205XFTAP 03.20
Е. Хайтоглу1 А.Ж. Архыматаева2
Памуккале Университетiнi, Туркия, Денизли (E-mail: [email protected], [email protected])
Казак;стаида кецестж-сталиидш кезецде жYргiзiлген саясатты тарихи тургыдаи пайымдау
Ацдатпа. Казахстан Республикасындагы елдщ тарихи дамуыныц мащызды оцигала-рын цамтитын гылыми аспектлердщ 6ipi «¥лы цугын-сургт жылдары» атанган ХХ гасырдыц 20-30 жылдарындагы Кецес уктеттщ жYргiзген сталиндт саясаты тарихы болып табылады. Мацалада, Сталин билк цурган жылдары Кецестер билтнщ Ка-зацстандагы бук1л дэстYрлi цурь1льшды жою, цазац халцыныц дэстYрлi шаруашылыгы-ныц элеуметтт-экономикалыц формаларын элйрету мацсатындагы шаралары, елдi eнеркэсiптендiру саясаты атанган индустрияландыру, жаппай ужымдастыру науцаны жэне колхоз-совхоздардыц цурылуы, ауцатты шаруалардыц мал-мYлкiн тэркыеу саясаты мен демографиялыц шыгын мэселелерi тYрлi зерттеулер мен тарихи деректер негiзiнде жазылган.
КецестК кезецде экономиканыц, саяси жуйенщ, мэдениеттщ тYбегейлi эр тYрлi идео-логиясына негiзделген цогамнъщ социалиста цурылымын цуру, цазац цогамыныц мен-талитетiндегi, бурын-соцды болмаган ауцымды жэне екуштылыц салдарымен жузеге асырылды. Осы ерекше тэжiрибенi зерделеуге еуразиялыц мультимэдени кещстттщ элеуметтК трансформациясыныц жалпы тенденцияларын, модернизация мен дэстYрдi тусту цажеттлт туындайды. ¥ылыми бшмнщ цазiргi жагдайы цазац тарихын жаца концептуалды тYсiнудi жэне тащдалган кезещнщ кептеген оцигаларын нацтылауды ца-жет етедь Казацстан Кещестер бiрлiгi цурамында жаща саяси, экономикалыц жэне элеу-меттт-мэдени цайта цурудыщ ещ циын жолынан етть
Туши сездер: Кещес уктетГ; сталиндк саясат; социализм; индустрияландыру; жаппай ужымдастыру науцаны; совхоздардыщ цурылуы; ауцатты шаруалардыщ мал-мул-кт тэрктеу.
https://doi.org/10.32523/2616-7255-2020-132-3-68-83
Kipicne. К,азан тецкер1сшен кешн Кецес еюметшщ непзп аумактары 1918 жылы большевиктер кешбасшысы Ленин Азат ¥лттар Одагы рет1нде курган Ресей Кецеспк Федералды Социалиста Республикасы курамында Кецеспк республикалар мен Кецеспк автономиялардыц курылу процеа басталады. РКФСР курылганнан кешн, Сталин баскарган Халык 1стер1 жетндеп комиссияныц бакылауымен елдщ Шыгысында жаца автономиялык республикалар курыла басталды [1]. ¥лттык республикалардагы
лениндДк кецестж-большевикпк саясат ортальщтыц мудделерш б1ршш1 орынга коюга, ем1рдщ барлык саласында ортак б1рл1к м1ндеттер1н камтамасыз етуге, аймактардыц шиюзаттык базасын сактауга, улттык идеологияны жойып, кецест1к нормаларды енпзуге, кез келген карсыластыкты болдырмауга багытталды. К,азак жерш социалиспк курылыска кеш1руде ец б1ршш1 казактардыцжайылым-кешпел1шаруашылык кешен1 мен дэстурл1 курылымды жою шаралары жузеге асырылды. К,азактардыц
дэстYрлi шаруашылык курылымдык жуйес1н жою ici Патшалык кезецнен басталган болатын. Кецестер билшке келген соц, Орыс патшалыгыныц жоспарланган саясатын ары карай "кецеспк форматта" жYзеге асыра бастады.
Ленин кайтыс болганнан кейiн Сталин елде социализм куру идеясын коргап, YДемелi индустрияландыру, ужымдастыру жэне жоспарланган экономика курылысына бет бурды. Сталин социалиста кайта курудыц iргелi мiндеттерi индустрияландыруды тарихи кыска мерзiмде жYзеге асыру керек деп санады. 1926-1927 ж.ж. Кецеспк жогаргы басшылык Республикада жердi Yздiкciз баскару мэселеанщ шешiлуiн ерекше бакылауга алып, жYЙелi жэне максатты тYрде теменп органдарга коммуналдык жерлердi кедейлер мен орта шаруалардыц пайдасына берудi уйгарган жарлыктар мен нускаулык хаттарды тYciрiп отырды. Елдi индустриалды дамыту мYДдеdнде егicтiктер мен шабындык жерлердi тецеспру мYмкiндiгiнше тезiрек шешiлуi керек едД. Осы саясатты жYзеге асыру Yшiн ауылдагы аукатты адамдардыц мал-мYлiктерiн тэрюлеп, ал ездерiн болса (^рпнге жiбердi.
К,азак,станда социалиста индустрияландыру YДерiсiнiц басталуы. Сталин билiгi жылдары Кецес Yкiметiнщ казактардыц дэcтYрлi курылымды жою шаралары индустрияландыру жылдарында тYрлi багытта сипат алды, мэселен, казактыц шурайлы жерлерiне баска халыктарды коныстандыру, жергiлiктi халыкты кецеcтендiру, казактардыц жекеменшш малдарын Yкiметке еркш турде тапсырту, ужымдык жэне кецеспк шаруашылыктар куру, аукатты шаруалардыц малдарын зорлыкпен тэрюлеу, аукатты адамдар мен казак зиялыларын жер аударту, окыган казак зиялылары мен бас кетерер азаматтарды кырып-жою, «кызыл кыргын» мен «сталиндж зулмат», салыктыц эртYрлi турiн енг1зу, индустрияландыру саясаты бойынша казак жерiн Кецес Yкiметiнщ ендiрicтiк-шикiзаттык базасы ретiнде дамыту жэне жаппай казак халкын орыстандыру саясаты негшнде мэдениет пен б^мде орыс т1л1н насихаттау.
Социалистiк индустрияландырудыц жога-ры каркындарыныц мYмкLц4iгi экономиканыц социалист1к жYЙесiцiц артыкшылыктарымен, индустрияландырудыц социалиста эдiсiцiц сипаттамасымен аныкталды. Сталин социалиста индустрияландырудыц жогары каркынына деген тарихи кажетплшп цегiздей отырып ол: «Бiз дамыган елдерден 50-100 жыл арттамыз. Бiз бул т^ашъщтъщты он жылда журт втуiмiз керек. Бiз оны жасаймыз немесе олар бiздi KYйретедi» [2]. Онеркэапке инвестициялар агыныныц пропорционалды турде улгаюы жэне тутыну корыныц каражатын мэжбYрлi тарту капиталистiк элемд басып озуга мYмкiцдiк бередi деп сендД. Бiракl Сталицдiк индустрияландыру саясаты адамзат баласына ауыр к,аареттер экелгетн де умытпауымыз керек.
1927 жылы желтоксанда болган БО(б)КП-ныц XV съез жумысы Сталин мен Троцкийдщ партиялык фракцияларыныц катал саяси жанжалдарымен катар жYрдi. Бул жагдайда, «таратылган шаруа к,ожалык,тарыныц алдында» «iрi ендДрк'пк рельске туру» мiцдетi койылды, онда билiк элеуметтецдiрiлгец ауылшаруашылык жумыс ^шшц еdп-ецуiц колдады. Партиялык топтар арасындагы киян-кесю кYреске карамастан, жергiлiктi аткарушылар Yшiц курылтайдыц бул шешiмi к-кимылдыц езiцдiк багдарламасына айналды. БО(б)КП ОК-нщ Саяси Бюросыныц 1928 жылгы 9 кацтардагы шешiмiмец iрi партия жэне мемлекетпк жумысшылар, оныц iшiцде, Саяси Бюро мен Орталык Комитеттiц кептеген мYшелерi барлык астык аудандарына жiберiлдi. 1928 жылы 15 кацтарда Сталин ауырган Г.Орджоцикидзецiц орнына Сiбiрге кетп. 21 кYЦге созылган бул сапар барысында 6 акпанда Сталин Новосибирск, Барнаул, Рубцовск, Омск, Красноярск, Тайгу жэне Сiбiрдiц калалары мен тургыльщты жерлерiцде болды. Сiбiрге сапар барысында Сталин ужымдастыруды кYштеу аркылы жYргiзу керектiгi туралы мэлiмдеме жасауына туртй болды [3].
К,азак,станда кецестш ужымдастыру саясатыныц жYргiзiлуi. Yздiкdз ужым-дастырудыц мацызды алгышарттары: елдi социалистiк индустрияландыру,
ауылшаруашылык, кооперацияны дамыту, ауыл шаруашылыгындагы алгашкы колхоздар мен ipi совхоздардыц тэжiрибеd, шаруаларга ipi социалистiк экономиканыц артыкшыльщтарын керсету, машина-трактор станцияларын куру жэне кулактарга карсы шешушi кYpес болып табылады. Кецеспк жYЙеде Социализмдi курудыц кажетт1 шарты - ауыл шаруашылыгын ужымдастыру деп саналды. 1928 жылдыц кектемiц4е ауылшаруашылык халык комиссариаты жэне РСФСР-дiц ужымдык шаруашылык орталыгы 1928-1932 жылдарга арналган шаруа кожалыктарын колхоздарга тартудыц бастапкы жоспарын жасады. БYкiл Одак бойынша колхоздарга жоспарлы 1,1 миллион шаруа кожалыктары тартылуы керек едi.
