алгашкы н^скасында 21, кешн 23, казiргi элшбиде 26 тацбадан т^ратын жазудыц бастау тобегш ханааней жазуы бастап, тiзбектi финикий жазуы - грек жазуы - этрусс жазуы - латын жазуы жалгастырады. Латын жазуыныц ете ^зак даму тарихы бар. Жазу Yлгiсi негiзiнен славян халыктарыныц дыбыстык жYЙесiне негiзделiп жасалган. Тарихи деректер магына жазулардыц соцын ала дыбысты тацбалайтын элшбилш режимнiц туындаганын кeрсетедi. Дыбыстык жазудыц ^шар басында ханааней жазуы т^р [1].
Уакыт ете келе латын тш кептеген юр-ме сездердщ енуi аркылы ойдагыны белгшеу мен айтып жеткiзiлуi киын заттарды сипаттау Yшiн бейiмделе тYCтi. Б^л, эрине, ец бастысы калькалау кемепмен, бiрак тYп негiзiнде тже-лей юрме сeздердiц енуi тYрiнде жYзеге асты. Латын халкына грек сездершщ айтылуын ба-рынша накты жетюзу Yшiн ез элшбшне ко-сымша эрштер мен эрш тiркестерiн енпзуге тура келдi. Б^л эрштер мен эрш тiркестерi латын элшбшн колданатын еуропа тiлдерiнде де сакталган.
Гректiц кiрме сeздерiнiц кeптiгi сонша-лык, Орта гасырдагы жэне казiргi уакыттагы латын тiлiн толыктай грек-латын тiлi деп ай-туга боларлык.
Латын тiлi, кeбiнесе, жаратылыстану, медицина, фармацевтика, геология жэне баска да гылым салаларында кецiнен колданылады.
Латын графикасы негiзiнде жасалган кей-бiр элiпбилерге жасалган талдауды т^жы-рымдасак, Еуропа елдерiнiц кeпшiлiгiнiн латын графикасыныц тYрлi н^скаларын кол-данатыны байкалады.
Кептеген православиелiк халыкка олар Yшiн арнайы эзiрленген кириллица не Кирилл элшбшн византиялык миссионерлер (Константин мен Мс Мефодий) тарту етiп калды-рган. Латын жэне Кирилл элiпбилерi б^рын жазу-сызу болмаган ел арасында эркайсысы ез арнасымен тараган.
^азiргi латын элiпбиiнiн ерекшелЫ -тиiстi тiл дыбыстарын накты керсете алуын-да, сонысымен де YЙрену Yшiн женiлдiгiнде. Латын элшбшндеп эрiптердi шартты тYрде: кeпшiлiк элшбиде латын элiпбиiмен сэйкес келетiн «теракты эрштер»; эртYрлi дыбыста-
латын «т^раксыз эрштер» жэне латын элш-бшнде кездеспейтiн эрi косымша тацбамен езгертшген латын эрiптерiнiн тYрi «косымша эрштер» деп Yш топка белуге болады.
«Теракты эрiптер» латын тiлiнде де, латын графикасына негiзделген баска тшдерде де бiрдей тацбаланатын, бiрдей дыбысталатын эрiптер. Оларга - «а», «Ь», «ё», «е», «f», «i», «к», «1», «т», «п», «о», «р», «г», «и» (кебше-се «у» дыбысын тацбалау кызметiн аткарады, «V» (немю тiлiнде жэне кейбiр тшдерде «ф» дыбысын бiлдiрген жагдайдан баска, кебшесе «в» дыбысын бiлдiредi) эрiптерi жатады.
