94XFTAP 03.41
С.К. Самашев
Л.Н. Гумилев атындары Еуразия улттык, университетi,
Нур-Султан, К,азакстан (E-mail: ssamashev@gmail.com)
Огыз тацбалары
Ацдатпа. Тарихы VIII-XIII гг. щамтитын огыздар щазiргi турш халыщтарыныц этни-калыщ щалыптасуына зор ыщпалын тигiзген. Жиырма терт рудан щуралган огыз тайпа-сы ортагасырлыщ Еуразия даласыныц турклену Yдерiсiне себепшi болган. Эзiрше Жетi-су, Сыр бойы жэне Батыс Казащстаннан табылып отырган огыз тацбаларыныц басща да тYркi халыщтары щоныстанган жерлерден кездесуi осыныц дэлелi.
БYгiнде огыз тацбалары кептеген отандыщ жэне шетелдК зерттеушыердщ назарында болганымен, кебне оныц шежiретанушылыщ, мэдениеттанушылыщ щырлары талданып жатады. Негiзiнде тацбаларды толыщщанды дерек ретшде щабылдайтын болса, олардыц кемегiмен огыз тайпаларыныц таралу жагырафиясын нащтылау, саяси-экономика-лыщ белсендшгт таразылау, тYркi халыщтарыныц езара туыстыщ жащындыщтарын аныщтау сынды Казащ даласыныц ортагасырлыщ тарихына щатысты бгрщатар мэсе-лердi шешуге болады.
Мащалада огыз тацбаларыныц тYрлi деректерде келтiрiлген айырмашылыщтары мен ущсастыщтары, тYркi элемiндегi параллельдт жэне зерттелу децгеш кецрек щарасты-рылган. Алдын-ала зерттеу нэтижелерi щазащ, турк, эзiрбайжан, тYркiмен, щыргыз, татар, ногай, башщурт халыщтарыныц арасында (ескерткштершде) огыздыц руларыныц тацбалары куш бYгiнге дешн сащталганын керсетт отыр. Бул аталган халыщтар щоны-станган аймащтардыц огыз тацбаларыныц таралу уащыттарында белгш бiр дэрежеде тYркi бiрлiгiнде/тYркi иелтнде болганын байщатады.
Ty^h сездер: огыз тайпалары; орта гасырлар; тацба; белгг, тацбатану; турк ха-лыщтары.
DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2020-133-4-117-127
Kipicne. Ортагасырлык, казак даласы туб1 6ip турю халыктарыныц алгашкы мемлекеттер1 бой кетерген тарихи-мэдени аймак. Жалпы адамзат тарихына ортак еркениеттердщ ошагы саналатын Еуразиялык ¥лы дала белдеу1нщ журепнде орналаскан бул елкенщ тарихын зерттеудеп мацызды деректердщ б1р1 - тацбалар. Тацбалар жер бетшдеп адамзат баласыныц барлыгына ортак, туп-тамыры терецде жаткан кубылыс. К,азакстан жер1нде алгашкы белг1лер1 тас дэу1р1нде байкалып, кола кезещнде улкен б1р жуйеге айналган тацбалар [1, 14-15 бб.] ежелг1 адамдар арасындагы айрыкша
катынас куралы болды. Оныц дерек ретшдеп мацыздылыгы мен курдел1л1г1 катар журедД. Соцгы жылдары турю т1лдес елдерд1ц зерттеуш1лер1 тарапынан аталмыш такырыпка кызыгушылыктыц артуы себепт1 мэселен1ц турл1 аспект1лер1н камтыган зерттеу ецбектер1н1ц саны кебешп, деректер коры курт есть Осы ецбектерд1ц аркасында К,азакстанныц ортагасырлык халыктарына тэн тацба-белг1лерд1ц тарихи жагырафиясы, хронологиялык шецбер1 б1ршама айкындалып калды. Тацбалардыц генезий, этномэдени тиес1л1л1г1, кызмет1, шю мэн1 тэр1зд1 кейб1р мэселелерд кайтадан карастыру кажетт1л1г1
туды. Зерттеуд уйымдастыру мен жYргiзу эдДснамасыныц жалпыга ортак нускасыныц калыптаспагандыгы белгiлi болды.
Казак тацбатануындагы осындай eзектi мэселелердщ бiрi - огыз тацбаларыныц зерттелуi. Негiзiнен Сырдарияныц орта жэне тeменгi агысын, сондай-ак оган жапсарлас жаткан Казакстанныц батыс далаларын мекен етiп, 1Х-Х гг. мемлекет курган огыз тайпалары ездер1нщ кeшi-кон жэне жаугершiлiк эрекеттершщ аркасында казак, кыргыз, татар, башкурт, турк1мен, езбек, каракалпак, ногай, эзiрбайжан халыктарыныц жэне Анадолы тур1ктер1нщ этникалык калыптасуына ез Yлесiн косты [2, 7 б.]. Огыздардыц бастапкы орналаскан жерi Орта Азияныц оцтуст1к-шыгыс аймактары болса керек, ал ерте огыз тобыныц куралган жерi Батыс Жет1су деп саналады [3, 312 б.]. Каз1рг1 уакытта огыз тацбалы ескерткштер Жет1судан, Сыр бойынан жэне Батыс Казакстаннан табылып отыр. Олардыц ец ертеа Жет1су аймагыныц ескерткLштерiне тэн [4, 61 б.]. Огыз тацбаларыныц тарихи, археологиялык, этнологиялык, мэдениеттанушылык,
енертанушылык кырынан жан-жакты карастырган ецбектердiц нег1зг1 бeлiг1 тур1к галымдарыныц енш1с1нде [5, 431 б.].
Эд^нама. Тарих гылымыныц баска салаларымен салыстырганда тацбатану багытыныц эд1снамалык мэселелер1 шеш1лмеген кYЙiнше калып отыр. Отандык тацбатанушылык мектепт1ц болмауы себепт1 накты зерттеуш1л1к багдарлар белг1ленбед1, м1ндеттер койылмады, сэйкес1нше зерттеулер жYЙелi тYрде жYргiзiлмедi. Ягни тацбаларды эртYрлi сала мамандары ездер1н1ц б1л1м-тэж1рибе децгей1не жэне зерттеуш1л1к м1ндеттер1не сэйкес талдап келгендДктен эз1рше ортак эд1снама калыптаса койган жок. Казакстан археологтары тацбаларды зерттеу барысында нег1з1нен петроглифтану аясында колданылатын эд1стерге жYгiнедi. Б1рак петроглифтану эд1стер1 тацбатану саласында кордаланып калган мэселелерд толыгымен шешуге каукарсыз.