Лениннiц ЖЭС бойынша К,азак жеpiнде ендipiстiк кооперацияныц нег1зг1 Yш тYpi Коммуна - енд1р1ст1 когамдастыру, Артель
- жердщ, малдыц 6ip белiг1 бipiкт1piлген ортак сеpiктест1ктеp жэне ТОЗ - жер б1рлесш ецдеу мен шеп шабу жешндеп сеpiктест1к тYpлеpi болган. 1 казан 1927 жылгы мэл1метке сай, К,азак КСР - iнде Кооперация шаруа кожалыктарыныц 23,1%
- ш камтыган. 60 кешпелi жэне жартылай кешпелi аудандарында жер ецдеушi 2 771 серштеспк, 1074 тутыну когамы жумыс iстеп, оныц 312 - i ауылда жэне 140 сауда посттары-факторий курылган. Жалпы 1072 ужымдык шаруашылык, соныц iшiнде 101 коммуна, 17 артель, 294 ТОЗ-жумыс жасаган [4].
Ужымдастыру науканы бойынша ужымдык, шаруашыльщтыц курылуы. ¥жымдастыру науканы бойынша
ауылшаруашылык артельдер нег1зiнде колхоздарды куру колган алынды, яти малдарын ортак б1р1кт1рген б1рнеше сер1ктест1ктер нег1з1нде колхоздар курылды. 1929 жылы сэу1рде еткен XVII партия конференциясында Б1ршш1 бесжылдык жоспар бойынша 4-4,5 миллион колхоздарды куру керектшн аныкталды. Мэселен, К,азакстанда 1927 ж. ортасы - 1928 ж. маусымы аралыгында колхоздардыц саны 324-тен 1881-ге дей1н ест1 [5]. Колхозга к1руш1лердщ саныныц жогары болуыныц себеб1, бастапкы партиялык мекемелер мен республиканыц
ауылдык кецестершщ жумысшылары, барлык шаруалардыц атынан жогары бил1к органдарына жерг1л1кт1 тургындардыц колхоздарга косылуга деген «куштарлыгы» туралы хаттарды толассыз ж1беруше туындауы мYмкiн. Бул 1928 жылдыц маусымында БYк1лодактык колхозшылардыц б1ршш1 съезшде шаруа жумысшыларга риясыз кемек керсету жоспары жасалган болатын. Бул жоспар-нускаулыктар партия басшылыгыныц калауымен колхоздарга кептеген «ер1кплердД» тарту керек ед1 Осы жоспарды кке асыру Yшiн жогарыдагыдай хаттар жазылган.
Ужымдастыру науканы бойынша кецестш шаруашылыкдыц курылуы. Колхоздар курылу YPДiсi басталып кеткеннен соц, шаруашылыкты мемлекетпк тараптан баскару Yшiн 1917 жылгы 27 казанда (9 карашада) Жер туралы Декрет жарияланганнан кешн жеке жер учаскелер1 непз1нде курыла бастаган совхоздарды 1927 жылы 16 наурызда ОАК мен КСРО Халык Комиссарлар Кецеанщ «Кецест1к шаруашылыктар туралы» Жарлыгына сэйкес, Ауыл шаруашылыгындагы социалист1к курылыс шаруа кожалыгын кайта куру жешндеп шараларды жYзеге асыруга сай кецест1к шаруашылыктарды жандандыру мен ары карай накты куру талкылана бастады [6].
Совхоз - кецеспк шаруашылыктыц кыскарган тYpi, КСРО-дагы мемлекетпк ауылшаруашылык кэсшорны. 1919 жылы 14 акпанда БYк1лpесейлiк Орталык Аткару Комитеп «Социалиста жерлерд баскару жэне социалиста ауылшаруашылыгына кешу жешндеп шаралар туралы ереженщ» 30 бабы бойынша дамыган утымды шаруашылыктар непз1нде кYpделi техникалык курал-жабдыктары бар, асыл тукымды мал шаруашылыгы мен ауыл шаруашылыгын куру [7] мшдеттемелерше сай, Б1ршш1 бесжылдыктыц жоспары бойынша 1928 жылы «астык дайындаудагы киындыктарга орай, Сталин «астык проблемасынан» шыгудыц б1р эдш рет1нде совхоздарды кайтадан куру мэселесш кетерд! Осылайша, ужымдастыру жылдары 1928 жылдыц 11 ш1лдесшде БОКП(б) ОК-нщ пленумы «Жаца (астык)
совхоздарын уйымдастыру туралы» карарына сэйкес "Астык кецеспк шаруашылыктары" (Зерносовхоз) курылады [8].
Бул каулыныц нэтижесi ОАК мен КСРО Халык Комиссарлар Кецеdнiц 1928 жылгы 1 тамыздагы «1р1 астык фермаларын уйымдастыру туралы» каулысына сай Гигант кецес шаруашыльщтары курылган [9]. Сол Жарльщтыц 4-тармагына сэйкес, К,урылган жаца кецеспк шаруашылыктар одактык мацызы бар «Зернотрест» тресiне косылады жэне Ецбек жэне К,органыс Кецес1не т1келей багынатын болады. 1928 жылдыц аягында сол уакытта жогары механикаландырылган 11 астык кецшарлары курылган, олардыц 5-i Теменп Едiлде, 2-yi Казакстанда жэне Орта ЕдЦде, бiр-бiрден СолтYCтiк Кавказда жэне Жайыкта курылган.
1930-жылдардыц басындагы барлык аграрлык кайта куру шаруаларды ужымдастыруга ец мацызды дайындык кадамдары болды. Тек Казакстанда бул кезде 293 колхоз, 5 совхоз курылды. Епспк жэне мал басыныц есу1 жеделдетiлдi,респyбликалар мен облыстардыц кепшiлiгiнде ауылшаруашылык ендiрidнiц негiзгi элементтерш калпына келпру аякталды. 1932 жылдыц акпанында Казакстандагы колхозшылардыц 87%-ы жэне жеке иелш бар шаруалардыц 51,8%-ы ез малдарынан толыктай айырылды [10].
1927-1929 жылдардагы Yлкен дайындык жумыстарыныц аркасында улттык
республикалар мен облыстарда, сондай-ак, тутастай алганда республикада ужымшар козгалысыныц есyi байкалды. 1927 жылдыц маусымынан 1929 жылдыц маусымына дейiн Одактагы колхоздардыц саны 3,8 есеге, оларга бiрiктiрiлген шаруа кожалыктарыныц саны - 5,2 есеге, ал Казакстан - 12,6 жэне 24,2 есеге ескен. Бурын артта калган республикаларда ужымшар козгалысыныц есу каркыны Одактыц орташа децгейiнен бiрнеше есе жогарлаган. БК(б)П ОК-н1ц 1931 жылгы желтоксанда еткен Пленумыныц шешiмдерi асыра орындалды. Казакстанда 1 кыркYЙекке дешн-ак 122 ауданныц 96-сы 50%-дык партиялык межеден асып тYCтi, ал 72-d «толык ужымдастырылган аудан» катарына жаткызылды [11].
БОКП (б) Орталык Комитетiнiц 1933 жылгы 20 желтоксандагы Астык Кецеспк шаруашылыктарын iрiлендiрy туралы № 7 118/93 косымшасыныц жиынтык кестеане сай, 1934 жылдыц кектем!нде Казакстанда 70 астык кецшарларын iрiлендiрiп, 10 кецшар куру жоспарланды. Астык
кецшарларыныц аумагы орасан зор болды, кецшарлардыц аумагы 200-250 мыц гектарга дейiн улгайтылды. 1929-1932 жылдары астык кецшарларын уйымдастыруга байланысты келецdздiктер, атап айтсак, ауылшаруашылык дакылдарыныц орасан кеп мелшерiнiц себ!лу! жэне техниканыц жетiспеyшiлiгi сиякты т.б. эрекеттер астык жинау мен егуде Yлкен шыгындарга экелдi. Нэтижеанде, бул топырактыц деградациясына, егiстiктердiц арамшептiлiгiне жэне етмдДлштщ темендеyiне экелдi. Бул мэселелерд! 1931-1933 ж.ж. елкеде жаппай ашаршылыктыц негiзгi себептерiнiц 61р1 репнде карауга болады.