«Т^раксыз эрiптер» кдаамына диакрити-калык, косымша белгiлерсiз, эр тшде эртYр-лi окылатын латын эрiптерi кiредi. Кептеген еуропа тiлдерiнде, эсiресе, роман тiлдерiнде «к» эрпi юрме сездерде гана пайдаланылады. Ал латын тшнде «х» дыбысын тацбалайтын эрш болмаган, оныц орнына агылшын жэне немю тшдершде колданылатын [И] кемейлж дыбысы алынган. «Х» эрпi гректщ «икс не кси» ([кс] не [гз] деп окылатын) эрпш, ал «1 gгeque» («грекше «и») деп аталатын «у» эрп1 дыбысталу ерекшелЫ гректерге тэн дыбысты бiлдiредi де, кейде, мэселен, агылшын тшнде орыс тшнщ [ы] дыбысын беру Yшiн колданылатын жагдайлардан баска, эдетте, [и] деп окылады. «7» эрш гректщ «дзета» эршне сэйкес келедi де, эрдайым [з] деп окылады. Соцгы Yш эрiп латын графикасын колданатын еуропа елдершщ барлыгында дерлiк кездеспейдi. Егер кездескеннщ eзiнде де, шетел сeздерiн бiлдiру максатында эрi езге графиканы пай-даланатын тiлдердын дыбыс тацбасы ретшде колданылады. «С» латын элiпбиiнде [ц] деп окылады, ал кей жагдайларда [к] деп окылады. Бастапкы шыгу тарихы бойынша гректiн «х» дыбысын белгiлеу Yшiн [сИ] эрiп тiркесi пайда болган. «G, g» окылуыныц бiр н^ска-сы [г], екiншi н^скасы [ж], Yшiншiсi [дьжь], соцгысы [й] деп окылады. Латын тшнде болмаган []] эрпi бiрнеше н^скада, ягни [х], [дьжь], [ж], [й] деп окылады. Роман тшдершде «И» мYлдем дыбысталмайды, португалия тiлiнде «п» эрпiн [нь] «пИ» жiнiшкелету Yшiн жалганады, латын, германия, кейбiр славян тiлдерiнде кeмейлiк [х] (украин тшне жакын [г]) дыбысын белгшейдь
«^осымша эрiптер мен эрш т1ркестерЬ> латын элiпбиiнiн барлык эрш кейбiр ерекше дыбыстарды белгiлей алмаганы себебiнен туындаган. Жылдар бойы езгерш, жацарып калыптаскан. «^осымша эрiптердiн» непзп эрiптерден айырмашылыгы олардыц Yстiне, астына, ортасына койылатын диакритикалык (айырма) белгшермен тацбалану аркылы жа-салуында. Мэселен, эр^ст iлмек аркылы - чехияныц «й» [ж] эрпi, эрiп асты Yтiр кою аркылы - тYрiктiц «§» [ш] жэне «д» [ч] эрштер^ эрiпYCтi нYкте аркылы - поляктыц «¿»
[ж] эрт, spinYCTi кос hyktc кою аркылы -немютщ «ä» [э] жэне орыстьщ «ё» [ио] spin-Tepi жасалган.
Сондай-ак Heri3ri латын тш жайында айтканда, «w» эрт латын spirnepi катарына косылмаганын айта кету керек. Кейтнен ен-пзшген осы spin «u», «v» эрттерт бipiктipу аркылы жасалган, бipак баспа кдеалдарымен «v», «v» эpinтepiн 6ipi^ripy аркылы жазылган герман тiлдepi жазу-сызуында колданылган диграф болып саналады. Сол себе^л [dAbl ju:], [dubl vé], ягни «косарланган u» [уу], «ко-сарланган v» [вв] деп окылады.
Латын элmбиiнщ eзiндe де диакритика-лык белы кою аркылы жасалып, сщют кеткен эpinтep де жок емес. Мэселен, элinбидeгi [к] мен [г] дыбыстары «C» эpniмeн тацбаланган. Кeйiннeн осы «C» эpniнe келденец сызыкша кою аркылы «G» эртне eзгepтiлin, [г] дыбы-сыныц тацбасы peтiндe бeкiтiлгeн.
23 эpinтeн турган алгашкы латын элin-биiндeгi «i (j)» [и] жэне «u (v)» [у] spirnepi дыбысталуы жагынан ажыратылганнан кeйiн гана элinбигe жеке spirnep peтiндe eнгiзiлдi жэнe «j» [^зак i] дыбысын тацбалады.
Латын тшнде кeздeсneйтiн дыбыстарды тацбалау Yшiн пайдаланылатын теракты spin ^ркестертщ кeйбipiн керсетсек, олар грек дыбыстарын бeлгiлey Yшiн алынган spin rip-кестер «ph» гректщ кeмeйлiк [n] дыбысы, «th» кeмeйлiк [m], «rh» [p], «ch» [х] дыбыстары жэнe т.б.
Кеотеген тiлдepдe теракты spin тipкeстepi ею эpinтeн тирады: «сИ» нeмiс, поляк, чехия, латын тшдертде [х] дыбысын, агылшын, ис-nан тiлдepiндe [ч] дыбысын, француз, торту-гал тшдертде [ш] дыбысын бiлдipeдi. Нeмiс тшнде терт эpinтeн т^ратын тipкeс «tsch» [ч] дыбысын бepeдi [2, 41-47 б.].
Макалада кeтepiлгeн мэсeлeлepдi талдау барысында Кирилл элinбиiнeн латын тш не-гiзгe алынган жаца элinбигe кeшкeн кepшiлeс елдердщ тэжipибeсiн ескермеуге болмайды. Осыган орай ТYpкия, Эз1рбайжан жэнe вз-бекстан eлдepiндeгi латын графикасына кeшy бойынша тэжipибeлepiнe шолу жасайык.
ТYpкия. ТYpкия галымдары ^сынган мэлiмeттep бойынша ТYpкияныц латын графикасына ^шуге нeгiзiнeн елдщ даму багытын-да батысты багдарга алу, оныц мeмлeкeттiк модeлiн нeгiзгe алу, Еурота мeмлeкeттepiмeн тыгыз карым-катынас орнатуды жeтiлдipy максаттарымен катар, саяси, экономикалык, мэдeни, лингвистикалык, коFамдык-элeyмeт-тiк жаFдайлаp сeбen болFан.
