29XFTAP 03.20.00
Ж.С. Жылгелд1
Казац инновациялыц гуманитарлыц-зац университетг, Семей, Казацстан
(E-mail: jeka_semey@mail.ru)
Шыгыс Казакстан eqipi шаруа кожалыктарын жаппай куштеп ужымдастыруга карсы кетершктердщ ce6enTepi
Ацдатпа. МакаладаХХ гасырдыц 20-жылдарыныц соцы мен 30-жылдарыныц басындагы Казак АКСР-дагы ужымдастыруга катысты мемлекеттiк саясат пен оныц Шыгыс Казахстан вщр1ндеп квтершстердщ себептерi зерттелген. Шыгыс Казахстан вщршдеп Кецес Y^Men^R ужымдастыру саясатына карсы шаруалар квтершсшщ сeбeптeрi туралы кецеспк кезец мен кешнп кезецдеп та-рихнама жeтiстiктeрi карастырылган.
Автор зeрттeуiндe кецеспк кезецдеп квтершстердщ сeбeптeрi туралы зерттеулердщ багыт-багдарымен, оныц шынайылыгына, эрi, мeмлeкeттiк саясаттыц ыкпалына бага бeрiлeдi. Каз1рп уакыттагы зерттеулердщ багыт-багдарлары мен оныц eрeкшeлiктeрi толык талданып, мак-саттары айкын кврсeтiлeдi.
ХХ гасырдыц 90-шы жылдарынан кeйiн жарык кврген eцбeктeрдi сараптап, оларды кeцeстiк кезецде жарияланбаган, тыц мурагат кужаттары пайдаланып, зерттеу аумагын кeцeйтiп, жаца сапа-дагы тужырымдар жасаган.
Зерттеу барысында ХХ гасырдыц 20-шы жылдарыныц соцы мен 30-шы жылдарыныц басындагы жаппай ^штеп ужымдастыруга карсы багытталган квтeрiлiстeрдiц саяси-элеуметпк жэне экономикалык, мэдени сeбeптeрi аныкталган.
¥жымдастыру саясатыныц каз1рп Шыгыс Казакстан вцiрiндeгi квтeрiлiстeрдiц баска ай-мактардагы квтeрiлiстeрдeн айырмашылыгы мен уксастыгы талданган.
ТYЙiн сездер: квтeрiлiс, ужымдастыру, элеуметпк мэселелер, тарихнама, Шыгыс Казахстан вщр1, 1929-1932 жылгы квтeрiлiстiц сeбeптeрi.
DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2020-130-1-25-34
БYгiнгi тарихнамамызда 1920-жылдардыц соцы мен 30-жылдардыц алгашкы кезец-дершдеп Казак АКСР-дагы шаруа кожалыктарын ^штеп ужымдастыруга карсы карулы квтeрiлiстeр тарихы зерттеле басталды. Бeрiлгeн кезецнен бастап бYгiнгi кYнгe дeйiн мэсе-ленщ тарихнамасы кYPдeлi жэне кайшылыкты жолдардан втп, жалпы алганда, сатылап дамыды. БYгiнгi тацда шаруалардыц карулы квтeрiлiстeрi мен басквтeрулeрiнiц тарихы туралы бiркатар гылыми ецбектер жарияланды. Ал Шыгыс Казакстан вцiрiндeгi шаруалардыц карулы карсылыктарыныц тарихы, оныц сeбeптeрi квп ецбектерде шшара жэне жалпылама тYPдe зeрттeлуiмeн шектелуде.