Будан керетiнiмiз Кецеспк режимде Кецеспк шаруашылыктарды куру эу бастан Кецестер билшке келгеннен бастап, жогары децгейдегi шаруашылыктар курумен басталганын керем!з. Дегенмен де, Кецестер 6ил1г1 орнаганнан кейiн жекеменшiк шаруашылыктарды мемлекет тарапына етюзу Yшiн бiрнеше жылдар бойы ужымдык шаруашылыктар куру негiзiнде жумыстар аткарылынды. Ол кезде епс алкаптары да ондагы ауыл шаруашылык ешмдер! отырыкшылык шаруашылыгымен айналысатын жеке адамдар колында болса, мал шаруашылыгы да кешпелi жэне жартылай кешпел! мал шаруашылыгымен айналысатын адамдар колында болды. Казак жерiн гасырлар бойы мекен еткен казак журты бул шаруашылыктарды жYргiзyдiц нагыз шеберi болган. Осындай тарихи калыптаскан шаруашылыктарды кецестендДру idнде кецеспк жYЙе бiрте-бiрте эртYрлi саясаттар жYргiзy аркылы iске асырды. Жергiлiктi халыкты тэрюлеу негiзiнде- мYлiктерiн тартып алып, колхозга беру, аукатты адамдарды жер аударту немесе соттау аркылы карапайым шаруалар алдында беделдерш тYdрy жYзеге асты. Осыдан кешн карапайым шаруалар колдарындагы аздаган малдарын ез
ер1ктер1мен ерказ колхозга етазген. Кешннен колхоз ережесше сай етк1зген малдарын кайта алу кукыгына байланысты кеб1 колхоздан кер1 шыккан. Бул жагдайда Кецестер орта шаруа жэне кедейлерге карсы да тэрк1леуд жYpг1зе бастаган. Осындай келецазд1ктерге сэйкес, казак жершде кецеспк тэрт1пке карсы шыккандары эpтYpлi санатпен жазалау шаралары жYзеге асты. Кешннен кецшарларды жандандыру барысында ужымдык шаруашылыктар 1р1лендДр1лш кецшарларга б1р1ге бастады. Осылайша казак жершде шик1заттык максатта белпл1 б1р шаруашылыктыц, мэселен, биязы кой шаруашылыгымен айналысатын кецшарлар, жылкы шаруашылыгы кецшарлары, астык ендДру кецшарлары т.б. дамыган тYpiндегi кецшарлар пайда бола бастады.
Марксиспк-лениндДкусыныс«пролетарлык мэжбYpлеудiц барлык формалары, ецбекке шакыруга дешн коммунист1к адамзаттыц даму жолы» деген саясаттыц непзш усынды. Осылайша, жерг1л1кт1 халыктыц улттык ем1р CYPу децгешн езгерт1п, улттык саясат тудырушыларга зорлык-зомбылык керсетп. Осы кезецде Кецестер Б1рлшнде «атудан бастап ецбекке шакыруга дешнп барлык формалардагы пролетарлык мэжбYpлеу -коммунист1к адамгерш1л1кт1 дамыту эдДа» деген Марксиспк-лениндДк тужырым непзщде, шын мэшнде жYpг1зiлген саясаттыц теориялык непз1 болып табылады. Кецест1к жYЙедегi жYpгiзiлiп жаткан кайта курулар мен озбырлыктарга кецест1к шаруалар мемлекетпк тэрт1п нормасы рет1нде караган. Сол себепт1 тоталитарлык бил1к Кецест1к саясатты туптеп орнату Yшiн, саяси-экономикалык салада мемлекетпк саясатты жYpriзуде зорлык-зомбылык эдДстерше жYгiнген. Революциялык радикализм жэне марксиспк-лениндДк идеология ауылшаруашылыкты ужымдастырудыц
кецеспк саяси-кукыктык непзше енген идеялар мен кундылыктардыц ерекше жYЙесiн курды. ¥жымдастыру саясатыныц бул непздер1 большевиктердщ БYк1лодактык коммунист1к партиясы съездершщ шеш1мдер1 мен каулыларында, кептеген багдарламалык хаттарда, партиялык-кецест1к аппараттыц
каулыларында, есептерде жэне ОГПУ-дыц купия есептерщде кершк тапты. Жогарыда аталган дереккездер Кецеспк саясаттыц непзш гана емес, сонымен б1рге, ашаршылык кез1нде жаппай кырылуга алып келген шаруаларга карсы курын-сурпннщ кYpделi формалары туралы тYсiнiк бередД.
1928 жылы 15 тамызда БК(б)КП 0лкел1к Комитет1 ужымдастыру науканын т1келей баскаратын комиссия курды. Комиссияныц терагасы Е. Ерназаров болды, оныц курамына У. Исаев, К,азКСР Халык Комиссарлар Кецесшщ терагасы Н. Нурмаков, «Ецбекш1 К,азак» газетшщ редакторы Г. Тогжанов, К,азак Автономиялык Кецест1к Социалиспк Республикасыныц Халык агарту комиссары О. Джандосов к1рд1 БК(б)КП партиялык органдары жэне жеке Ф.И. Голощекин тарапынан БYкiл комиссияныц жумысын бакылау жасалынып отырды. Республиканыц аудандарында ец катац нускаулармен жэне ец жогары кукыктармен Тэркшеу офицерлер1 тагайындалды, кемек комиссияларында 4700 адам жумыс ктедД [12].
1929 жылы 22 сэу1рде пленум жумысын корытындылай келе, И.В. Сталин ауыл шаруашылыгына катысты y*^ шыгарады: «Б1з ауыл шаруашылыгын кайта куруга кгркш жатырмыз, ол Yшiн колхоздар курылысын кецейту1м1з керек..., руксат ет1лген...тетенше куралдарды колдануды мойындау..., ... кулактардыц карсылыгын жою. ... Ауыл шаруашылыгын кайта курудыц к1лт1 - бул б1здщ индустрияныц жылдам даму каркыны» [13]. Кешбасшы мен оныц жактастарыныц шаруага карсы кезкарасы жагымсыз салдарларга ие болды. Оныц непзг1 себеб1 ужымдастыру саясатыныц кемепмен ауылдарды аяусыз ужымдык шаруашылыктарга б1р1кт1ру жалгастырылды.
Аукатты шаруалардыц мал-мYлкш тэркiлеу саясаты. 1928 жылы 27 тамызда К,азак Автономиялык Кецеспк Социалиспк Республикасы Орталык Аткару Комитет1 мен Халык Комиссарлар Кецесшщ «Бай шаруашылыктарын тэркшеу туралы» каулысы мен 1930 жылы 2 акпандагы Кулактарды тап рет1нде жою шаралары туралы ОГПУ Б1р1ккен
Мемлекетпк Саяси Баскарманыц буйрыгы шыгады [14].
Бай шаруашылыктар - кулактарды тап ретшде жоюды ОГПУ органдарыныц кызмет ею негiзгi багыт бойынша жYзеге асыру бектлген:
1. БYлiкшiл кулак белсендДлерш дереу жою. Эаресе, ел шшде арандатушылык эрекеттер, наразылык толкулар уйымдастырып жасап отырган топтар. Яши Кецестер саясатына наразылык танытып, сталиндiк озбыр саясатка карсылык тудырган адамдар 61ршш1 санатка жаткызылып, олардыц дереу кезш курту кезделген.
2. Аукатты шаруаларды (кулактарды), жергiлiктi беделдi адамдарды, дш иелерiн екiншi санат реттнде, ¥жымдастыру аудандарынан аластап, дереу баска аймактарга коныстандыру жэне мYлкiн тэрюлеу.
Жогарыдагы буйрык бойынша Казакстанда жогарыда аталган санаттар бойынша кулактарды тэрюлеу 1 санат бойынша 50006000, 2 санат бойынша 10000-15000 жануя коныстандыру жоспарланган. Бундай жоспарлар Кецес елдерi бойынша когамныц барлык саласында жаппай орындалды, сондыктан жергiлiктi 6ил1к органдары Орталыктыц жоспарын орындау Yшiн, тшт!, керсеташтерд асырып орындау Yшiн белсене юрскетн байкаймыз.
Осы Жарлык непзшде 1930 жылы 18 акпанда КазК (б) ПМК-н1ц облыстык комитета Комиссияныц шешiмi бойынша сыныпталган кулактар белг^ мерзiм iшiнде кудалану да жоспарланган. Мэселен, 61р1нш1 санат бойынша концлагерлерге 10 наурызга дейiн, екiншi санат бойынша 1 сэ^рге дейiн жэне Yшiншi санаттагылар епн науканына дешн тэрюлеу. ОГПУ-д1ц 1930 жылгы 24 тамызда шыккан «Ек1нш1 санаттагы кулактар» туралы мэлiмдемеdне сэйкес, Казакстанда 1341 отбасын тэрюлеу, Yшiншi санаттагы ауылдарда туратын 5 мыцга жуык отбасын тэрюлеу жоспарланган [15].
1929 жылдыц ноябрь пленумы елде азык-тулш'п сатып алу кезiнде Сталиндiк басшылыкка зорлык-зомбылык эдiстерiн колдану курсын тупк1л1кт1 бекттп. ¥жымдастыруга байланысты Кецес саясатын
кке асыру Yшiн астык дайындау, жYн, ет етюзу, салык салу сиякты т.б. жоспарланган жумыстарга жергiлiктi халыктыц салгырт-тыгы мен орындамау эрекеттерш жою Yшiн жогарыдагы пленум карарларына сай, колданылган «руксат еттлген» жазалау шаралары туралы есеп хаттарды басшылыкка купия ескертулермен жолдап отырылган. Осындай есеп жолдауларында карапайым адамдарга карсы керсеткен жазалау шараларыныц адамшылыкка жатпайтын жактарын керемiз. Мэселен, 1930 жыл 6 тамыздагы «1929-1930 жж. Кектемп наукан кезiнде орын алган келецаздДктерд тузету туралы КОКП Орталык Комитет! мен Олкелш Комитетiнiц директиваларын орындау нэтижелерi туралы» комиссия баяндамасында «...1929-1930 жылдардагы астык науканы ете шиелетсп таптык кYресте етп. Бай-кулак террорыныц курбандарыныц саны 19281929 жылдармен салыстырганда 3 есе ест!.. 0лкенiц барлык аудандарында эк1мш1л1к жэне сот репрессиялары орта шаруага, тшт, кедейлерге де зиян тиг1зд1. Астыктыц артык мелшерiн тапсырмаганы Yшiн жалпы санында орта шаруалар мен кедейлердщ 51%-ы сотталды [15].
Yкiмет саясатына тек гана аукатты бай-кулактардыц мYлкiне тартып алу гана емес, карапайым адамдардыц тартылганын байкаймыз.