1928 жылFы 28 маусымда ТYpкияныц Министрлер кецес к¥pFан «Элтби жeнiн-дeгi комиссия» шшдеде латын графикасына нeгiздeлгeн жаца тYpiк элinбиiн кабылдады. Ал латын графикасына непзделген элinбигe eтy кeзeцi бар болFаны 1 жыл iшiндe жYзeгe
асырылды. 1928 жылFы 1 карашада кабыл-данFан «Жаца тYpiк spirneprnm кабылдануы мен колданылуы туралы» за^а сэйкeс 1929 жылдан бастаn мемлекеттж мекемелердщ латын графикасына непзделген жаца элinбидi колдануы, нeгiзгi ^штщ экiмшiлiк жYЙeгe салынуы жаца элinбигe eтy кeзeцiнiц кыска болуына sœp eттi. Сонымен катар аталFан Ко-миссияныц Еypоnа eлдepiнiц тiлiнeн келген шздерге тYpiк тiлiнeн балама тауыш бeкiтy; шет тiлдi сeздepдi eз тiлiнiц дыбыстык зац-дылыктарына карай икемдеу сиякты аткаpFан ж^мыстары да барынша сenтiгiн тигiздi.
ТYpiк тшнщ кeйбip ерекше дыбыстарын тек латын каpinтepiмeн кepсeтy мYмкiн бол-маFандыктан, ТYpiктiц латын графикасына нeгiздeлгeн жаца элinбиiнe осы дыбыстарды тацбалайтын «ерекше spirnep» eнгiзiлдi.
29 эpinтeн т^ратын латын нeгiздi тYpiк элinбиiнe eздepiнiц тeл алты spni «i», «ö», «ü», «§», «ç», «g» енпзшген. МYндаFы «g» эpniнiц (казак тшнщ «f» эpniнe жакын) дыбыстык маFынасы болмаса да, элinбидe spin реттде орын алады. Элтбиге енпзшмеген латын тiлiнiц «q», «w», «x» эpinтepi элinбидe болмаFанына карамастан, ел арасында колда-нылып жYpгeнiн: «taxi», «show», «ex», «faw» сeкiлдi шздердщ сол калnында бepiлin жYp-гетмен кepсeтyгe болады.
вздepiнiц 6 <^л эpniнiц» баFдаpлама-лау тiлдepiндe, каFаз н^скадан электрондык нYCкаFа айналдыру кезтде окылмауы, ашыn айтсак, олардыц нокат бeлгiлepiнiц тYсin ка-луы не олардыц символ реттде кeшipiлyi сиякты пpоблeмалаpдыц туындауынан, сон-дай-ак оларды латын тiлi н^скасында жазу («i», «ö», «ü», «§», «ç», «g» эpinтepiн латынныц «i», «o», «u», «s», «с»/«сИ», «g» эpinтepiмeн алмастырыш жазу) ел арасында «тeл эpinтepдi жазудыц eкiншi стандартыныц» туындауына алыш кeлдi. ТYpкi тiлiнiц тeл spirnepm бел-гiлey Yшiн «Латын» символ кодтарыныц бip-неше тYpiн тайдалану уакыт жоFалтyFа сeбen болды spi кenтeгeн колайсыздыктар тyFызды. «Латын» символ кодтарында аталFан spin-тepдiц болмауы киындык кeлтipгeн npоблeма-лардыц бipi Fана болды.
Нак осындай пpоблeмалаp классикалык 26 латын эpinтepiнe Yш нокат бeлгiлep кой-ылFан «ö», «ä», «ü» эpinтepi мен бip «ß» лига-турасын коскан немю тiлiндe де кeздeсeдi [3].
ТYpкия Fалымдаpы казipгi тYpiк тiлiнiц латын элinбиiнe нeгiздeлгeн жазуыныц нeгiзгi артыкшылыктарыныц: эpбip эpinтiц бeлeк-бeлeк тацбалануы; тYpкi элeмiнe ортак жазудыц ортак акnаpат алмасyFа колайлылыFы, ал непзп кeмшiлiктepiнiнiц: талкыFа салынбай, аз уакыт штде eнгiзiлyi жэнe непзп eлшeм-шарттарыныц: эpбip бeлeк дыбыска бip тацба-ныц болуы; латын элinбиi жYЙeсiндeгi нeгiзгi тацбалардан тыс spin болмауы; тш жYЙeсiн-
деп ерекше дыбыска латын корыныц графе-малары жeткiлiксiз болFанда, непзп латын графемаларына косымша бeлгi кою аркылы тYpiк графемасын жасау; жазyFа оцтайлылык каFидатына жаyаn беру; «eypопаланFан» жаца тYpiк элinбиiн бeкiтy екенш алFа тартты.
Эзipбайжан. Эзipбайжан Fалымдаpынын акnаpатына сэйкeс Эзipбайжанныц латын графикасына ^шуге нeгiзiнeн саяси, экономика-лык, мэдeни, лингвистикалык, коFамдык-элe-уметтк жаFдайлаp spi кepшiлeс мемлекет ТYpкиямeн теледидар, сауда, БАК^ кдаалдары аркылы да кещнен таpаn, орныккан карым-ка-тынас нэтижeсiндe осы аяда колайлы болатын жазудыц кажет болуы сeбeп болFан.