Дегенмен автор карастырылып отырган такырыптыц мазмунын ашу Yшiн сандык
талдама, салысгырмалы-салгасгырмалы талдама, контент-талдама, дискурс-талдама, нарративт1к эд1с тэр1зд1 кейб1р жалпыга ортак, тэс1лдерд1 колданып, кlазiргi К,азак,стан аумагынан табылган жэне гылыми айналымга енгiзiлгеноFызтацбаларыныцсандыкталдауын жасады, ортак жэне ерекше сипаттамаларын аньщтады, нышандык байланыстарын карастырды, жазбаша деректер мен халык ауыз эдебиетiц4егi акпараттарды салыстырып шыкты.
Талк,ылау нэтижелерi. ТYрiк Fалымы Т. ГYленсой ез ецбепнде оFыз тацбалары келтiрiлген 5 дерек бар деп санамалап етш, солардыц негiзiнде OFыз тацбаларыныц салыстырмалы жиынтык кестесiн жасап yсынFан [6, 62-63 бб.]. Кейiнiрек М. Тезжан езiнiц магистрлiк диссертациясында Т. ГYленсойдыц бул мэлiметтерiн нактылай тYседi [7, 246-264 бб.]. Бiрiншi дерек - XI f. екiншi жартысына жаткызылатын Махмуд KlашFаридыц «Диуани лyFат ат-тYрк» ецбеп [8, 101-102 бб.], екLншi дерек - XIII f. соцы - XIV f. басында емiр CYрген Рашид ад-диннiц «Жамот Ат-Тауарих» ецбеп [9, 88-90 бб.], Yшiншi дерек - XV f. басында II Мурат султанныц тусында жазылFан ЯзыжьюFлы Элидiц «Селжукнаме» ецбег1 [10, 12-14 бб.], тертiншi дерек - XVI f. Шахид Осман жазып, Мехмед Синан Боснави кеш1рмес1н жасап шыFарFан «Хюнернаме» ецбег1 [11, 29-32 бб.], бес1нш1 дерек - XVII f. ек1нш1 жартысына жаткызылатын ЭбiлFазыныц «ТYрiк шеж1рес1» ецбегi [12, 4852 бб.].
Жалпы, OFыз тайпаларыныц саны туралы деректер эртYрлi болып келедД. ОFыздардыц белiнiс1 туралы мэлiметтердi зерттеуш!лер олардыц Уш ОFыз, Сегiз ОFыз, ТоFыз ОFыз, Он ОFыз, Отыз ОFыз болып белiнгенi туралы деректер бар екендшн айтады [2, 123 б.]. ТYрiк сездiг1нде OFыздардыц 24 тайпасыныц аты аталып, 22 тайпасыныц тацбасы келт1р1лед1 [8, 101-102 бб.]. Ал Эл-Марвази болса OFыздардыц 12 тайпасы туралы Fана мэл1мет калды^ан [3, 314 б.]. Бул жаFдайды авторлар OFыздар бозок, Yшок болып ек1 фратрияFа бел1нгенд1ктен, тек олардыц б1р бел1г1 Fана камтылFан болуы мYмкiн деген ой айтады [Бул да сонда].
М. Тезжан болса бул жайында М. Кашгари огыз б1рлестш 24 рудан турады деген1мен 22 рудыц тацбасын гана келт1ру1 калган ек1 ру саны жагынан аз Калаш тайпаларыныц екЦдершен куралгандыгымен байланысты дейд1 [7, 248 б.]. Сондай-ак ол В.В. Бартольдке CYЙене отырып, огыз тацбаларыныц М. Кашгарид1ц ецбепнде 22, Рашид ад-динде 24 болып келу1 огыз тайпаларыныц саны сол дэу1рде, ягни, XI г. 22 болуымен байланысты деген ой айтады [Бул да сонда]. В.В. Бартольд М. Кашгаридыц мэт1н1нде келт1р1лген тацбалар мен Рашид ад-диннщ мэтшшде керсет1лген тацбалардыц арасында зор айырмашылык бар деп атап етед [13, 575 б.].
Огыз тацбаларыныц турл1 деректерде келт1р1лген айырмашылыктары мен уксастык-тарын, турк1 элемшдег1 параллельдшн жэне зерттелу децгешн кещрек карастыру темендег1дей нэтиже берш отыр.
К,айы руыньщ тацбасы: М. К,ашгарида IV! [8, 101 б.]; Рашид ад-динде [9, 88 б.]; Языжыоглыда IVI [10, 12 б.]; Хюнернамеде I V [ [11, 29-32 бб.]; Эбыгазыда (Г [12, 49 б.] (А.Н. Кононовтьщ нуск,асында Л [14, 53 б.]). К,азак,стандагы Тамгалыжар ескерткпшнде IV! [15, 293 б.]; Туркияныц Бурса жершде У, [6, 86-87 бб.]; Эз1рбайжанныц Кашкай жершде М [16, 138 б.]; турьамендердщ Теке руында / [17, 205 б.]; К,ыргыздыц Чскир Саяк руында / [17, 205 б.]; башкурттыц Тамян, Кудей руларында I кездесед [18, 397 б.]. Татарлар мен ногайлар арасында кездесетiнi туралы эзiрше дерек ушыраспады.
Баят руыньщ тацбасы: М. К,ашгарида [8, 102 б.]; Рашид ад-динде <Р [9, 88 б.] (М. Тезжанныц нуск,асында [7, 249 б.]);
Языжыоглыда Т [10, 12 б.]; Хюнернамеде Т [11, 29-32 бб.]; ЭбГназыда ? [12, 49 б.] (Т. Гуленсойдыц нуск,асында Р [6, 62 б.], А.Н. Кононовтьщ нуск,асында ? [14, 53 б.]). К,азак,стандагы Шопан ата, Масат ата, К,ошк,ар ата ескертьаштершде [19, 454],
Тамгалыжар ескертьашшде О, £ [20, 133 б.]; Туркияныц Бурса жершде & t [6, 86-87 бб.],
Караджабей жершде f [6, 92 б.]; турьаменнщ Теке руында 1 J, Р [17, 206 б.]; кыргыздыц Солто руында I Г[17, 206 б.], Саяк руында Г [17, 205 б.], Басыз руында t [17, 206 б.]; К,ырым татарларыныц Буюк-ас бейтнде [21, 5 б.]; башкурттардыц Тамян руында О кездеседi [С8, 397 б.]. Ногайлар арасында кездесетш туралы эзiрше дерек ушыраспады.