1929-1930 ж.ж. наукан аякталган кезде астык дайындай каркыны элареген кезде жерплжт кызметкерлер дайындауды жандандыру жолдарын iздеп, адамдарды корлау аркылы жоспар орындаган. Муны келеа факплермен керсетуге болады:
1. Акмола округ1 Азат ауданында епн жинау жоспарында нашар мiндеттер орындаган кедейлердi урып-согып, суык суга батырган.
2. Алматы округ1 Калинин ауданы, Шамалган ауылында 22 YЙдiц терезелерi бiтелiп, тек тунде отын мен су шыгуга руксат ет^лш «кара бойкот» жарияланган.
5. Павлодар окруп Коряков ауданында Ауылдык кецестщ терагасы Усков жэне РИК астык сатып алу жетндеп комиссары Катанов жеке азамат Богдашиннiц катысуымен
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 3(132)/2020 73
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
ферманыц жумысшысы Ныгыманды мазак еткен. Ныгыман б1р кездер1 Бородихин атты бай-кулактыц карамагында жумыс жасаган. Усков пен Катанов, кулак Бородихиннщ шуцкырга кемш тастаган наны бар деп деп болжап, Ныгыманнан бул туралы жауап ала бастады. Шаруа бул туралы ештеце бшмейтшш мэл1мдедД. Содан кешн олар шаруа ныгманды ауыл кецесше алып келд де, оны кайтадан азаптай бастады. Оныц кшмш шешш, екшесш тем1рмен урып, басын аягына байлап, жалацаш суык шепке лактырып ж1берген. Одан эр1 оны кылкындырып, нанныц кайда жасырылганы туралы туралы дэлелдер 1здеген. Нэтижеге кол жетк1зе алмаган олар шаруаны одан эр1 Усков ауылдык кецес1 терагасыныц пэтерше апарып урып-согып, екшесше шеге кагамыз деп коркытып, Ерт1с езешнде муздатылган шуцкыр теалш, Yш рет жумысшыныц басын оган батырып ж1берген. Бул тек нанныц кайда жасырылганын б1лу Yшiн жасалышан соракы эрекеттер едД [16].
Тэркшеу кезшде 400 мыц адам катыскан жиналыстар мен 21 мыц адам катыскан 111 конференция етазшген. 1928ж. аткарушы комитеттер бекгткен шаруашылыктарыныц тшмдер1 бойынша, Казакстанда 695 шаруашылык тэркшенш, оныц 608 шаруа кожалыгынан 125.700 ipi бас тэркшенген [17].
К,азак, жерiнде iрi мал иелерш кугындап, коныс аударту саясатыныц жYргiзiлуi. Казак АКСР ХКК-i аз камтамасыз ет1лген тургындардыц кедей таптарын экономикалык тэуелдДл1к мен канаудан босату, сондай-ак, ецбекш1 жумысшылардыц тез экономикалык есу1 мен мэдени дамуына кажетп жагдайлар жасау Yшiн Адай ауданы мен бурышы Жет1су, Сырдария облыстары мен КараКалпак автономиялы облыстарыныц макта ес1рет1н аудандарын коспаганда, жартылай феодалдык, патриархалдык жэне рулык катынастарды сактап отырган жэне ауылды кецестендДруге когамдык кедерплер тугызып отырган жерплштг тургындардыц 1ш1ндеп ipi мал иелерш кугындап, коныс аударту карарын жариялайды [18]. Осы максатта 1928 жылы 30 тамызда КАССР Халык Комиссарлар Кецеа «КОАК мен ККХК-ныц 1928 жылгы 27 тамыздагы шеш1мше сэйкес СYpгiнге
ж1бершет1н адамдардыц тургын аудандарын аныктау туралы» каулы кабылдады, онда Казакстанда шаруалардыц кугын^рпн округтер1керсет1лдД.ЕгерЖет1суменСырдария аудандарыныц шаруалары Жайык округ1не кеш1р1лсе, онда Жайык ауданынан шаруалар Жет1суга ж1бер1лд1 Тшанше Гурьев округшен Петропавлга, Петропавловск округтершен Актебеге, Актебе округ1нен Каркаралыга, Каркаралы округ1нен Костанайга, Костанай окрупнен Семейге Семей округшен -Сырдарияга, Павлодар жэне Кызылорда округ1нен Адай окрупне, Акмола округшен Гурьевке дешн [19]. Ягни, Казакстанныц Батысынан Оцтуспкке, Оцтуст1ктен
Солтуст1к пен Шыгыска, Шыгыстан Батыс пен Солтуст1кке куFын-CYpг1нге ж1бершдД. Себеб1 кец байтак казак жерщдеп аймактардагы ем1р CYPу салты да, климаты да езгеше жэне ол аймактарга жетудщ ез1 апталык немесе б1рнеше айлык жол едД. Сондыктан Кецес Yкiмет1 Казакстанныц ез 1ш1нде де кугындау шарасын жYpг1зген болатын.
Сондай-ак, кулактарды коныстандыру мэселеа туралы казак ©лкелш Комитет! Орталыкка мэл1мдемелер жасап, кецес-буйрыктар алып отырганы белпл! Бек1т1лген санаттар бойынша кулактарды коныстандыру id де алдын ала жоспар бойынша жYзеге асып отырган.
0лке тургындары кыруар салыктар мен 0к1метт1ц ужымдастыру саясатына карсылык танытып, ез бетгмен де кешш кетулер де орын алган. КазакАКСР-дагы ОГПУ уэкшетп екш1нщ 1930 жылгы 24 карашадагы 1930 жылгы 22 желтоксан аралыгындагы акпарат бел1м1нщ № 2 арнайы баяндамасы бойынша Казак халкыныц КазАКСР шепнен тыс кеш1-коны жэне ец жш кездесетШ бурышы шекаралас аймактардан Кытайга коныс аударудыц белец алганы туралы мэл1мделген. Эаресе, Алматы жэне Семей округтершщ шекаралас аудандардан коныс аудару себептер1 арнайы есепте толыгырак сипатталган [20].
Бурышы Сырдария окруп, каз1рп Караспан ауданында аукатты байлардыц басшылыгымен 80 шаруашылык ©збексташа коныс аударган. Осы аймакта казан айында 400 бай-кулак шаруалары белпаз багытка
кашып кеткен. Бурынгы Каркаралы округ1 Токырау ауданында 20 тупндДк кешiп кеткен, 100 тупндДк кешуге дайындалуда. Дэл осындай факплер Шет, Ку жэне т.б. жакын мацдагы аудандарда кездеседi. Актебе жерiнен 500 шаруашылык кешiп кеткен. Бул кештер республикадан тыс аймактарга кеткен.
Казак, жерiн шиызаттык, мак,сатта шаруашылык, типiне к,арай белу саясаты. Казакстан жерiн шиюзаттык максатта шаруашылык типше карай 1928 жылы 30 тамызда КазКСР Халык Комиссарлар Кецеа «Казакстанныц кешпелi, жартылай кешпелi жэне отырыкшы аймактарын куру туралы» каулы кабылдап, республиканыц бYкiл территориясын «шаруашылык типiне карай аудандарга» беледi [21]. Осылайша белyдiц мэдени-турмыстык жэне экономикалык ерекшелiктерiне сэйкес «гылыми» жэне «табиги-тарихи» непзде белiнiс жасалынды деп мэлiмдедi. Б1зд1ц ойымызша, бул тэалге сай Казакстанды «шаруашылык» тургысына сай белу болашак ужымдастырудыц «мацызды» багыттарын аныктауга гана мYмкiндiк бермейдi, сондай-ак, Казакстанныц аймактык ерекшелiктерiне сэйкес Кецестж шаруашылыктардагы мал турi мен ауыл шаруашылык дакылдарды есiрyiнiц шиюзаттык базасын калыптастыру Yшiн жэне тарихи жер атауларыныц аттарын орысша «непзаз» атаулармен халык санасына с1ц1ру Yшiн де жYргiзiлген. Тарихи елдi мекендер мен жацадан курылган ужымдык шаруашылыктар атауын орыс халыктарына катысты атауларымен атауда 6ил1к органдары жергiлiктi халыктыц п1к1р1н ескеруге алмастан орталыктан шешш отырды. Мэселен, Эулие-Ата ауданын Мирзоянов ауданы, Эулие-Ата каласы мен темiржол станциясы Мирзоян деп езгерту туралы [22]. Сондай-ак, басшы адамдардыц аты берiлген колхоздар Сталин, Молотов, Кагонович, Калинин т.б. БYгiнде 30 жылдык тэуелаз ел болып отырган Казакстан Республикасы Кецеспк режимде койылган елдi мекендердiц атауын эл1 де тшсшше езгертуге дэрменdздiк танытып отыр.