ХХ гасырдыц 20-шы жылдарыныц соцында жYргiзiлгeн жайылымдык жэне шабын-дык жeрлeрдi кайта бвлу шарасы сэтсiз аякталганын айкындап бердь Ф.И. Голощекин бул шараны «Krni Октябрь» деп атап вте жогары мэн бергенмен, бул наукан Ф.И. Голощекин-нiц казак ауылдарында жерге рулык жэне кауымдык мeншiк орныкканын тYсiнбeгeнiн, ка-зактыц дэстYрлi мал шаруашылыгыныц eрeкшeлiктeрiн бiлмeйтiнiн айкындап бердь Сон-дыктан «шабындык жэне жайылымдык жeрлeрдi кайта бвлiскe салу, казак байларына тежеу салып, ауылдагы элеуметпк тeцсiздiктi жояды жэне ауылда кeцeстeндiру саясатын бeрiк орныктырады»,-деген сыцаржакты квзкарасты калыптастырды. Десе де, республикадан, облыстардан, аудандардан жiбeрiлгeн вкiлдeр жeргiлiктi жерлерде кедейленген шаруаларга шабындык жэне жайылымдык жeрлeрдi бвлiп берменмен, малы мен мYлкi жок кедейленген шаруалар вкшдер кайтып кeтiсiмeн-ак, бвлiнiп бершген жeрлeрдi рулык ауылга немесе кауымдастыкка кайтадан кайтарып бeрiп отырды. Осылайша, наукан сэтсiз аякталды. Ка-
зак АКСР-ныц басшылыгында турган Ф.И. Голощекинге таптык жiктелуге емес, агайын-шылыкка, бауырласуга шакыратын пшр унай коймады. Ол гасырлар бойы калыптаскан кeшпелi мал шаруашылыгын жYргiзудi мецгерген казак когамыныц iскер тобы - байлардыц кeзiн жоймайынша, казактарды баска даму жолына тYсiру мYмкiн еместiгiн аныктады. Кеп кешшпей 1927 жылы жергiлiктi кецест сайлау кезшде байлардыц дауыс беру кукыгын шектеп, байларды тYбiрiмен жойып жiберудi кeздедi. Мэселенщ кYPделiлiгi жэне шугыл тYPде жYргiзiлуi кYнтэртiбiне койылады. Бул мэселеде ^азак eлкелiк партия комитет бас-шыларында ауызбiрлiк бiрден орныккан жок.
Смагул Сэдуакасов пен оныц пiкiрлестерi халыкты элеуметтiк апаттан сактап калуды ойлап, казактыц iрi байларына карсы катал шаралар колдануга карсы шыгып, салык саяса-тымен реттеудi усынды.
Ораз Жандосов жэне оныц пiкiрлестерi «рушыл, жартылай феодалдар» аталган байларды гана емес, кYллi казак байыныц кeзiн жойып, саясатты жYргiзуде батылдык танытуга шакырды.
Султанбек ^ожанов жэне оныц пiкiрлестерi казак байларына кысым жасауды кол-дамайды [1, 92 б.]. ^азак зиялыларыныц ой-пiкiрлерi ескерiлместен, республиканыц кей-бiр аудандарында жергiлiктi кецестер асыра сiлтеген шешiмдер кабылдап, iрi байлардыц малын тэркшеп, eздерiн жер аударуды iске асыра бастады. ^азак зиялыларыныц эртYрлi пiкiрдi устануы да ^азак АКСР-ныц басшылыгындагы Ф.И. Голощекинге орталыктыц сая-сатын еркiн жYргiзуге мYмкiндiк бергенi айкын.
1930 жылы Семейдiц округтiк комитет халыктыц 15-30%-ын ужымдастырып, ужым-шарлардыц егiстiк алкабыныц кeлемiн 150 000 га жетюзуд^ 24 iрi егш шарушылыгы мен 5 iрi мал шаруашылыгы ужымшарын куру жeнiнде каулы кабылдайды.
1930 жылдыц 5-шi кацтарында Орталык «Ужымдастыру каркыны жэне колхоз курылысына катысты кeмек мeлшерi» атты каулысы жарияланып, ужымшар козгалысы-ныц жаца кезецiн бастап бередi. ^ужатта жаппай ужымдастыру саясаты негiзiнде кулакты тап ретiнде жоюды кeтерiлiп, большевиктердщ жаца таптык саясаты аныкталады.
Ортальщтан жiберiлген таптык кYштердi, эрбiр аудандагы ужымшар козгалысы-ныц даму децгешн ескере келе, барлык облыстар мен республикалардагы ужымдастыру науканын жYргiзудiц Yш тобын аныктайды жэне жергiлiктi жердщ жагдайына сай жаппай ужымдастыруды аяктаудыц мерзiмiн белгiлейдi.
¥жымдастырудыц алгашкы тобына 1931 жылдыц кeктемiне дейiн аяктауга мYмкiн-дiгi бар СолтYCтiк Кавказ, Тeменгi Волга, Орта Волга сиякты астыкты аудандар жаткызыл-ды.
Екiншi астыкты аудандар тобына Украина, Сiбiрдiц Орталык-Чернозем облысы, Орал жэне тагы да баска аудандарында 1932 жылдыц ^стем^е аяктау белгiлендi.
Жалпы ^азакстан, оныц шшде Шыгыс ^азакстан eцiрiнде ужымдастыруды аяктау мерзiмi шаруашылык жYргiзудегi отырыкшы жэне кeшпелi аудандардыц экономикалык жагдайына карай аныкталды.