«Латын графикасы нeгiзiндeгi эзipбайжан элinбиiн калnына кeлтipy туралы» зац 1991 жылы 25 желтоксанда кабылданды. ОFан сэй-кес 32 эpinтeн т^ратын латын графикасын-даFы элinби eзгepiстep eнгiзiлe отырып, кал-пына кeлтipiлдi.
1991 жылы Эзipбайжанда тYpкi тiлiнiн нYCкасындаFы элinби кабылданды.
Макалада талданFан кeйбip кepшiлeс ел-дердщ элinбилepiн салыстырып тYЙiндeсeк, эpinтep саны мен тYpi жаFынан казак тшнщ жаца элinбиiнe (Кирил элinбиi де) ец ^ксас элinбидiц колданыстаFы латын нeгiздi Эзip-байжан элinбиi екенш кepeмiз.
Латын графикасына нeгiздeлгeн элinбигe eтy npоцeсiнiц аякталуыныц бeлгiсi ретшде 2001 жылFы 9 тамыз «Эз1рбайжан тiлi мен эзipбайжан элinбиiнiц куш» дen жарияланды.
Эзipбайжан Fалымдаpы ^ipri эзipбай-жан тiлiнiц латын элinбиiнe нeгiздeлгeн жазуыныц нeгiзгi артыкшылыктарыныц: латын графикасы эзipбайжан тiлiнiц дыбы-стык коpындаFы фонемаларды бeлгiлeyi; ортак жазудыц ортак акпарат алмасyFа ко-лайлылы^ы; графемалык жYЙeсi ыкшам spi колайлы болFандыктан, эзipбайжан тiлiнeн сауат ашу процесшщ жeцiлдeyi; латын графикасы непзшдеп бейнеакпарат лeгi элinбидiн игершп, колданылуына оц эсepiн тигiзyi; ал непзп кемшшктершщ: осы iс-шаpа барысында м:^ал1мдерд1 дайындау iсiнiц бipдeн алFа аспауы; мyFалiм таnшылыFы; латын жазуын окытатын курстардыц аздыFынан ур-пак аpасындаFы тYсiнiстiктiц киындауы; бip Fасыpлык муралардыц баpлыFыныц толыктай пайдаланылмауы eкeнiн айтса, сонымен катар непзп eлшeмшаpттаpыныц: жобаныц эзip-байжан тшнщ дыбыстык корына нeгiздeлyi; эзipбайжан тшнщ Баку диалектюшщ дыбыстык жYЙeсiнe нeгiздeлyi; кeзшалымFа оцтай-лы болуы; эpбip бeлeк фонeмаFа бip тацбаныц болуы; тiл жYЙeсiндeгi ерекше дыбыска латын корыныц графемалары жeткiлiксiз болFанда, нeгiзгi латын графемаларына косымша белп кою аркылы эзipбайжан графемасын жасау; жазyFа оцтайлылык каFидатына жауап бepyi
eкeнiн алFа тартты.
КeзшалымFа оцтайлылык eлшeмшаpтына мына мысалды кeлтipyгe болады. Мэсeлeн, нeгiзгi дыбыс-жiцiшкe [s] фонемасын «А» эpniнiц Yстiнeн eкi нокат койып жазудыц ор-нына, латын жYЙeсiнeн тыс кирилл элinбиiнiн spni «Э» графемасы алынFан. Нeгiзгi себеп эзipбайжан тiлiндe колданылу жиiлiгi жоFаpы [s] дыбысын «А»-ныц Yстiнe ею нокат койып жазFан жаFдайда усак эpinYCтi тацбалар кeбeйin, мэтiн оку (кeзшалым) Yшiн де, жазу (колтаным) Yшiн де киындап кeтyi ыктимал болатын.
Эзipбайжан тiлiнiц латын графикасын-даFы жаца элinбиiндe 32 графема, бip апостроф тацбасы бар. Графемалар турпатына келгенде, ^зшалыждык жаFынан жаFымды болу каFидаты басым тYсin, жiцiшкe «А» дауыстысын бейнелейтш латын жYЙeсiнeн тыс «Э» графемасы кабылданды. Бул - «А» графемасыныц Yстiнeн диакритикалык бел-гiлepдi коюдан бастартудыц салдары. Муны эзipбайжан Fалымдаpы «Э» фонемасыныц сeздiц барлык буындарында колданылып, жиiлiгiмeн тYсiндipeдi. Егер аталмыш spin диакритикалык тацбамен бершсе, сeздiц графи-калык турпатында кeзшалымFа колайсыз ко-салкы тацбалар ^бейш, жазу жылдамдыFына кeдepгi кeлeдi деп тYсiндipдi тiлтанyшы эзip-байжандык Fалымдаp.
взбекстан. ДYниe жYзi бойынша акпарат алмасудыц нeгiзгi куралы латын ^pirnepi не-гiзiндe улттык жазу элinбиiн жасаудыц казip-гi акпарат заманыныц талабы болуы; элeмдiк сауда, экономикалык катынастар Yшiн латын графикалы жазудыц тиiмдi болуы eзбeк тшнщ латын графикасы непзшдеп жазyFа ^шушщ нeгiзгi сeбenтepi болды.