Казак жерiнiц кен байлыктарын зерттеу максатында жiберiлген экспедиция жумыстарыныц есептерi де, ужымдастыру
саясатын жYзеге асыру барысында ти1мд1 колданылып отырган. 1931 жылы 26 наурыз айында БОКП(б) Казак елкелж комитетiнiц хатшысы Ф.И. Голощекиннщ И.В. Сталинге жiберген «Казакстанда кулак шаруашылыктарын коныстандыру женiндегi комиссия» директивасын беюту туралы етiнiш шифрлы-жеделхатында Казак жумысшыларын ендiрiске тарту Yшiн 0лкенiц ендiрiстiк аймактарын ескере отырып, коныстандыру нускауын макулдауды сурайды [23]. Орталык Комитет белгiлеген елкенiц оцтустiк-батысына, атап айтканда, Шет, Жацаарка, Сарысу жэне Карсакпай аудандарына мYмкiндiгiне карай кулак шаруаларыныц 61р белiгiн коныс аудару керектiгi мэлiмделген. Себебi Олкелж Комитет Ауыл шаруашылыгы халык комиссариаты экспедициясы аныктаган келеа жер корларын игерген дурыс деп санайды: бурынгы Акмола ауданыныц жер корларыныц оцтустiк белiгi - Карагаш-Сарысу, Кулан-0тпес, Сокыр, Сарысу. Бурынгы Каркаралы ауданында: Нура-Талды, Жэмш1, Мойынты, Карасор, Ку, Баканас, Балкаш жэне Карагаш-Сарысу-Карсакпай жер корларын игеру. Бул аталган корлар кемiр-мыс енеркэdбiн жэне темiржол курылысын дамыту аймагында орналаскан. Токырау аймагына кулактарды орналастыру ти1мс1з деп санайды, себебi ол жерге Казан тургындарын отырыкшыландыру максатында ей жыл бурын коныстандырылгандыгын да баса айтады. Сонымен катар, кулак шаруаларын Карагандыдан Карсакпай багытына коныс аударуга багыттау керек, себебi мундагы бiрнеше езен кездерi аркылы бул аудандардагы мыс енеркэсiбiн жэне Караганды-Карсакпай темiр жолын салу аркылы 61р1кт1ру Yшiн жэне Балкаш келшц батыс багытындагы жерлердi 61р1кт1ру ондагы балык шаруашылыгын жэне баска да косалкы шаруашылыкты уйымдастыру мYмкiндiктерiнiц Yлкен мацыздылыгына токталады. Будан керетiнiмiз кулак шаруаларын коныстандыру барысында жаца жерлерде жаца ендДрктг дамыту жэне болашак етмдД Ресейдiц шю облыстарына тасымалдау Yшiн темiржол салу мэселеа де алдын ала жоспарлы турде жYзеге асырылган.
Бул Казакстанныц барлык аудандарында осы сипатта кке аскан.
Онеркэсштщ дамуы Кецес Yкiмет1mц экономикалык саясатына сай жYзеге асып, индустрияландыру процесшщ нэтижеанде енеркэсште алга жылжулар болды. Соган карамастан Казакстан шик1зат кез1 болып кала бердД. Ойткет жетекш1 ендДр1с салалары карыштап дамымады. Мурагат корындагы 1940 жылы КазакКСР-дагы енеркэсштер1 туралы мэл1метке сай 1940 жылдарга дешн индустрияландыру жылдарында Казак жер1нщ 8 облысында жиыны 495 шик1заттык багыттагы енеркэсш орындары жумыс 1стеген [24].
К,азак,станда кецестiк-сталиндiк кезецде жYргiзiлген саясаттыц салдары. Казакстан-дагы ужымдастыру жылдарындагы шамадан тыс экгмшшш озбырлык пен Сталиннщ социалист1к кайта куру науканы халыктыц жаппай кырылуы - 1931-1933 жылдардагы жаппай ашаршылык кааретше экелдД. Сталинд1к саясат непзщде туындаган жаппай ашаршылык туралы бYгiнде Батыс зерттеуш1лер1 кызыгушылык танытып, Кецес елщде калыптаскан тоталитарлык режим нэтижеанде орын алган ашаршылыкты трагедия рет1нде багалайды [25-37]. Ал, К. Алдажуманов, Ж. Абылхожин бул саясатты этноцид рет1нде карап, тарихи деректермен талдайды. Яши, «геноцид» - б1р халыкка карсы жасалган кыргын болса, «этноцид» -этноска, ултка жасалган кыргын. Авторлар «Казакстанда 1930 жылдары болган ашаршылык - казак ултына карсы жасалган кылмыс» деп багалайды [38].
Казак тарихында жаппай ашаршылыкка катысты жан турш1герл1к деректер кептеп кездесед! Ашаршылык казак халкына ауыр кааретэкелдД. Булкаарет жайындаОрталыкка хабарлар ж1бершш отырган. Мысалы, 1932 жылы РСФСР Халык Комиссарлар Кецеанщ терагасы болып жумыс 1стеген Турар Рыскулов Сталинге бул туралы жеке ез1 хабарлады: «Жерплжтт ОГПУ мэл1меттер1 бойынша... Балкаш аймагында барлык 60 мыц адамныц, 12 мыцы коныс аударды, 30 мыц адам кайтыс болды, ... Каркаралыда 1932 жылы мамырда 50, 400 адамнан, карашага
дешн 15,900 адам гана калды... Карагандыда еткен кыста 1500-ге жуык казак кайтыс болды, ... аштык пен щдеттен елген казактар енд1р1с орындарыныц жандарында жиналып калды, Караганды, Балкаш, Карсакпай жэне т.б. кен орындарыныц калыпты жумыс режимш бузады.» [39].
1932 жылгы 60 тамызда (тамыз) КАССР Халык Комиссарлар Кецесшщ терагасы У. Исаевтыц Сталинге жазган хатында: «Кептеген казак аймактарында 1929 жылмен салыстырганда халыктыц жартысы калды. Каз1р облыстагы шаруа кожалыктарыныц саны 1931 жылмен салыстырганда 23-25% -га аз». Казкрайком ВКП (б) ПП ОГПУ акпараттык жазбасында «Атбасар ауданында аштыктыц салдарынан жаппай 1сшу мен ел1м жагдайлары байкалады. 1932ж. 1 сэу1рден бастап 25 шшдеге дешн 111 ел1м окигасы т1ркелген, оныц 1ш1нде, шшдеде -43. Осы уакытта адам етш жеудщ 5 жагдайы т1ркелген... » [39].
БYгiнде зерттеуш1лер арасында сталиндДк саясаттыц тер1с салдарынан жаппай аштыктан кайтыс болган адамдар туралы эртурл1 птрлер бар. Шындыгында, 1926 жэне 1930 жылдары Кецес Одагы жYpгiзген халык санагыныц нэтижелер1 накты нэтижелерге непзделмеген. Ресей мурагатыныц корларында, статистикалык мэл1меттерде, казак халкы туралы кептеген бурмалаушылыктар бар. Сонымен катар, жерплштг казактардыц кешпел1 ем1р салтына байланысты тургылыкты жер1 туралы кужаттардыц болмауына байланысты санак деректер1 енпз1лмеу1 мYмкiн.
М. Тэт1мовт1ц есептеушше «1931-1933 жж. ашаршылык Казакстанда ем1р CYpген 2,5 млн адамныц, соныц 1ш1нде, 2,3 млн казактардыц кайтыс болганы туралы жазса, [40] жаппай ашаршылык курбандарын БYpкiт Аяган: "Республикада 1939 жылгы санак бойынша осы жылдары 1 млн. 300 мыцдай адамнан айырылган, ягни казактар курамыныц 36 пайызын жогалткан" десе [41], Казакстан Халык шаруашылыгы есеб1 баскармасыныц мэл1меттерш зерттеген тарихшы Клара Саркенованыц келтгрген деректер1 бойынша 1928-1936 жылдарда жалпы адам саны 3 219
177-га кемиетн жазады. [42] 2013 жылы М.В. Птухи атындагы Украина ¥лттык гылым академиясыныц Демография жэне элеуметпк зерттеулер институты «ХХ гасырдыц 61р1нш1 жартысындагы Украинадагы аш-тык: себептерi мен нэтижелерi (19211923, 1932-1933, 1946-1947)» халыкаралык гылыми конференциясында 1932-1933 жылдардагы ашаршылыктыц салдарынан демографиялык шыгындар Казакстанда - 1 млн 258,2 мыц адамды курап, ашаршылыктан салыстырмалы шыгындары бойынша Казакстанда ец жогары керсеташ - 22,42% кураганын жариялады [43], АКШ-тыц «Уоллстрит Журналында» «Кецестж умытылган ашаршылык» макаласында Сара Камерон аштык курбандарын 1,8 млн болгандыгын жазады [44].
Корытынды. ¥жымдастыру мен ашар-шылык жылдарында ОГПУ органдарыныц аштык пен елiм туралы объективт акпаратына сэйкес, аштык жылдарындагы сурапыл кыргын ей миллион бес жYЗ мыц отыз 61р мыцнан астам адамды кураган. Сонымен катар, кужаттарда бул мэлiметтер толык емес» деп атап керсет^лген. Кайдар Алдажуманов Казакстанда турган 6
миллионнан сэл асатын халыктыц 2 миллион 200 мьщы, яти 40 пайызга жуыгы кырылып, 1 миллионнан астамы (17%-ы) шет елдерге Кытай, Ауганстан, Иран, Камчаткага дейiн босып босып кеткендiгiн мэлiмдейдi [45]. Жогарыда келттр^ген багалаулар Казакстан КСРО-ныц отызыншы жылдардагы ашар-шылыктан катты зардап шеккен аймак, болды деген корытынды жасауга мYмкiндiк бередi. 1927-1938 жылдардагы казак халкыныц басына тYCкен нэубет - адамзат тарихындагы Yлкен трагедияныц бiрi ретiнде, аштыктан елген 2 миллион 200 мыц, 1920-1953 жылдар арасында репрессияланган 125 000, Оныц 25 000-ы атылып кеткен. 1 миллионнан астамы Отанын тастап кешiп кеткетн растап отыр [46]. Сонымен, осы жылдарда Казакстанда жYзеге асырылган элеуметпк— экономикалык процестер казак халкыныц дэстYрлi даму жолын талкандап кана коймай, гасырлар бойы калыптаскан казак халкыныц улттык салт- дэстYрлерi мен бiрегей емiр CYPуiн аяк асты етумен коса казак халкына демографиялык апат экелдт 1930 жылдардагы жаппай ашаршылык, соцына ала 1937-1938 жылдары улт зиялыларына Yлкен террор, кугын сургш, ату, асу коса жYргiзiлдi.