Алщуйл1 (Алцабвлт) руыньщ тацбасы: М. К,ашгарида if [8, 102 б.]; Рашид ад-динде N [9, 88 б.]; Языжыоглыда U [10, 12 б.]; Хюнернамеде [11, 29-32 бб.]; Эбыгазыда О [12, 49 б.]. Туркияныц Бурса жершде \S,<£ [6, 88 б.], Караджабей жершде V,f [6, 89 б.]; Эз1рбайжанныц Кушчу жершде LT [16, 138 б.]; ногайдыц Тур1кпен руында О [22, 140 б.]; башкурттыц Тамян руында О кездесед1 [18, 397 б.]. К,азак,станда, туркгмендерде, кыргыздарда, Кырым татарларында кездесу туралы эз1рше дерек ушыраспады.
K,apaYtixi (К,арабвлЫ) руыньщ тацбасы: М. К,ашгарида О ^ [8,102 б.]; Рашид ад-динде V [9, 88 б.] (М. Тезжанныц нуск,асында [7, 249 б.]); Языжыоглыда Т [10, 12 б.]; Хюнернамеде t—) [11, 29-32 бб.]; Эбыгазыда Г [12, 49 б.] (Т. Гуленсойдыц нуск,асында [6, 62 б.], А.Н. Кононовтыц нускасында 1> [14, 53 б.]). К,араногай шшдеп Ергенеюи руыныц Н [22, 141 б.] тацбасымен уштастырылады. Казакстан, Туркия, Эз1рбайжан
аумактарында, туримен, кыргыз, Кырым татарлары, ногай, башкурттарда кездесу туралы эз1рше дерек ушыраспады.
Иазыр руыныц тацбасы: М. К,ашгарида ////[8, 102 б.]; Рашид ад-динде ^ [9, 88 б.], (М. Тезжанныц нуск,асында Y [7, 249 б.]); Языжыоглыда Y [10, 12 б.]; Хюнернамеде Т
[11, 29-32 бб.]; Эбыгазыда [12, 49 б.] (Т. Гуленсойдыц нуск,асында <_> [6, 62 б.], А.Н. Кононовтыц нуск,асында <--э [14, 53 б.]). Эзiрбайжанныц Мейсары жерiнде X [16, 138 б.]; к,ыргыздыц Саяк руында - кездесед! [17,
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 4(133)/2020 119
207 б.]. К,азак,стан, Туркия аумактарында, турюмен, К,ырым татарлары, ногай, башкурт арасында кездесу1 туралы эз1рше дерек ушыраспады.
Двгер (Твгэр) руыныц тацбасы: М. К,ашгарида IV [8, 102 б.]; Рашид ад-динде * [9, 88 б.] (М. Тезжанньщ нуск,асында "X [7, 249 б.]); Языжыоиыда v£v [10,12 б.]; Хюнернамеде W [11, 29-32 бб.]; ЭбГназыда гтП [12, 50 б.] (Т. Гуленсойдьщ нуск,асында пя [6, 62 б.], А.Н. Кононовтьщ нуск,асында ' ГП [14, 53 б.]). К,ыргыздыц Саруу руында У- кездеседД [17, 207 б.]. К,алган турю хальщтарында кездесу1 туралы колымызда эз1рше дерек ушыраспады.
Додырга (TYmip^ä) руыныц тацбасы: М. К,аннарида VA [8, 102 б.]; Рашид ад-динде [9, 88 б.] (М. Тезжанньщ нуск,асында [7, 249 б.]); Языжыоиыда [10, 12 б.]; Хюнернамеде -Л [11, 29-32 бб.]; ЭбГназыда / [12, 50 б.] (Т. Гуленсойдьщ нуск,асында / [6, 62 б.]; А.Н. Кононовтьщ нуск,асында 1 [14, 53 б.]). К,азак,стандагы К,ошк,ар ата ескертишшде V [19, 455 б.]; Туркияныц Караджабей жершде Я , X [6, 89, 92 бб.]; турюменнщ Йомут руында А [17, 206 б.]; к,ыррыздыц Саруу руында У. [17, 206 б.]; К,ырым татарларыныц Кирлеут бейтнде А/ кездеседД [21, 4 б.]. Эз1рбайжанныц, ногай, башкурт арасында кездесу туралы эз1рше дерек ушыраспады.
Япарлы руыныц тацбасы: М. К,ашгарида жок; Рашид ад-динде TT [9, 88 б.] (М. Тезжанньщ нуск,асында [7, 249 б.]);
Языжыоглыда ТГ [10,12 б.]; Хюнернамеде ТГ [11, 29-32 бб.]; ЭбГназыда <-о [12, 49 б.] (Т. Гуленсойдьщ нуск,асында лУ [6, 62 б.], А.Н. Кононовтьщ нуск,асында о [14, 53 б.]). Эз1рбайжанныц Мейсары жершде N [16, 138 б.]. Калган турю хальщтарында кездесу туралы эз1рше дерек ушыраспады.
Афшар руыныц тацбасы: М. К,аннарида 14 [8, 101 б.]; Рашид ад-динде \ [9, 88 б.] (М.
Тезжанньщ нуск,асында Т [7, 249 б.]); Языжыоглыда У [10, 13 б.]; Хюнернамеде К [11, 29-32 бб.]; ЭбГназыда п [12, 50 б.] (Т. Гуленсойдьщ нуск,асында хз. [6, 62 б.], А.Н. Кононовтьщ нуск,асында Л- [14, 53 б.]). К,азак,сгандагы Шопан ата, Масат ата, К,ошк,ар ата, Yштам, Дэукескенк,ала, Ай ата с с к с ргк i г mc р i 11 дс + [19, 455 б.], Кента баба ескертюшшде X [19, 455 б.]; Туркияныц Битлиш, Нигде жерлершде [7, 264 б.]; Мустафа Кемалпаша жер1нде У [6, 93 б.]; Эз1рбайжанныц Гямигая жершде ^ [16, 138 б.]; турюменнщ Теке руында I [17, 206 б.]; к,ыргыздыц Саяк, руында I [17, 206 б.]; К,ырым татарларыныц Абузлар бейтнде X [21, 4 б.]; башкурттыц Кудей руында - П,-П- кездеседД [18, 397 б.]. Ногай арасында кездесу1 туралы дерек эзiрше ушыраспады.
К,ызык, руыныц тацбасы: М. К,ашгарида жок; Рашид ад-динде У- [9, 88 б.] (М. Тезжанньщ нуск,асында X [7, 249 б.]); Языжыоглыда У [10, 13 б.]; Хюнернамеде ^ [11, 29-32 бб.]; ЭбГназыда О [12, 50 б.] (Т. Гуленсойдьщ нуск,асында oJ [6, 62 б.]; А.Н. Кононовтьщ нуск,асында .—f [14, 53 б.]). К,азак,стандагы Мерет кесенесДнде rft [19, 455 б.], Шопан ата, Масат ата, Кошкар ата, Yштам, Дэукескенкала, Ай ата ескерткiштерiнде [19, 455 б.], Кента баба ескертпшшде X [19, 455 б.]; Туркияныц Нигде, Амасия жерлершде X [7, 264 б.]; К,ырым татарларыныц Семен бейтнде [21, 5 б.]; башкурттыц 0серген, Сураш руларында К [18, 397 б.] кезедеседД. Эзiрбайжан жерiнде жэне турюмен, кыргыз, ногай руларында кездесу туралы дерек эзiрше ушыраспады.