1993 жылы 2 кыр^йекте взбекстан Ре-спубликасы «Латын графикасы нeгiзiндeгi eзбeк элinбиiн eнгiзy туралы» зац кабылдады. Бул ЗацFа сэйкeс 26 spin, Yш эpinтiк тipкeстeн туратын графемалар жYЙeсi кабылданды.
взбекстан Республикасы Мэжiлiсiнiн 1995 жылы 21 желтоксанда кабылдаFан «Мем-лeкeттiк тiл туралы взбекстан Республикасы-ныц Зацын жYзeгe асыру тэpтiбiнe катысты» жаpлыFы бойынша взбекстан Республикасы-ныц латын жазуына кeшyiнiц сошы кeзeцi бо-лып 2005 жылдыц 1 кыpкYЙeгi eсenтeлдi.
1993 жылдан бастап латын каpniнe eтy жумыстары жYpгiзiлдi. Ал латын графикасына eтy кeзeцi толык аякталмаFандыктан, га-шyдiц кeзeцi 2010 жылFа дешн узартылды.
взбек тiлiнiц латын гpафикасындаFы жаца элinбиiндe 26 графема, 3 spirnk тipкeс, бip апостроф тацбасы бар.
Еалымдар eзбeк жазу-сызуы Yшiн латын графикасына нeгiздeлгeн eзбeк тшнщ жэнe OFан кeшy кeзeцiнiц непзп артыкшылыктарыныц: латын графикасы eзбeк тшнщ ды-
быстык корындагы фонемаларды белгiлеуге негiзделуi; тYркi элемiне ортак жазудыц акпа-рат алмасуга колайлы болуы; экономикасы-ныц батыстык даму багытына латын графи-калы жазудыц толык жауап беруц ал негiзгi кемшiлiктерiнiн: жаца жоба багдарламасы бойынша окытатын м¥Fалiмдердi дайындау iсiнiн жолга койылмауы; Кирилл графикасын-да бiлiм алган м¥Fалiмдер Yшiн латын графи-касына негiзделген жаца элiпбидi окып^йре-нудiн киынFа сокканы; латын карпiнде басып шыFарылFан эдебиеттердщ тапшылыFы; жаца латын графикасына алышан Yш эрiптiк тiркес кейбiр сездер курамында бiр дыбыс ретiнде окылса, келесi бiр сездерде екi дыбыс тYрiнде окылып, жазуда ережелермен де реттелмей-тiн келенсiздiктердiн болуы; еюушты окылу-лардыц пайда болуы; муныц барлыFы езбек жазуыныц маFынаны дурыс жеткiзу сипаты-на нуксан кел^ршуц бiр дыбыска бiр графема ^идатыныц толык сакталмауы (мысалы, «ЬИак» сeзi «Исхак» жэне «Ишак» деп ею тYрлi окылуы) екенiн атап керсетть
Жаца элiпби жобасыныц лингвистикалык негiзiне интернет жYЙесiндегi акпарат та-сушы тацба талаптарына сэйкестiк каFидаты алынды.
Осы жаца элiпбиге кешу кезещнде «езбек элiпбиi интернет желiсiне икемдi болFанымен, улттык тiлдiн мYДдесiнен шыкпай отыр» де-ген де кезкарастар басым болды [4].
^аз1рп ^азакстан тарихта элiпбидi араб тш - латын тiлi - кириллица непзшде ез-гертiп колдану тэжiрибесiнен еткен. Ендi ки-риллицаFа кешкенге дешн пайдаланылFан латын графикасындаFы казак элiпбиi тарихына токталып етешк.
^ыска уакытка созылFан латынFа кешу тYркi тiлдес кецес республикаларыныц шшде ^азаксташа кеш келдi эрi коFамды мазалаFан басты мэселе латын графикасына непзделген жаца элiпбиге кешу барысында казак тшнщ тоFыз тел дыбысыныц жаFдайы болды.
^азакстанда Х-ХХ Fасырларда араб гра-фикасы пайдаланылFан кезецнен баска латын графикасына непзделген жаца элшбиге кешу 1929 жылдан 1940 жыл аралыFын камтыFан кыска кезецнен турды.
Сол кезендегi Жаца казак элшбшнщ орта-лык комитетi латын графикасына непзделген казак тшнщ жаца элшбш жобасын эзiрлеу барысында тацбалардыц тYркi тiлдерiне тэн дыбыстарFа сэйкеслгш сактай отырып, латын тiлiнiн жалпьта бiрдей танылFан жазылуы мен маFынасын бурмаламау жэне казак тiлiнiн
Yндестiк каFидаттарын басшылыкка алды.