Эдебиеттер Ti3iMi
1. Ленин В.И. Полное собрание сочинений. Сочинения в пятидесяти пяти томах / В.И Ленин. - Москва: Издательство Политической Литературы, 1958. - 116 с.
2. Сталин И.В. О задачах хозяйственников. Речь на Первой Всесоюзной конференции работников социалистической промышленности / И.В. Сталин. - Москва: Правда, 1931, 5 февраля. № 35.С.4.
3. Измозик В. С., Старков Б. А. Подлинная история РСДРП-РКПб-ВКПб: без умолчаний и фальсификаций /В.С. Измозик, Б.А. Старков. - Спб: Питер, 2009.- 427 с.
4. С. Нурпеисова, И. Кабулова, Г. Асриева Шестой Пленум Казахского Краевого Комитета ВКП(б).10-16 июля 1933г. : Стенографический отчет - Алма-Ата: ВЦКНА.,1936. -155 с.
5. Б.Г. Аяган, ЖТ. К,ыдыралина, Э.М. Ауанасова 1932-1933 жылдардагы ашаршылык акикаты / Аяган Б.Г., Кыдыралина Ж¥., Ауанасова Э.М. -А: Литера М, -2012. 161 б.
6. О Директивах По Составлению Пятилетнего Плана Народного Хозяйства // Резолюция ХУ Съезда ВКП(Б). КПСС В Резолюциях. - Москва, -1970. -Т.4. - С. 31-51.
7. Положение о социалистическом землеустройстве и о мерах перехода к социалистическому земледелию, Принято Всероссийским Центральным Исполнительным Комитетом 14 Февраля 1919 Года. -Москва: СУ РСФСР. -1919. -№ 4. - С. 43.
8. Об организации новых (зерновых) совхозов. Резолюция июньского (1928 г.) // Резолюция ХУ Съезда ВКП (Б). КПСС В Резолюциях. -Москва, 1970.-Т.4. - С. 110-111.
9. О подготовке работников по строительству крупных (зерновых) совхозов. Постановление ЦК ВКП(б) от 15 сентября 1928г. -Москва: Известия ЦК ВКП(б), 1928. №28. - С.10.
10. Кр YFA Тарих жэне этнология институтыньщ в;олжазба ^оры, инв. №1040. 15-п. -5 б.
11. Турсунбаева А. Б. Коллективизация сельского хозяйства Казахстана (1926 - июнь 1941 гг.): документы и материалы / А. Б. Турсунбаева. - Алма-Ата: Казахстан, -1967. -Ч. 1. - 466 с.
12. Омарбеков Т. Каза^ шаруаларын жеке меншш ^ожальщтарынан айыру жэне ужымдастыру: та-рихы мен тагылымы. // Тарих гыл. докторы. дисс. авторефераты. - Алматы,1994.-35 б.
13. Сталин И. В. Сочинения / И. В. Сталин. - Москва: Государственное издательство политической литературы, 1949. - 172 с.
14. ГАРФ. Ф. 9414. Оп. 1. Д. 1944. Л. 17-25. Копия // Трагедия советской деревни. Коллективизация и раскулачивание. Документы и материалы Том 2. ноябрь 1929 — декабрь 1930. -М: РОССПЭН, 2000. С. 163-167.
15. Сталин И. В. Политический отчет Центрального Комитета XIV съезду ВКП(б). 18 дек. 1925 г. / Сталин И. В. Сочинения. Москва: Государственное издательство политической литературы, 1952. Т. 7. - С. 261-268.
16. Голод в СССР. 1929-1934: В 3-х томах. Т. 1: 1929 - июль 1932. Отв. составитель В.В. Кондрашин. -Москва: МФД, 2011. - С. 220-221.
17. Алимгазинов К.Ш.,Жылгелдинов М.Т.,Чиликова Е.В.,Чупров В.М. № 30. Доклад Н. Нурмакова на IV сессии КазЦИКа «Об итогах конфискации» г. Кзыл-Орда 20 декабря 1928 г.1// История Казахстана. Документы и материалы (1917-2012), Архив Президента Республики Казахстан, /. Астана: ТОО «Шаны-рак Медиа», 2017. - С.75.
18. Каражанов К.,Такенов А.С. Новейшая история Казахстана: Сб. документов и материалов (19171939) / K. Каражанов, А.С. Такенов. - A.: Санат, 1998.- 304 с.
19. Материалы Архива Центра документации новейшей истории ВКО. Ф. 200. Касымова Г.Т., Ту-сунбаева Т.У., Перебеева М.И., Силина Э.Н., Г.М.Каратаева Оп. 1. Д. 523. Л. 112 // Неизвестные страницы из истории Семипалатинского Прииртышья (20-30 гг. ХХ века). / Г.Т. Касымова, Т.У. Тусунбаева, М.И. Перебеева,Э.Н. Силина, Г.М.Каратаева,М.И. Перебеева. - Семей, 2002. - 149 с.
20. Кондрашин В.В. Голод в СССР. 1929-1934: В 3 т. Т. 1: 1929 - июль 1932: В 2 кн. Кн. 1. / В.В. Кондрашин. - М.: МФД, -2011, 333 с.
21. Из истории коллективизации в Актюбинской области [Электронн.ресурс] -2017. -URL: https:// myaktobe.kz/archives/136062 (дата обращения: 27.05.2020).
22. О переименовании Аулие-Атинского района Казахской АССР в Мирзояновский район, города и ж.-д. станции Аулие-Ата — в город и ж.-д. станцию Мирзоян. // Известия ЦИК Союза ССР и ВЦИК от 12 января 1936 г. - Москва: Газета "Известия". -1936. 12 января. С.3-4.
23. Машинописный подлинник на бланке шифротелеграммы ЦК ВКП(б). АП РФ. Ф. 3. Оп. 30. Д. 194. Л. 107. // Трагедия советской деревни. Коллективизация и раскулачивание. Документы и материалы Том 2. ноябрь 1929 — декабрь 1930. -М: РОССПЭН, -2000. - С. 284-285.
24. Алимгазинов К.Ш.,Жылгелдинов М.Т.,Чиликова Е.В.,Чупров В.М. История Казахстана. Документы и материалы (1917-2012), Архив Президента Республики Казахстан / К.Ш. Алимгазинов, М.Т. Жылгелдинов, Е.В. Чиликова, В.М. Чупров. - Астана: ТОО «Шанырак Медиа», 2017. - 320 с.
25. Conquest R. The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivization and the Terror-Famine. Oxford: University Press, 1986.
26. Olcott M. B. The Kazakhs. (Stanford, California, 1987).
27. Kindler R. Stalin's Nomads: Power and Famine in Kazakhstan (University of Pittsburgh Press, Pittsburgh, 2018).
28. Ohayon I. La sédentarisation des Kazakhs dans l'URSS de Staline, Collectivisation et changement sociale (1928-1945) (CNRS, Paris, 2006).
29. Conolly V. The development of Industry in Soviet Asia // Journal of the Central Asian Society. 1941. Vol. 28. Ft. II.
30. Pianciola, N. Stalinismode frontiera: Colonnizazione agricola, sterminio di nomadi i costruzione soziale in Asia centrale, 1905-1936. (Roma, Viella, 2009).
31. Cameron S. The Hungry Steppe: Famine, Violence, and the Making of Soviet Kazakhstan. - Ithaca (Cornell University Press, NY, 2018).
32. Fitzpatrick Sh. Everyday Stalinism: Ordinary Life in Extraordinary Times: Soviet Russia in the 1930s, (Oxford University Press, 2000).
33. Werth Nicolas, The Black Book of Communism: Crimes, Terror, Repression, Harvard University Press (October 15, 1999) and Cannibal Island: Death in a Siberian Gulag (Human Rights and Crimes against Humanity), (Princeton University Press, 2007).
34. Davies R.W., Wheatcroft S. The Years of Hunger: Soviet Agriculture, 1931-1933 (Industrialization of Soviet Russia) (Vol 5), (Palgrave Macmillan, 2003).
35. Pianciola N. Stalinismo di frontiera: Colonizzazione agricola, sterminio dei nomadi e costruzione statale in Asia centrale (1905-1936) (Media et Orientalis Europa Vol. 3) (Italian Edition), (Viella Libreria Editrice, 2012). - [in Italian]
36. Ellman M. Socialist Planning, (Cambridge University Press, 2014).
37. Norman M. Naimark, Stalin's Genocides (Human Rights and Crimes against Humanity) (Princeton University Press; Reprint edition, 2011).
38. Алдажуманов К., Абылхожин Ж. Этноцид, - Алматы: "Егемен Казахстан" газеп,1992. 30 мамыр. №1. -1 б.
39. Казак калай аштыкка ушырады: Кааретп жылдар хаттары / Кураст. С. Эбдiрайымов, И.Н. Бу-хонова, Е.М. Грибанова, Н.Р. Жагыпаров, В.П. Осипов.-Алматы: Казак университет^- 1991.-140-141 б.,186-187 б.
40. ХХ F. 30 - жылдарындагы Казакстандагы ашаршылыктыц демографиялык зардаптары [Элек-трондык ресурс]. -2017. -URL: https://e-history.kz/kz/history-of-kazakhstan/show/9006/?sphrase_id=27394
(дата обращения: 15.05.2020).