Бектш (Бжтш) руыныц тацбасы: М. К,аннарида -Ь>)£ [8,101 б.]; Рашид ад-динде Д [9, 89 б.] (М. Тезжанньщ нуск,асында ч5\ [7, 249 б.]); Языжыоглыда У [10, 13 б.]; Хюнернамеде —с [11, 29-32 бб.]; ЭбГназыда ^ [12, 50 б.] (Т. Гуленсойдьщ нуск,асында "У [6, 62 б.]; А.Н.
Кононовтьщ нуск,асында ТГ [14, 53 б.]). Туркияныц Мустафа Кемалпаша жершде 2 [6, 94 б.]; Эз1рбайжаннььц Гямигая же pi i где У [16, 138 б.]; турьаменнщ Теке руында X, SS [17, 206 б.]; к,ыргыздьщ Мунгуш руында X [17, 205 б.], Моцолдар руында 5 [17, 206 б.]; башкурттыц Тангаур, Ун руларында О, © [18, 397 б.] кездеседъ К,азак,стан жер1нде жэне Кырым татарлары мен ногайлар арасында кездесу1 туралы эз1рше дерек жок.
К,арк,ын руыныц тацбасы: М. К,ашгарида жок; Рашид ад-динде VI [9, 89 б.]; Языжыоиыда [10, 13 б.]; Хюнернамеде ^ [11, 29-32 бб.]; ЭбГназыда У/[\2, 50 б.] (А.Н. Кононовтьщ нуск,асында ^[14, 53 б.]). Казакстанныц Шопан ата, Масат ата, К,ошкар ата ескертьаштершде II [19, 455 б.]; К,ырым татарларыньщ Беш плав бейтнде VI [21, 5 б.]; Акцогай шшдеп Дормон руында жэне Караногай шшдеьг Кырыкру, Байтеге, Yйdн руларында // [22, 137, 141 бб.] кезедесед. Туркия, Эзiрбайжан жерлерiнде жэне туркьмен, кыргыз, башкурт руларыныц арасында кездесу1 туралы дерек эзiрше ушыраскан жок.
Байындыр руыныц тацбасы: М. Кашгарида Ц [8, 101 б.]; Рашид ад-динде [9, 89 б.] (М. Тезжанныц нуск,асында п£> [7, 250 б.]); Языжыоглыда чл [10, 13 б.]; Хюнернамеде VP, \Q [11, 29-32 бб.]; ЭбГназыда V [12, 50 б.] (Т. Гуленсойдыц нуск,асында З' [6, 63 б.], А.Н. Кононовтьщ нуск,асында t [14, 53 б.]). Казакстанныц Кошкар ата, Бармак, Казбайыр, Костам (Тупкараган) ескерткLштерiнде, Мерет кесенеанде Ol, Ю, Б [19, 454 б.], К,ошк,ар ата ескертьаьшнде СП- [19, 454 б.], К,остам ескерткlшiнде [19, 454 б.], Шопан ата ескертьанпнде Ч. [19, 454 б.], Арпаезен ескертьаьшнде ID [15, 289 б.]; Туркияньщ Ахлат жершде [7, 264 б.], Мустафа Кемалпаша жершде -LJ [6, 91 б.]; Эз1рбайжанныц Шемахы жерпгде Ш [16, 138 б.]; турьаменнщ Юмурт
руында Т [17, 205 б.]; к,ыррыздыц Саруу руында У ксмсдссс/М [17, 205 б.]. К,ырым татарлары, ногай жэне башкурт арасында кездесу туралы дерек эз1рше ушыраспады.
Бежене (Бэчэнэк) руыныц тацбасы: М. К,аьшарида I [8, 102 б.]; Рашид ад-динде \ [9, 89 б.] (М. Тезжанныц нуск,асында [7, 250 б.]); Язььжььоиььда [10, 13 б.]; Хюнернамеде ^ [11, 29-32 бб.]; ЭбГназыда Л [12, 50 б.] (А.Н. Кононовтыц нуск,асында С? [14, 53 б.]). Турьаменнщ Теке руында ? [17, 205 б.]; к,ыррыздыц Баарын руында О- кездесед [17, 205 б.]. Казакстан, Туркия, Эз1рбайжан жерлер1нде жэне Кырым татарлары, ногай, башкурт арасында кездесу1 туралы дерек эз1рше ушыраспады.
Жауындыр (Жауылдыр) руыныц тацбасы: М. К,аьшарида ^ [8,102 б.]; Рашид ад-динде ^ [9, 89 б.] (М. Тезжанныц нуск,асында Р"[7, 250 б.]); Язььжььоиььда И [10, 13 б.]; Хюнернамеде V\ [11, 29-32 бб.]; ЭбГназыда [12, 51 б.] (Т. Гуленсойдыц нуск,асында с_> [6, 63 б.], А.Н. Кононовтыц нуск,асында О [14, 53 б.]). Казакстанныц Шопан ата, Масат ата, Сейслам ата ескертьаштершде г\, Шопан ата, Сейслам ата, Тамгалыжар ескертьаштершде [19, 454 б.; 15, 293 б.], К,аша баба ескерьашшде Ч [19, 455 б.]; Туркияныц Ахлат, Диярбакыр, Игдир, Сиваш, Амасия, Кайсери, Нигде жерлерiнде N, U, Ч, -Г, Л, Z, S, И [7, 264 б.], Караджабей жершде [6, 92 б.]; турюменнщ Салыр
руында ) [17, 205 б.]; к,ыррыздыц Тоолос руында D [17, 205 б.], Солто жэне Саруу руларында П, U [17, 206 б.]; К,ырым татарларыныц Таулы Евпатория бейiтiнде кезедеседi [21, 4 б.]. Эзiрбайжан жерiнде жэне ногай мен башкурт руларында кездесу туралы дерек эзiрше ушыраспады.