Олшбиде «ш» дыбысын керсету Yшiн ла-тынныц «с» эрпiн алу усынылды жэне OFан «э» (э), «у» «е» (е) косымша графемалары енпзшдь Бiрiздендiру максатында «ф» (и), «Ь» (i), «д» (ж) деп алынып, «И» (И), «х» (х), «Б» (ф) косымша дыбыстары да енпзшдь Осылайша «х» (х) мен «Б» (ф) эрiптерi енгiзiлместен, 1928 жылы 14 желтоксанда жалпы саны 29 эрштен туратын латын графикасына непзделген жаца элшби жобасы бектлген болатын.
Ал латын негiзiнде эзiрленген 32 эрiптен туратын «Жанэлiп» элшбшнщ 1938 жылFы екiншi нускасында юрме сeздердi тацбалау Yшiн «Б» пен «х» эрiптерi косылды, мундаFы со^ы эрiп Кирилл элiпбиiндегi [х] дыбысын тацбаласа, латынныц «Н И» эрт кeмейлiк [И] дыбысын бiлдiрдi. КириллицадаFы эрш-тер латын эрiптерiмен «у» - «и» (1938 жылFа дешн «V» ), «у» - «й» (1938 жылFа дейiн «и»), «Y» - «у», «р» - «и», ал «ш» - «с», «и» - «I i» (1938 жылFа дейiн «Jj»), «I i» - ]» (1938 жылFа дейiн «I i») деп танбаланFан.
Сонымен бiрге осы нускада элiпбидегi эрштердщ реттiк тэртiбi орыс тiлiндегi реттк тэртiпке уксатып eзгертiлдi.
БаFдарлама карштершде жацадан енпзш-ген эрiптердiн болмауынан, олардыц орны-на латынныц непзп эрiптерiнiн колданылуы кeрiнiс тапты, мэселен, «£ д» эрпiнiн орына латынныц «С с» немесе осыэрштщ астына Yтiр кою аркылы «С, с,», ал «и и» орнына латынныц «и й» эрпi, тшт кириллицадаFы «Й й» эрпi алмастырылып жазылды1.
«Олшби кандай да бiр тiлдiн негiзгi ды-бысталуын тацбалау Yшiн кызмет ететiн шартты тацбалардыц жинаFы Fана. Ол тiл эле-менттерiн барынша толык эрi накты керсет-се, соFурлым сауат ашуFа оцай болмак, оку-жазуFа, техниканыц жетiлгенiне де ынFайлана тYсе бiлуiмен ол Yздiк болып саналады» деген «элшби жасаудыц формуласын» кезiнде Ах-мет Байтурсынов айткан екен.
«Олшби жасаудыц формуласын» уста-на отырып, ^азакстан Республикасы Пре-зидентiнiн 2018 жылFы 19 акпандаFы № 637 ЖарлыFы негiзiнде жаца редакцияда бектлген латын графикасына непзделген казак тш элшбш жарык кeрдi. АталFан элiпбиде 34 дыбыска 32 эрш алынFан, оныц iшiнде кiрме сездердеп 6 фонема (и, в, ф, И, х, ч), жэне бiр эршпен екi дыбысты тацбалап турFан Н И-[х], [И] жэне I ь[и], [й] екi эрiп бар, сонда барлыFы 34 дыбыс танбаланFан2.
Жаца элiпбидегi eздерiнiн жуан-жщш-
1 Казахская письменность. Материал из Казахстанская Энциклопедии. http://ru.encyclopedia.kz/index.php.
2 «К,азац тш элтбшн кириллицадан латын графикасына кoшiру туралы» К^азацстан Республикасы Прези-дентШц 2017 жылгы 26 цазандагы № 569 Жарлыгына озгерт енг1зу туралы» Казахстан Республикасы Прези-дентМц 2018 жылгы 19 ацпандагы № 637 Жарлыгы. 2019 жылгы 21 мамырдагы жагдай бойынша. http://adilet. zan.kz/kaz/docs:
келЫмен бip-бipiнe карама-карсы дауысты дыбыстар тек эpinYCтi бeлгiлepмeн ажыра-тыь^ан. Бipак жyан-жiцiшкeлi [ы] мен [i] да-уыстыларыныц «I i» -[i], «Y y»- [ы] болып ею тYpлi тацбамен бepiлгeнiнeн осы жYЙeгe сай келмей тYpFаны кepiнeдi [5].
вз тарихы бойынша Кирилл элinбиiндeгi eзгepiскe YшыpаFан «Ы ы» spni ец алFашын-да «Ъ1 ы» тYpiндe жазылFан. Орыс тiлiндe «Ы ы» мен «И и» spirnepi, ал казак тiлiндe «Ыы» (есю жазылуы «Ъ1 ъi») мен «Ii» spin-тepi бip-бipiнe жакын. Осыдан «ы», «и», «i» эpinтepiнiц жакынды^ы туындайды.
Кeйбip елдерде [ы] дыбысы латынныц «Y y» эpniмeн, ал [и] дыбысы латынныц «I i» sp-шмен, ал румынь тшнде [ы] «I î», [и] «I i» деп жазылады.