41. Аяган Б.Г. Казакстандагы 1930 жылдардагы ашаршылыктыц себептерi мен салдары. // «Казакстандагы ашаршылык: халык касiретi жэне тарих тагылымы»: Халыкаралык гылыми конференция материалдарыныц жинагы. 31 мамыр — 1 маусым 2012 жыл/ Б.Г. Аяганныц жалпы редакциясымен. — Астана. Мемлекет тарихы институты, 2012.- 43 б.
42. Саркенова К. 1920-1930 жылдардагы Казакстан халкы. Гылыми зерттеу. - Алматы, 2011. - 290 б.
43. Рудницький О.П., Савчук А.Б. Голод 1932—1933 рр. Материалы Международной научной конференции. Киев, 20-21 ноября 2013-Национальный университет. - Киев: «Киево-Могилянская академия», 2013. 287 с.
44. Sarah Cameron.«The Hungry Steppe: Famine, Mass Violence and the Making of Soviet Kazakhstan», The Wall Street Journal. [Электрондык ресурс]. -2017. -URL: https://www.wsj.com/articles/the-forgotten-soviet-famine-1541111157 (дата обращения: 10.06.2020).
45. Алдажуманов К.С. Голод 1931-1933 годов в Казахстане: проблемы истории и методологии. // История Казахстана: Иновационные концепции и периодизация как приоритет научного познания. Материалы Международной научно-практической конференции. Алматы, 18 апреля 2013 г. На казахском и русском языках. - Алматы: «Елтаным» баспасы, 2013. - С. 10.
46. Алдажуманов К. Ашаршылык - адамзат тарихында бурын-соцды болмаган алапат трагедия. -Алматы: "Ана тШ" газеп, 2019. 30 мамыр. №22. 2 б.
Э. Хайтоглу, А.Ж. Архыматаева
Университет Памуккале, Денизли, Турция
Историческая интерпретация политики проводившейся в Казахстане в советско-сталинский период
Аннотация. Советская эпоха оставила глубочайший след в истории Казахстана. Это связано не только с достижениями Казахстана, но и с величайшими потерями, как следствие политики насильственной коллективизации, голода 1932-1933 гг., казарменным социализмом Ф. Голощекина, крестьняскими восстаниями, откочевкой казахов и т.д. Историографический обзор рассматриваемой проблемы демонстрирует высокую степень ее изученности, не только казахстанскими, но и зарубежными авторами, вве-
дение в научный оборот значительного комплекса новы источников. Вместе с тем, авторы сфокусировали внимание анализе исторических материалов, посвященных описанию содержания советско-сталинской политики в Казахстане. В статье уделено внимание вопросам трансформации традиционного уклада казахского народа в условиях советской модернизации, показана социализация-советизация социально-экономических отношений казахского аула, распад традиционной социальной структуры казахского общества. Особое внимание авторы обратили на процессы насильственной коллективизации, следствием которых стала демографическая катастрофа, соединившая в себе голод, унесший жизни казахского народа и откочевка казахов за рубеж, как возможность спасения от голодной смерти. Беспрецендентный масштаб экономической модернизации сельского хозяйства обусловил не только становление индустриального Казахстана, но и и привел к снижению численности казахского народа, созданию сталинских лагерей на территории Казахстана, к нарушению традиционной культуры казахского народа. Конфискация байских хозяйств привела к разрыву семейно-поколенческих связей, попытка противодействия политике советской власти отправила в ссылку и на расстрел активных участников крестьянских восстаний.
Авторы предприняли попытку концептуального переосмысления столкновения двух разных культур, противостояния двух совершенно разных идеологий, ментальностей. Авторы полагают, что понимание основных трендов советской модернизации ее противостояние кочевой традициональности поможет понять социокультурное пространство Казахстана советско-сталинского периода. Осознание трагического опыта казахского народа, его оценка позволит конкретизировать повседневность казахского народа в условиях советских преобразований, внесет вклад в содержание программы «Рухани Жангыру». Казахстан прошел долгий путь в составе СССР, противоречивость и неоднозначность советско-сталинской эпохи привлекала и будет привлекать современных ученых.
Ключевые слова: Советская власть; Сталинская политика; социализм; индустриализация; кампания массовой коллективизации; создание совхозов; конфискация имущества и скота зажиточных крестьян.
E. Haytoglu, A. Zh. Arkhymatayeva
Pamukkale University, Denizli, Turkey
Justification of politics during the Soviet Stalinist era in Kazakhstan from a historical point of view
Abstract. The main aspects in historical development of the Republic of Kazakhstan were Stalin's s policy in the 20 - 30s of the twentieth century which was famous as "the Great Repression". The article was written on the basis of different researches and the historical record. It provides information on eliminating the traditional structure in Kazakhstan by the Soviet government in Stalin's time, measures to weaken the social and economic forms of the traditional agriculture of the Kazakh people, the country's industrialization policy, mass collectivization and creation of collective and State farms, the policy on confiscation of the wealthy peasants' property and challenges related to the population decline.
To establish the socialist structure based on the ideology of economy, the political structure and the culture in the Soviet time was carried out with unprecedented extent in the mentality of Kazakh society and consequences of ambiguity which have not occurred in the past .It is significant to realize general trends in the social transformations of the Eurasian multicultural space, the modernization and the culture in order to study this unique experience. The current situation analysis of the scientific knowledge requires understanding Kazakh history from a conceptual viewpoint and clarifying a number of events of selected period. Kazakhstan passed the difficult path in restructuring of a new policy, the economy and the social culture as part of the Soviet Union.
Key words: the Soviet government; Stalin's policy; socialism; industrialization; mass collectivization; creation of state farms; confiscation of property and livestock of wealthy peasants.
References
1. Lenin V.I. Polnoye sobraniye sochineniy [Full collection of essays] (State Publishing House of Political Literature, Volume 35, Moscow, 1958. 600 p.).
2. Stalin I.V. O zadachah hozyajstvennikov. Rech' na 1-yj Vsesoyuznoj konferencii rabotnikov socialisticheskoj promyshlennosti [About the tasks of business executives, Speech at the 1st All-Union Conference of Socialist Industry Workers] Pravda [The truth] 35(1931). [in Russian].
3. Izmozik V.S., Starkov B.A. Podlinnaya istoriya RSDRP-RKPb-VKPb: bez umolchanij i fal'sifikacij [The true history of the RSDLP - RKPb - VKPb: without defaults and falsifications] (Piter Publishing House, St. Petersburg, 2009). [in Russian].
4. Nurpeisova S., Kabulova I., Asrieva G. VI Plenum Kazahskogo kraevogo komiteta VKP(b) [VI Plenum of the Kazakh Crimean Committee VKP (b)], Stenograficheskiy otchet [Verbatim report] / Edited by S. Nurpeisova, I. Kabulova, G. Asrieva and others (VTsKNA, Alma-Ata, 1936). [in Russian]. [in Russian]
5. Ayagan B.G, Kydyralina Zh.U., Auanasova A.M. 1932-1933 jyldardagy asharshylyq aqiqaty [The Truth of the Famine of 1932-1933] (Litera , Almaty, 2012).
6. O direktivah po sostavleniyu pyatiletnego plana narodnogo hozyajstva [On the Directives for the Compilation of the Five-Year Plan of the National Economy], Rezolyuciya HU S»ezda VKP(B) [Resolution of the XU Congress of the CPSU (B)] KPSS V Rezoljucijah [CPSS Resolutions] (Moscow, 1970). [in Russian].
7. Polozhenie o socialisticheskom zemleustrojstve i o merah perekhoda k socialisticheskomu zemledeliyu, Prinyato Vserossijskim Central'nym Ispolnitel'nym Komitetom 14 Fevralya 1919 Goda [Regulations on socialist land management and on measures of transition to socialist agriculture, Adopted by the All-Russian Central Executive Committee on February 14, 1919], SU RSFSR 4, 43(1919). [In Russian]
8. Ob organizacii novyh (zernovyh) sovhozov. Rezolyuciya iyun'skogo (1928 g.) [On the organization of new (grain) state farms. Resolution of the June, 1928], Rezolyuciya HU S»ezda VKP(B) [Resolution of the XU Congress of the CPSU (B)] KPSS V Rezoljucijah [CPSS Resolutions] (Moscow, 1970). [in Russian].
9. O podgotovke rabotnikov po stroitel'stvu krupnyh (zernovyh) sovhozov. Postanovlenie CK VKP(b) ot 15 sentyabrya 1928g. [On the training of workers for the construction of large (grain) state farms] «Izvestiya TSK VKP(b) [News of TSK VKp(b)], 28, 10(1928). [in Russian]
10. QR uGa Tarih jane etnologua institytynyri qoljazba qory [National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan] Institute of History and Ethnology manuscript fund, inv. 1040, 15. [in Kazakh].
11. Tursunbaev A. Kollektivizaciya sel'skogo hozyajstva Kazahstana (1926 - iyun' 1941 gg.) [Collectivization of Agriculture in Kazakhstan, 1926 - June 1941] dokumenty i materialy [Documents and Materials], (Alma-Ata, 1967).
12. Omarbekov T. Qazaq sharyalaryn jeke menshik qojalyqtarynan aiyry jane ujymdastyry: tarihy men tagylymy [Deprivation and collectivization of Kazakh farmers from private farms: history and lessons learned], Tarih gyl. doktory. diss. avtoreferaty [Abstract of Doctor of Historical Sciences thesis]. Almaty, 1994, 35 p.
13. Stalin I. V. Sochineniya [Compositions] (State publishing house of political literature, Moscow, 1949).
14. GARF. F. 9414. Op. 1. D. 1944. L. 17-25. Kopiya [Fund 9414. Inventory-1, Case-1944, List-17-25. Copy], Tragediya sovetskoj derevni. Kollektivizaciya i raskulachivanie [The tragedy of the Soviet village] (Rosspen, Moscow, 2000). [in Russian].