Шебни руыныц тацбасы: М. К,аьшарида [8, 102 б.]; Рашид ад-динде Т[9, 89 б.] (М. Тезжанныц нуск,асында V [7, 250 б.]); Языжыоиыда Т [10, 13 б.]; Хюнернамеде ~т~*
[11, 29-32 бб.]; ЭбГназыда Y [12, 51 б.]; К,азак,станныц Шопан ата, К,ошк,ар ата с с к с ргк i i me р i 11 дс Т [19, 455 б.]; Туркияныц Нигде жершде Т [7, 264 б.], Бурса жершде Т [6, 93]; Эз1рбайжаннььц Мейсари жершде Т [16, 138 б.]; турьсгменнщ Сарык руында "f [17, 206 б.]; к,ыргыздьщ Багыш руында "f [17, 206 б.]; К,ырым татарларыныц Хдыр-бали, Таулы Евпатория бешттершде Т [21, 4 б.], Танабай бейтнде А, -цЬ [21, 5 б.], Баккал бейтнде г [21, 5 б.], Беш-плав бейтнде Y [21, 5 б.]; Акцогай iшiндегi Найман жэне К,араногай irrrin^iori Сарайлы руларында I [22, 137, 141 бб.]; башкурттьщ Берзен жэне Ягалбай руларында Т[18, 397 б.], Тамян жэне Кудей руларында V" [18, 397 б.] кездеседД.
Салур руыньщ тацбасы: М. К,ашгарида IA [8, 101 б.]; Рашид ад-динде Y [9, 89 б.] (М. Тезжанньщ нуск,асында Jb [7, 250 б.]); Языжыоглыда И\ [10, 14 б.]; Хюнернамеде М4 [11, 29-32 бб.]; Эбыгазыда Т,[12, 51 б.] (Т. Гуленсойдыц нуск,асында [6, 63 б.], А.Н. Кононовтьщ нускасында ^[14, 53 б.]). К,азак,станньщ Шопан ата, Шакцак, ата, Сауыск,андык, с с к с ргк i i me р i 11 д с 'I4, Ч/ [19, 454 б.; 15, 290 б.], К,ошк,ар ата, Шакцак, ата, К,азбайыр с с к с ргк i i me р i 11 дс жэне Мерет кесенесшде Л* [19, 454 б.]; Шопан ата ескерткгш1нде [19, 454 б.], К,ошк,ар ата,
Кусшьг ата с с к с ргк i i me р i 11 д с , ll^ [19, 454 б.]; Турьсияньщ Ахлат, Кайсери, Нигде
жерлершде
^ Ч t /Г [7, 264 б.], Караджабей жершде I/TV [6, 91 б.]; турьаменнщ Теке руында ДА
[17, 206 б.]; к,ыргыздыц Канды руында [17, 206 б.]; К,ырым татарларыныц Карагурт бейтнде Y [21, 4 б.], Таулы Евпатория бейтнде А. [21, 5 б.]; башкурттьщ Кудей руында "У, Ч", Т [18, 397 б.] кездеседД. Эзiрбайжан жерi мен ногай рулары арасында кездесу туралы дерек эзiрше ушыраспады.
Имур (Эймур) руыньщ тацбасы: М. К,ашгарида [8, 102 б.]; Рашид ад-динде X [9,
89 б.] (М. Тезжанньщ нуск,асында - [7, 250 б.]); Языжыоглыда V [10, 14 б.]; Хюнернамеде V [11, 29-32 бб.]; ЭбГназыда [12, 51 б.] (Т. Гуленсойдыц нуск,асында н— [6, 63 б.], А.Н. Кононовтьщ нуск,асында Ж [14, 53 б.]). Туркияныц Диярбак,ыр жершде К [7, 264 б.], Мустафа Кемалпаша жершде г+> [6, 90 б.]; Эз1рбайжанныц Бейселли жершде í [16, 138 б.]; турьаменнщ Теке руында t [17, 206 б.]; к,ыргыздыц Адигине руында t [17, 206 б.], Баарын руында -о [17, 207 б.]; К,ырым татарларыныц Таулы Евпатория бейтнде J [21, 4 б.]; башкурттыц Эсерген, Сураш руларында $ [18, 397 б.] кездеседД. К,азак,стан жерiнде жэне ногай руларында кездесу туралы дерек эзiрше ушыраспады.
A^aYÜinmÍAÍ руыныц тацбасы: М. К,ашгарида = [8, 102 б.]; Рашид ад-динде -\\ [9, 89 б.] (М. Тезжанныц нуск,асында V [7, 250 б.]); Языжыоглыда ~Г [10, 14 б.]; Хюнернамеде Н I [11, 29-32 бб.]; Эбыгазыда [12, 51 б.]. Туркияныц Караджабей жерiнде 3 [6, 92 б.]; Эз1рбайжаннььц Шемахы жершде ^ [16, 138 б.]; К,ььрым татарларыныц Кырк-Чолпан бейтнде Y [21, 4 б.], Семен бейтнде 41 [21, 5 б.] кездеседг Казахстан жершде, туркгмен, кыргыз, ногай жэне башкурт руларында кездесуi туралы дерек эзiрше ушыраспады.
Юрегир (Уркиз) руыныц тацбасы: М. К,ашгарида J= [8, 102 б.]; Рашид ад-динде [9, 90 б.] (М. Тезжанныц нуск,асында s^ [7, 250 б.]); Языжыоглыда m [10, 14 б.]; Хюнернамеде Ш [11, 29-32 бб.]; Эбыгазыда c-j [12, 51 б.] (А.Н. Кононовтыц нуск,асында lP [14, 53 б.]). Казакстанныц Кулжабасы, Аккел
i ьетрогл ифтершде J=) Туркияныц
Караджабей жершде J? [6, 89 б.]; башкурттыц Тангаур, Ун руларында -X?, У, i. [18, 397 б.] кездеседт Эз1рбайжан жер1нде жэне туркгмен, к,ыргыз, К,ырым татарлары мен ногайлар арасында кездесу туралы дерек эз1рше ушыраспады.
Игдыр (Бекдир) руыныц тацбасы: М.
К,аьшарида ^ [8, 102 б.]; Рашид ад-динде J= [9, 90 б.] (М. Тезжанныц нуск,асында Я [7, 250 б.]); Языжыоглыда ±: [10, 14 б.]; Хюнернамеде ±: [11, 29-32 бб.]; ЭбГназыда /ъ [12, 51 б.] (Т. Гуленсойдыц нуск,асында [6, 63 б.], А.Н. Кононовтыц нуск,асында [14, 53 б.]). Казакстанныц Шопан ата, К,ыргын (Yстiрттiц батысы), Белеу/ii ескертьаштершде Z [19, 454 б.]; Туркияныц Мустафа Кемалпаша жершде 1 [6, 93 б.]; Эз1рбайжаннььц Кашкай жершде 1-[16, 138 б.]; турьаменнщ Бага руында Л [17, 206 б.]; к,ыррыздыц Саруу руында _i кездесед [17, 206 б.]. Кырым татарларында, ногай, башкурт руларында кездесу туралы дерек эзiрше ушыраспады.