Орыс жазу-сызуында «И и» эpniнe ауы-стыpылFан «I i» эpniнiц алFашкы «I ï» н^ска-сында кос нYктe болFан (дауыссыз [j] тац-балайтын гpeктiц йот (I) эpniнiц аpFы тeгi финикия spni «Phoenician yodh.svg (йод)»).
typ^, эзipбайжан, кырым-татар элinби-лepiндe [ы] дыбысы нYктeсiз «I i» эpniмeн, ал [и] дыбысы нYктeлi «I i» эpniмeн, сонымен бipгe казipгi кырым-татар элinбиiндe [й] дыбысы «Y y» эpniмeн тацбаланады.
ЖоFаpыдаFы мэлiмeттep талдауын жэнe «ортак жазу - ортак акпарат алмасуды» непз-ге алып, латын нeгiздi жаца элinбигe бipiншi н^скада: [ы] дыбысын нYктeсiз «I i» эpniмeн, [й, и] дыбыстарын нYктeлi «I i» эpniмeн, ал казак тшнщ ерекше [i] дыбысын «Y y» эpniмeн тацбалау; eкiншi н^скада: [ы] дыбысын нYк-теЫз «I i» эpniмeн, [i] дыбысын нYктeлi «I i» эpniмeн, ал [й, и] дыбыстарын «Y y» эpniмeн тацбалау ^сынылады. Б^л ретте жаца элinби-дeгi [и] мен [i] дыбыстарын «I» тYpiндeгi бас эpinneн жазFан кезде киындыктар # туындай-тынын eскepin, бас эpniн нYктeлi «I» эpniмeн жазуды ^сышанымызды айта кету керек.
Латын графикасы нeгiздi казipгi тYpiк элinбиiндe [х] дыбысы «H h» эpniмeн, [у] дыбысы «U u» эpniмeн, эзipбайжан элinбиiндe [h] дыбысы «H h» эpniмeн, [х] дыбысы «X x» эpniмeн, [у] дыбысы «U u» эpniмeн, [y] дыбысы «Ü ü» эpniмeн тацбаланFан. Сондай-ак латын графикасына непзделген ^ipri кырым-татар элinбиiндe [у] дыбысы «U u» sp-niмeн [ю, у] дыбысы «Ü ü» эpniмeн, [х] дыбысы «H h» эpniмeн тацбаланFан.
ЖоFаpыда атап eткeнiмiздeй, «Жа^ло» элinбиiндe [y] дыбысы 1938 жы^а дeйiн «U u» болып, ал 1938 жылдан «U ü» spnrne eз-гepтiлгeн.
Кeйбip тiлдepдe «Ü й» (акут бeлгiсi бар «U») [^зак «у»] дыбысыныц тацбасы ретшде колданылады. Сэйкeсiншe, казак тiлiндeгi «y»
дыбысы «Yзак у» дыбысына жакын3.
ТалдаyFа корытынды жасасак, жаца элin-биде [у] дыбысын бipiншi нYCкада «U u» sp-niмeн, [y] дыбысын «Ü ü» эpniмeн, ал [y] дыбысын «Ü й» эpniмeн тацбалау Yсынылады.
Ал eкiншi нYCкада тeмeндeгiшe жазу y^i-нылады. Жyан-жiцiшкeлi [y] мен [y] дыбы-старыныц туыстас [у] дыбысы ^птеген елде латынныц «U u» эpniмeн тацбаланатынын талдау барысында кepдiк. Бipiншi нYCкада YCынылFан тацбалауда нокат кою кeзшалымFа оцтайлы емес деген ^идатты Yстанатын жэнe [y] дыбысы латынныц «Y» бас spni-не ^лденец сызыкша кою аркылы жасалFа-нын eскepeтiн болсак, онда латынныц «U u» эpniнiц ортасына кeлдeнeц сызыкша кою аркылы деп жасау Yсынылады. Сондай-ак [y] spnrn тiк сызыкшаны латынныц «U u» эpniнiн астына кою аркылы тYpiндe жазу Yсынылады.
Ахмет БайтYpсынов eз кeзeцiндe жаца элinбигe кeшy жYмыстаpы аясында баска карш жYЙeсi осы тiлдiц непзп элементтерш толыктай бейнелеу Yшiн каншалыкты жарам-ды, баспа жэнe жазба мэтiндep кай жYЙeдe жылдам окылып-жазылады spi жазылFан тез тYсiнiлeдi, кай жYЙe сауат ашу Yшiн оцай, са-лыстырмалы сырт niшiнi - баспа, колжазба мэтiн эдeмiлiгi, яFни кeзшалымдык жаFынан жаFымды болу мэсeлeлepiн нeгiзгe алу кажет-тiгiн ^терген болатын [6].
Талдау аясында тYpкi тiлдep катарына жа-татын тшдердеп eзаpа Yксас тeл дыбыстар эpтYpлi тацбаланатынын байкадык.
Латын тiлi непзшде жасалFан элinбигe кeшy жолында «ортак жазу - ортак акпарат алмасу» Yндeyiмeн алFа коЙFан максатка же-тyдiц бipдeн-бip кeзi тYpкi тшдершщ Yксас дыбыстарын бeлгiлeyдi латын тшнщ ^ме-гiмeн бipiздeндipy десек кате айтпаFан болар eдiк.