15. Stalin I.V. Politicheskij otchet Central'nogo Komiteta XIV s»ezdu VKP(b). 18 dek. 1925 g. [Political Report of the Central Committee to the XIV Congress of the CPSU (B.). Dec 18 1925], Stalin I.V. Sochineniya. [Compositions] (State publishing house of political literature, Moscow,1949). [in Russian].
16. Kondrashin V.V. Golod v SSSR. 1929-1934 [Famine in the USSR.1929-1934] (MFD, Moscow, 2011).
17. №30. Doklad N. Nurmakova na IV sessii KazCIKa «Ob itogah konfis-kacii» g. Kzyl-Orda 20 dekabrya 1928 g.1 [No. 30. Report of N. Nurmakov at the IV session of the KazTsIK "On the results of confiscation" of Kzyl-Orda on December 20, 1928.1], Istoriya Kazahstana. Dokumenty i materialy (1917-2012) [History of Kazakhstan. Documents and materials, 1917-2012] Archive of the President of the Republic of Kazakhstan (Almaty, 2017). [in Russian]
18. Novejshaya istoriya Kazahstana: Sb. dokumentov i materialov (1917-1939) [Recent history of Kazakhstan: Collection of documents and materials (1917-1939)] (Sanat, Almaty, 1998). [in Russian].
19. Kasymova G.T., Tysynbaeva T.Y., Perebeeva M.I., Silina E.N., G.M.Karataeva Materialy Arhiva Tsentra dokymentatsii noveishei istorii VKO. Fond. 200. Opis. 1. Delo. 523. List. [Materials of the Archive of the Center for Documentation of the Contemporary History of the East Kazakhstan region. Fund. 200. Inventory. 1. Case.
523. Page. 112], Neizvestnye stranitsy iz îstorii Semipalatinskogo Prurtyshia (20-30 gg. XX veka) [Unknown pages from the history of the Semipalatinsk Irtysh region, 1920-1930s] (Semey,2002). [in Russian].
20. Kondrashin, V.V. Golod v SSSR. 1929-1934 [Famine in the USSR.1929-1934] (MFD, Moscow, 2011).
21. Iz istorii kollektivizacii v Aktyubinskoj oblasti [From the history of collectivization in the Aktobe region] Available at: https://myaktobe.kz/archives/136062 [In Russian ] (Accessed: 27.05.2020). [in Russian].
22. Pereimenovanii Auliye-Atinskogo rayona Kazakhskoy ASSR v Mirzoyanovskiy rayon, goroda i stantsii Auliye-Ata v gorod i stantsiyu Mirzoyan [About renaming the Aulie-Ata region of the Kazakh ASSR into Mirzoyanovskiy region, city and railway. Aulie-Ata station - to the city and railway station Mirzoyan] Izvestiya TSK VKP(b) [News TSK VKP(b)] (Moscow, 1936). [in Russian].
23. Mashinopisnyj podlinnik na blanke shifrotelegrammy CK VKP(b) [Type written original on the form of a cipher telegram of the Central Committee of the CPSU (b)] State Archives of the Russian Federation: Fund 3. Inventory 30. Case. 194. p.107. ) // Tragedija sovetskoj derevni. Kollektivizacija i raskulachivanie. Dokumenty i materialy [The tragedy of the Soviet village. Collectivization and dispossession] Documents and Materials Volume 2. November 1929 - December 1930. (Rosspen, Moscow, 2000). [in Russian].
24. Arhiv Prezidenta Respubliki Kazahstan [Archive of the President of the Republic of Kazakhstan] (Almaty, 2017). [in Russian].
25. Conquest R. The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivization and the Terror-Famine. (University Press, Oxford, 1986).
26. Olcott M. B. The Kazakhs. (Stanford, California, 1987).
27. Kindler R. Stalin's Nomads: Power and Famine in Kazakhstan (University of Pittsburgh Press, Pittsburgh, 2018).
28. Ohayon I. La sédentarisation des Kazakhs dans l'URSS de Staline, Collectivisation et changement sociale (1928-1945) (CNRS, Paris, 2006).
29. Conolly V. The development of Industry in Soviet Asia, Journal of the Central Asian Society. 1941.
30. Pianciola, N. Stalinismode frontiera: Colonnizazione agricola, sterminio di nomadi i costruzione soziale in Asia centrale, 1905-1936. (Viella,Roma, 2009).
31. Cameron S. The Hungry Steppe: Famine, Violence, and the Making of Soviet Kazakhstan. - Ithaca (Cornell University Press, New-York, 2018).
32. Fitzpatrick Sh. Everyday Stalinism: Ordinary Life in Extraordinary Times: Soviet Russia in the 1930s (Oxford University Press,2000).
33. Werth Nicolas, The Black Book of Communism: Crimes, Terror, Repression, Harvard University Press (October 15, 1999) and Cannibal Island: Death in a Siberian Gulag (Human Rights and Crimes against Humanity) (Princeton University Press, 2007).
34. Davies R.W., Wheatcroft S. The Years of Hunger: Soviet Agriculture, 1931-1933 (Industrialization of Soviet Russia) (Vol 5) (Palgrave Macmillan, 2004).
35. Pianciola N. Stalinismo di frontiera: Colonizzazione agricola, sterminio dei nomadi e costruzione statale in Asia centrale (1905-1936) (Media et Orientalis Europa Vol. 3) (Viella Libreria Editrice, 2012) - [in Italian]
36. Ellman M. Socialist Planning, (Cambridge University Press, 2014).
37. Norman M. Naimark, Stalin's Genocides (Human Rights and Crimes against Humanity) (Princeton University Press, 2011).
38. Aldazhumanov K. Abylkhozhin J. Ethnocid [Ethnocide] Egemen Kazakhstan [Independent Kazakhstan] 1(1) 1992.
39. C. Abdraimov, E.M. Gribanova, N.R. Zhagyparov, V.P. Osipov Qazaq qalai ashtyqqa ushyrady: Qasiretti jyldar hattary [How the Kazakhs starved: Letters of tragic years] (Kazakh University, Almaty, 1991).
40. XX g. 30 - jyldaryndagy Qazaqstandagy asharshylyqtyn demografiialyq zardaptary [XX century. Demographic consequences of famine in Kazakhstan in the 30] Avaialable at: https://e-history.kz/kz/history-of-kazakhstan/show/9006/?sphrase_id=27394. [in Kazakh] (Accessed: 15.05.2020).
41. Ayagan B. Qazaqstandagy 1930 jyldardagy asharshylyqtyn sebepteri men saldary [Famine in Kazakhstan in 1930th : Cause and Consequences] «Qazaqstandagy asharshylyq: halyq qasireti jane tarih tagylymy»: Halyqaralyq gylymi konferentsiia materialdarynyn jinagy [Hunger in Kazakhstan: the tragedy of the people and the lessons of history», Proceedings of the International Scientific Conference], Institute of State History, Astana, May 31 - June 1, 43 p.
42. Sarkenova K. 1920-1930 jyldardagy Qazaqstan halqy [The population of Kazakhstan in 1920-1930] (Almaty, 2011).
43. Rudnitsky O. P., Savchuk A. B. Golod 1932—1933 rr. v Ukraini. [Famine of 1932-1933 in Ukraine], Materialy Mezhdunarodnoj nauchnoj konferencii [Materials of the International Scientific Conference], Kiev, 20-21 nojabrja 2013 [Kyiv, November 20-21, 2013], (Kievo-Mogiljanskaja akademija,Kiev, 2013).
44. Sarah Cameron.«The Hungry Steppe: Famine, Mass Violence and the Making of Soviet Kazakhstan», The Wall Street Journal. Available at: https://www.wsj.com/articles/the-forgotten-soviet-famine-1541111157 (accessed: 10.06.2020).
45. Aldazhumanov K. Golod 1931-1933 godov v Kazahstane: problemy istorii i metodologii [The famine of 1931-1933 in Kazakhstan: problems of history and methodology], Istorija Kazahstana: Inovacionnye koncepcii i periodizacija kak prioritet nauchnogo poznanija [History of Kazakhstan: Innovative concepts and periodization as a priority of scientific knowledge], Materialy Mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii [Materials of The International Scientific-Practical Conference] (Almaty, 2013). [in Russian].
46. Aldazhumanov K. Asharshylyq - adamzat tarihynda buryn-sondy bolmagan alapat tragediia[The famine is the greatest tragedy in human history] Ana Tili [Native language], 22, 2(2019).
Авторлар туралы мэлiмет:
Ерджан Хайтоглу - Памуккале университет Гылым жэне эдебиет факультетшщ профессоры, Ататурш кагидалары мен революция тарихын зерттеу жэне колдану директоры, Туркия Мемлекет Та-рихы кафедрасыныц мецгерушiсi, Денизли,Туркия.
Архыматаева Айнур Жацсылшщызы - корреспонденция ушш автор, тарих магистрг Памуккале Университет, Когамдык гылымдар институты Ph.D. докторанты, Денизли,Туркия.
Ercan Haytoglu - Professor of History at the Faculty of Arts and Sciences, Pamukkale University, Director of the Center for Research and Application of Ataturk's Principles and History of Revolution, Head of the Department of History of the State of Turkey, Denizli, Turkey, Turkey, Denizli.
Arkhymatayeva Ainur - corresponding author, Мaster of history. Pamukkale University, Ph.D. student of the Institute of Social Sciences, Turkey, Denizli.
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 3(132)/2020 83
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