Бугдыз руыныц тацбасы: М. К,аьшарида -^z [8, 101 б.]; Рашид ад-динде ^ [9, 90 б.] (М. Тезжанныц нуск,асыььда ^ [7, 250 б.]); Язььжььоиььда А [10, 14 б.]; Хюнернамеде ^ [11, 29-32 бб.]; ЭбГназыда 0 [12, 51 б.]. Казакстанныц батыс Жетку аймагындагы К,отыр жазырында кездеседь [15, 267 б.]. Б1з карастырып отырган баска турю халыктарында кездесу туралы деректер эзiрше ушыраспады.
Ийва руыныц тацбасы: М. К,аьшарида М- [8, 101 б.]; Рашид ад-динде W [9, 90 б.] (М. Тезжанныц нуск,асыььда Y Y' [7, 250 б.]); Язььжььоиььда yv [10, 14 б.]; Хюнернамеде w [11, 29-32 бб.]; ЭбГназыда ^ [12, 52 б.] (Т. Гуленсойдыц нуск,асында .—• [6, 63 б.], А.Н. Кононовтыц нуск,асында ^ [14, 53 б.]). К,ыррыздыц Саруу руында У. [17, 206 б.]; башкурттыц Кудей руында Y [18, 397 б.] кездеседъ Казакстан, Туркия, Эзiрбайжан жерлершде, сондай-ак туркьмен, Кырым татарлары мен ногай руларында кездесу туралы деректер эз1рше ушыраспады.
Кртыц руыныц тацбасы: М. К,аьшарида Г' [8, 101 б.]; Рашид ад-динде f [9, 90 б.] (М. Тезжанныц нуск,асында t [7, 250 б.]);
Язььжььоиььда [Ю, 14 б.]; Хюнернамеде [11, 29-32 бб.]; ЭбГназыда JU [12, 52 б.] (Т. Гуленсойдыц нуск,асында -¿J [6, 63 б.], А.Н. Кононовтыц нуск,асында [14, 53 б.]). Туркияныц Ахлат, Битлиш, Нигде жерлершде 'Г, S1, Мустафа Кемалпаша жершде % [6, 89 б.]; турьаменнщ Теке руында , [17, 205 б.]; к,ыррыздыц Беру руында H [17, 205 б.], черик руында h [17, 205 б.]; К,ырым татарларыныц Баккал бейтнде [21, 5 б.]; noiaii
халк,ььндагы К,араногай iшiндегi Казаяклы руында [22, 141 б.]; башкурттардыц Берзен, Ягалбай руларында "Г", <- кездесед [18, 397 б.]. Казакстан, Эзiрбайжан жерлерiнде кездесетiндiгi туралы дерек эзiрше ушыраспады.
Бiр ескерте кететш жайт, огыз тацбаларын TYpKi халыктарындагы белгiлi 6ip руга телiнуi осыган дейiн гылыми айналымга енгЫл-ген жазба деректердщ негiзiнде жYргiзiлдi. Бул макала алдын-ала зерттеу болгандыктан жогарыда сiлтеме жасалган деректерде кел-■пршген мэлiметтердiц дурыс-бурыстыгын тексеру максаты койылмады. Кейiн кeлемдi зерттеулер жYргiзу Yшiн эзiрше тек жинактау жасалды.
Корытынды. Зерттеу нэтижелерi мака-лада карастырылган казак, тYрiк, эзiрбай-жан, туркьмен, кыргыз, татар, ногай, башкурт халыктарыныц арасында (ескерткштерш-де) огыз тацбаларыныц кYнi бYгiнге дейiн сакталганын керсетш отыр. Бул жагдай огы-здардыц аталган халыктардыц этникалык калыптасуына ез Yлесiн косканын дэлелдей тYседi. Сондай-ак карастырылган халыктар конысташан аймактардыц огыз тацбаларыныц таралу уакыттарында белг^ бiр дэреже-де тYркi бiрлiгiнде/тYркi иелiгiнде болганын байкатады.
Жекелей карастырганда макалада кел-тiрiлген сег1з халыктыц барлыгында кезде-сетiнi - Шебни руыныц тацбасы, ал ец сиреь! - KlараYЙлi, Дегер, Япарлы, Бугдыз, Йазыр, Бежене, Ийва, Каркын, АлаYЙiнт1лi, Юрегир
руларыньщ тацбалары екендш аныкталды. Жи1 ушырасатындардыц катарына - К,айы, Афшар, Баят, Салур, Имур, К,ынык, Доды-рга, Бектiлi, Байындыр, Жауындыр, Игдыр руларыныц тацбалары жатады. Тацбаларды зерттеу нэтижесiнде алынган осы керсеташт баска деректермен сэйкестендiре отырып к,а-растырган жагдайда огыз руларыныц iшiц4егi кайсыларыныц саны жагынан басым болган-дыгын, саяси-экономикалык белсендiлiктерiн
аныктауга болады деп санаймыз. Сондай-ак бул нэтиже огыз руларыныц таралу жагыра-фиясын дэлiрек аныктауга жэне осыган дей-iнгi гылыми байламдарды нактылай тYсуге мYмкLндiк бередi.
К,аржыландырылуы. Макала Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетiнiц тарих факультетiнде «Археология жэне этнология» мамандыгы бойынша докторантурада оку аясында жазылды.
Эдебиеттер TÏ3ÏMi
1 Самашев З., Базылхан Н., Самашев С. Древнетюркские тамги / З. Самашев, Н. Базылхан. - Алматы: Абди компани, 2010. -168 с.
2 Кошымова А.О. VIII-XIII гасырлардагы Огыздардыц турю халыктарыныц этногенезшщ калыпта-суындагы орны. Философия докторы (Ph.D.) дэрежесш алу ушш дайындалган диссертация. - Алматы, 2019. -168 б.
3 Нусупбеков А.Н. История Казахской ССР (с древнейших времен до наших дней). В пяти томах. Том I. /А.Н. Нусупбеков. - Алма-Ата: Наука, 1977. - 479 с.
4 Рогожинский А.Е. Знаки собственности и власти древних и средневековых обитателей казахской степи // Археологическое наследие Сибири и Центральной Азии (проблемы интерпретации и сохранения): материалы международной конференции. - Кемерово: Кузбассвузиздат, 2016. С. 53-63.
5 Samashev S. Türk Dünyasindaki Damgalarda Ortak Özellikler // Uluslararasi Türk Kültürü Sempozyumu. Dil-Tarih-Gografya. Ankara, 6-8 aralik 2019. S. 430-440.
6 Gülensoy T. Orhun'dan Anadolu'ya türk damgalari / T. Gülensoy. - Istanbul: Türk Dünyasi Araçtirmalari Vakfi, 1989. - 179 s.