Кез келген элinбидiц уакыт eтe келе eз сипаты да, кYpамы да жаFынан eзгepin отыра-тынына spi латын тш нeгiзiндeгi элinби мо-делше кeшyдi тYpкi тiлдeс eлдepiн бipiктipyгe бipдeн-бip сenтiгiн тигiзyшi фактор екенше тYжыpым жасаймыз.
Латын тiлi нeгiздi элinбигe кeшyдiц шет тiлдepдiц ran бeлiгiнiц латын элinбиi аркылы мецгершетшш ескерсек, казак тiлiн шетел тш мэpтeбeсi peтiндe тез YЙpeнyгe мYмкiндiктiн артуы; казipгi киpиллицаFа нeгiздeлгeн казак тш элinбиi каpinтepiнe каpаFанда, жаца жоба бойынша латын карштершдеп сайттар-ды iздey жYЙeсiнiц барынша кen сiлтeмeлepдi кepсeтyi; аFылшын тiлдi аудиторияныц казак тiлiн YЙpeнyгe кызыFyшылыFын арттыруы сиякты оц тYCтаpын да атап eтep eдiк.
Талдашан тэжipибeлepдeн кай каpin не-
3 «Википедия» свободная энциклопедия/https://ru.wikipedia
пзшде жасалган элшби болсын, жаца элшбиге кешу кезшде киынга сотканы typk тiлдерiне тэн дыбыстарды белгiлеу екенiн байкаймыз. Дегенмен, осы ерекше дыбыстарды белгшеу-дiц тиiмдi жолдарын тауып, белгiлеп-бекiтiп, олардыц сiцiсiп кетiп, тшдщ еркендеуi Yшiн дурыс кызмет етуi басты максат болып табы-лады.
Еалым С.Бизаков «сез курамында басы артык дыбысты Yстемелеп жазу тiлiмiздiц орфографиялык нормасы Yшiн де, орфоэпия зацдылыгыныц калыптасуы Yшiн де колай-лы емес, ейткенi басы артык эршпен тш-дiц табиги эуездiлiгiнiц берекесш кетiруiмiз мYмкiн», сондыктан «сез тулгасын Yстеме
дыбыстардан аршып, езiнiц табиги дурыс дыбысталуын сактау - тiлiмiздiц бYгiнi мен ертецiне жанашырлык бшд1ргендк» деп ай-ткандай, элiпбиде канша эрi кандай эрiп тYрi болмасын, ец бастысы ойды дурыс жетюзуге дурыс кызмет ете алатын элшбидщ болганы дурыс деген тужырымга келемiз.
^орытындыга косарымыз халыкаралык стандарт бойынша жалпыга бiрдей танылган терминалмасым езгерютерше, тiлдiц фонети-калык езгерiстерге ушырауына, тiлдiк кодтыц оцтайлануына карамастан, казак тш жаца элiпбиiнiц мiнсiз элшби болуына «тш мэрте-бесi - ел мэртебесЬ» деген устаныммен ат са-лысуымыз кажет.
ЭДЕБИЕТ
1. Иманцулова Ж. Тацбалар тарихы жэне элтби ауыстырган елдер тэжгрибесг.
10.11.2017 ж. http://erkineurasia.com/kz/;
2. Быков А.А. Удивительное языкознание. — М.: ЭНАС. 2011 — 208 с.
3. Эдтбек Нэби. ТYркия галымдары латынныц классикалыц 26 эртне втуге ниеттi.
05.04.2018 ж. https://www.qamshy.kz/;
4. Фазылжанова А. Латын элтбшне квшу ТYркия, Эзiрбайжан, Озбекстан елдертде ца-лай ЖYргiзiлдi? 25.01.2013 ж. Ацпараттыц портал https://abai.kz/post/15886;
5. Садуацас Н.А. Элтби мен емлеш тец устау. http://emle.kz/articles/get/197;
6. Каратаева Г. Из истории казахского алфавита: арабская графика — латиница — кириллица, 18.10.2017 г. https://tengrinews.kz/article/639/.
REFERENCES
1. Iman^lova Zh. Ta^alar tarihy zhэne э^Ы auystyrsan elder tэzhiribesi. 10.11.2017 zh. http://erkineurasia.com/kz/;
2. Bykov A.A. Udivitel'noe jazykoznanie. — M.: JeNAS. 2011 — 208 s.
3. Эdilbek ШЫ. TYrkija salymdary ^1ушуц klassikaly-ц 26 э^т etuge nietti. 05.04.2018 zh. https://www. qamshy. kz/;
4. Fazylzhanova A. Latyn э^Ы^ keshu TYrkija, Эzirbajzhan, Ozbekstan elderinde h;alaj zhYrgizildi? 25.01.2013 zh. Ahparattyh;portal https://abai.kz/post/15886;
5. Saduay;as N.A. Э^Ы men emleni teц ystau. http://emle.kz/articles/get/197;
6. Karataeva G. Iz istoriikazahskogo alfavita: arabskajagrafika — latinica — kirillica, 18.10.2017 g. https://tengrinews.kz/article/639/.