7 Tezcan M. Eski türklerde damga (yüksek lisans tezi) /M. Tezcan. - Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1990. - 112 s.
8 Dankoff R., Kelly J. Mahmûd.el-Kaçgari. Compendium of The Turkic Dialects / Dankoff R., Kelly J. -Cambridge: Harvard Üniversitesi Basimevi, 1982. - 416 s.
9 Рашид-Ад-Дин. Сборник летописей / Рашид-Ад-Дин. - Москва: Академия Наук СССР, 1952. - 221 с.
10 Yazigizade Ali Efendi. Tevârîh-i Al-i Selçûk // Jl ¿jjIy. Histoire des Seldjoukides, écrite en langue turque, par Yazigizade Ali Efendi, sur les ordres du sultan osmanli Mourad II, fils de Mohammed 1er (824-855 de l'hégire = 1421-1451). Manuscrit. Bibliothèque nationale de France. Départment des Manuscrits. Supplément turc 737 Available at: https://archivesetmanuscrits.bnf.fr/ark:/12148/cc34672z (accessed 10.10.2020)
11 Seyyid Lokman. Hünernäme. Topkapi Sarayi Müzesi Ktp. No. 1523, V. 29a-32b.
12 Ebülgazi Bahadir Han. Türklerin soy kütügü - §ecere-i terakime / Ebülgazi Bahadir Han. - istanbul: Tercüman Yayinlari, 1980. -102 s.
13 Бартольд В.В. Сочинения. Том 2. Часть 1. Общие работы по истории Средней Азии. Работы по истории Кавказа и Восточной Европы / В.В. Бартольд. Москва: Наука, 1963. - 1024 с.
14 Кононов А.Н. Родословная Туркмен. Сочинение Абу-л-Гази Хана Хивинского /А.Н. Кононов. - Москва: Академия Наук СССР, 1958. - 285 с.
15 Рогожинский А.Е. Средневековые тамги-петроглифы Южного Казахстана и Семиречья. Тамги доисламской Центральной Азии /А.Е. Рогожинский. - Самарканд: МИЦАИ, 2019. - 295 с.
16 Agasioglu F. Azэrbaycan türkterinin islamaqэdэrki tarixi. (Doqquz Bitik) III Bitik: Azэrbaycanda qurulan qэdim dövtetter / Agasioglu F. - Baki: Agridag raçriyati, 2014. - 310 s.
17 Karatayev O.K., Kalkan M. Kirgizlarin-oguzlarin (Türkmenlerin) tarihi ve etnik baglari // Sosyal Bilimler dergizi. KTMY. - Biçkek: 2003. S. 199-207
18 Aksoy M. Tarihin sessiz dili damgalar / Aksoy M. - Istanbul, 2014. - 440 р.
19 Ажигали С.Е. Архитектура кочевников - феномен истории и культуры Евразии (памятники Араль-ско-Каспийского региона) / С.Е. Ажигали. - Алматы: Гылым, 2002. - 654 с.
20 Маргулан Э. «Тамгалы тас» жазуы. Орта гасырда казакша таска бедерленген белг1лер // Жулдыз журналы, №1, 1984. 132-137 б.
21 Акчокраклы О. Татарские тамги в Крыму / Акчокраклы О. - Симферополь, 1927. - 16 с.
22 Gulludag N. Turklerde Damga Gelenegi ve Nogay Turkleri'nin Damgalari Uzerine Bir inceleme // Avrasya Uluslararasi Ara§tirmalar Dergisi, C.3, S.6, Turkiye, S. 132-150 (2015).
С.К. Самашев
Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан
Огузские тамги
Аннотация. Огузы, чья история становления и развития охватывает период VIII-XIII вв., играли важную роль в процессе формирования современных тюркских народов. Огузские племена, состоявшие из 24 родов, заложили процесс тюркизации народов средневековых евразийских степей. Свидетельство тому - схожесть огузских тамг, обнаруженных на территории Жетысу, Сырдарьи и Западного Казахстана, с тамгами других тюркоязычных народов.
На сегодняшний день огузские тамги привлекают внимание многих отечественных и зарубежных исследователей, однако пока ученых интересуют лишь генеалогические и культурологические аспекты. В случае восприятия тамг в качестве полноценного источника можно решить некоторые проблемы изучения средневековой истории Великого пояса степей, например, такие как уточнение географии распространения огузских племен, анализ их политической и экономической активности, а также определение степени родства тюркских народов между собой.
В статье рассмотрены выраженные различия и сходство огузских тамг в разных письменных источниках, синхронность существования тамг в тюркском мире и степень изученности проблемы в целом. Результаты предварительных исследований указывают на наличие и сохранность (по памятникам) огузских тамг среди казахов, турков, азербайджанцев, киргизов, татар, туркменов, ногайцев, башкир. Это, в свою очередь, указывает на существование тюркского единства на рассматриваемых территориях в периоды распространения огузских тамг.
Ключевые слова: огузские племена; средневековье; тамга; знак; тамговедение; тюркские народы.
S.K. Samashev
L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan
Oghuz tamgas
Abstract. The Oghuz, whose history of emergence and development lies in the period of the VIII-XIII centuries, played a significant role in the formation of modern Turkic peoples. The Oghuz tribes consisted of 24 families. They started the process of Turkization of the peoples of the medieval Eurasian steppes. The evidence of it is the similarity of Oghuz tamgas found on the territory of Zhetysu, Syr Darya and Western Kazakhstan with tamgas of other Turkic-speaking peoples.
Today Oghuz tamgas attract the attention of many domestic and foreign researchers, but scientists are only interested in genealogical and cultural aspects so far. In case tamgas are perceived as a full-fledged source, some problems related to the studies of the medieval history of the Great belt of steppes can be solved, for example, such as clarifying the geography of distribution of the Oghuz tribes, analyzing their political and economic activity, as well as determining the degree of kinship of the Turkic peoples among themselves.
The article considers the pronounced differences and similarities of Oghuz tamgas in different written sources, the synchronicity of the existence of tamgas in the Turkic world, and how well the problem is studied.
The results of preliminary research indicate the presence and preservation (based on the monuments) of Oghuz tamgas among Kazakhs, Turks, Azerbaijanis, Kirghiz, Tatars, Turkmens, Nogais, Bashkirs. This, in turn, indicates the existence of Turkic unity in the researched territories during the periods of the proliferation of Oghuz tamgas.
Key words: Oguz tribes; middle ages; tamga; sign, tamgas' studies; Turkic peoples.
References
1 Samashev Z., Bazylhan N., Samashev S. Drevnetyurkskie tamgi [Ancient Turkic tamga-signs] (Abdi compani, Almaty, 2010, 168 p.) [in Russian]
2 Koshymova A.O. VIII-XIII gasyrlardagy Ogyzdardyn turki halyktarynyn etnogenezinin kalyptasuyndagy orny [The role of the Oguzs in the formation of the ethnogenesis of the Turkic peoples in the VIII-XIII centuries. Ph.D. thesis]. Almaty, 2019. 168 p. [in Kazakh]
3 Nusupbekov A.N. Istoriya Kazahskoj SSR (s drevnejshih vremen do nashih dnej) [History of the Kazakh SSR (from ancient times to the present day)] (Nauka, Alma-Ata, 1977, 479 p.) [in Russian]
4 Rogozhinskij A.E. Znaki sobstvennosti i vlasti drevnih i srednevekovyh obitatelej kazahskoj stepi [Signs of ownership and power of the ancient and medieval inhabitants of the Kazakh steppe], Arheologicheskoe nasledie Sibiri i Central'noj Azii (problemy interpretacii i sohraneniya): materialy mezhdunarodnoj konferencii [Archaeological Heritage of Siberia and Central Asia (Problems of Interpretation and Preservation): Proceedings of an International Conference] Kemerovo, 2016. P. 53-63. [In Russian].
5 Samashev S. Türk Dünyasindaki Damgalarda Ortak Özellikler [Common Features in the Stigmas in the Turkic World], Uluslararasi Türk Kültürü Sempozyumu. Dil-Tarih-Gografya [International Symposium on Turkish Culture. Language-History-Geography] Ankara, Turkey, 2019. P. 430-440. [in Turkish]
6 Gülensoy T. Orhun'dan Anadolu'ya türk damgalari [Turkish stamps from Orkhon to Anatolia] (Istanbul, Türk Dünyasi Ara§tirmalari Vakfi, 1989. 179 p.) [in Turkish].
7 Tezcan M. Eski türklerde damga [Old Turkic stamp] (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 1990, 112 p.) [in Turkish]
8 Dankoff R., Kelly J. Mahmud.el-Ka§gari. Compendium of The Turkic Dialects (Harvard University Press, Cambridge, 1982, 416 p.)
9 Rashid-Ad-Din. Sbornik letopisej [Collection of chronicles] (V. I, Ch. 1., Akademiya Nauk SSSR, Moscow, 1952, 221 p.) [in Russian]
10 Yazigizade Ali Efendi. Tevarih-i Al-i Selguk [History of the Seljuks, written in Turkish, by Yazigizade Ali Efendi, on the orders of Sultan Osmanli Murad II, son of Mohammed I (824-855 of the hegira = 1421-1451)], Manuscript, National Library of France. Department of Manuscripts. Turkish Supplement 737. Available at: https://archivesetmanuscrits.bnf.fr/ark:/12148/cc34672z (accessed 10.10.2020) [in French]
11 Seyyid Lokman. Hünername [Hunername] Topkapi Palace Museum Library, Treasury, No. 1523, V. 29b-32a. [in Turkish]
12 Ebülgazi Bahadir Han. Türklerin soy kütügü [The genealogy of the Turks] (Translator Publications, Istanbul, 1980, 102 p.) [in Turkish]
13 Bartol'd V.V. Sochineniya. Tom 2. Chast' 1. Obshchie raboty po istorii Srednej Azii. Raboty po istorii Kavkaza i Vostochnoj Evropy [Compositions. Volume 2. Part 1, General works on the history of Central Asia. Works on the history of the Caucasus and Eastern Europe] (Nauka, Moscow, 1963, 1024 p.) [in Russian].
14 Kononov A.N. Rodoslovnaya Turkmen. Sochinenie Abu-l-Gazi Hana Hivinskogo [Pedigree of Turkmen. Composition of Abu-l-Gazi Khan Khiva] (USSR Academy of Sciences, Moscow, 1958, 285 p.) [in Russian].
15 Rogozhinskij A.E. Srednevekovye tamgi-petroglify yuzhnogo Kazahstana i Semirech'ya. Tamgi doislamskoj Central'noj Azii. Samarkand [Medieval tamgas-petroglyphs of South Kazakhstan and Semirechye. Tamgas of pre-Islamic Central Asia] (MITSAI, Samarkand, 2019, 295 p.) [in Russian]
16 Agasioglu F. Azarbaycan türklarinin islamaqadarki tarixi. Doqquz Bitik. III Bitik. Azarbaycanda qurulan qadim dövlatlar [Pre-Islamic history of Azerbaijani Turks. Nine Inscriptions. III Inscription. Ancient states established in Azerbaijan] (Agridag Publishing House, Baku, 2014, 310 p.) [in Azerbaijani language]
17 Karatayev O.K., Kalkan M. Kirgizlarin-oguzlarm (Turkmenlerin) tarihi ve etnik baglari [History and ethnic bonds of the Kyrgyz-oguz (Turkmens)], Sosyal Bilimler dergizi [Journal of Social Sciences] KTMY. Bishkek, 2003. P. 199-207. [In Turkish].
18 Aksoy M. Tarihin sessiz dili damgalar [The silent language of history marks] (Istanbul, 2014, 440 p.) [in Turkish]
19 Azhigali S.E. Arhitektura kochevnikov - fenomen istorii i kul'tury Evrazii (pamyatniki Aral'sko-Kaspijskogo regiona) [Nomad architecture is a phenomenon of the history and culture of Eurasia (monuments of the Aral-Caspian region)] (Gylym, Almaty, 2002, 654 p.) [in Russian]
20 Margulan A. «Tamgaly tas» zhazuy. Orta gasyrda kazaksha taska bederlengen beligler [The inscription «Tamgaly tas». Signs embossed on Kazakh stone in the Middle Ages], Zhuldyz zhurnaly [Zhuldyz journal], 1, P. 132-137(1984). [in Kazakh]
21 Akchokrakly O. Tatarskie tamgi v Krymu [Tatar tamgas in Crimea] (Simferopol', 1927, 16 p.) [in Russian]
22 Gulludag N. Turklerde Damga Gelenegi ve Nogay Turkleri'nin Damgalari Uzerine Bir inceleme [Tradition and Nogay Turks in Turkey Stamp Stamp], Avrasya Uluslararasi Ara§tirmalar Dergisi [Eurasian Journal of International Studies], 3(6) Turkey, P. 132-150 (2015). [in Turkish]
Автор туралы мэлiмeт:
Самашев Самат Крйроллаулы - Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшщ «Археология жэне этнология» мамандыгыныц докторанты, Нур-Султан, Казахстан.
Samashev Samat Kairollayevich - Ph.D. student of the Archaeology and Ethnology specialty at the L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan.