^азакстанныц отырыкшы аудандары ужымдастырудыц КСРО-ныц непзп астыкты аудандарынан дамуы жагынан артта калып келе жатканына карамастан, алгашкылар-дыц бiрi болып жаппай ужымдастыруга кeшуге кажетп жагдайга ие деп белгiленiп, егш-шiлiкпен айналысатын отырыкшы аудандар жаппай ужымдастыруды 1932 жылдыц ^к-темшде аяктауды кeздеген екiншi топка жаткызылды.
Кецестiк дэуiрде жарык кeрген ецбектерде партия саясатына карсы шаруалар ад-терiлiсi тап кYресi шецберiнде карастырылды. Сонымен катар, олар сипаты жагынан «бандитпк», «антикецеспк», «контрреволюциялык» козгалыстар ретшде багаланды. Та-рих гылымы саяси жетекшшер тарапынан катац бакыланып, тарихшы-галымдар жаппай кYштеп ужымдастыруга карсы шаруалар ^тертст жалпылама тYPде атап ^рсетумен
Шыгыс ^азакстан oiiipi шаруа кожалыктарын жаппай куштеп ужымдастыруга карсы квтерШстердщ ce6enTepi
гана шектелiп, кeтерiлiстердiц Heri3ri ceôeôi ретiнде дэулеттiлер жекеменшiк мYлкiн мем-лекет есебше eTKi3yre бастартуында деген тужырым жасауга мэжбYрледi.
1929-1932 жылдардагы кYштеп ужымдастыруга карсы кeтерiлiстердi терец зертте-ген Талас Омарбеков ^азак АКСР-ныц басшылыгы орталыкка ж1берген рапорттарында: «Банды басшыларыныц кецес Yкiметi мен кулактарды арандатулары, наразылык кYштердi топтастыруы, ал екiншiсi ауылдагы тацдаулы адамдарды окруктык жумыска совхоздарга, оку орындарына алып коюга, байланысты жергiлiктi жерлерде непзшен ескi кадрлардыц калуынан туындады», - деп кeтерiлiстердiц себептерiн атап керсеткенш айтады [1,130 б.]. Жаппай ^штеп ужымдастыруга карсы кeтерiлiстердiц басты себептерiн АКСР-ныц же-текшiсi Ф.И. Голощекиншц 1930 жылы 21 сэyiрiндеri «^азак ауылындагы 91 жагдай тура-лы» хатында: «бай, аткамiнер, ру басысы элi де ауылда елеyлi кYш болып табылатын тап ^ресшш шиеленiсе тYсyiнен» [1, 127 б.], - деп ^тертют^ шынайы себептерш бурмалап кeрсеткенiн анык байкалады. Оныц пшршше, «байлардыц колжаулыктары, топшылдар зи-янды адамдарын дайындап, ол агенттерiмен бiрге каскYнемдiк iстерiн жYзеге асырган». Бул Кецес Yкiметiнiц тeменгi эюмшшк кызметкерлерiнен бастап, жогары лауазымды мемле-кет жетекшiлерiне дейiн кeтерiлiстiц басты себептерш бурмалап ^рсетш, бiр жакты гана тYсiндiрiп келдi деген корытынды жасаймыз. Десе де Талас Омарбеков «^азак АКСР-ныц басшылыгыныц казак аукаттыларын тэркiлеy кезiнде большевиктердiц кедейдi байга ка-сакана тYрде арацдату саясаты аркылы белгiлi бiр дэрежеде халыктыц кeтерiлiске шыгуга тYркi болуын» атайды [1, 128 б.].
ХХ гасырдыц 90-шы жылдарынан жаппай кYштеп ужымдастыруга карсы ^тершь стер жаца багытта зерттеле бастады. Осы зерттеyлердiц алгашкыларыныц бiрi де жогарыда атап ^рсеткен Талас Омарбековтыц «20-30-жылдардагы ^азакстан каарет!» ецбегiн атап айтуымызга болады. Онда ^тертют^ шынайы себептерi кецiнен карастырылды. Талас Омарбеков жаппай кYштеп ужымдастыруга карсы шаруалар ^тертсш^ шынайы себептерш ашуда мемлекет басшыларыныц баяндамалары мен олардыц жYргiзген iс-каFазда-рына караFанда, кeтерiлiсшiлердiц мемлекеттiк комиссияFа жазFан хаттарыныц мацызына жоFары баFа бередь ОFан дэлел ретiнде 1930 жылы ^аракум кeтерiлiсшiлерiнiц мемлекет басшыларына жазFан хатындаFы мемлекетпк комиссияFа коЙFан талаптарын усынады:
1. Эдiлетсiз тэркiлеген мал-мYлiктi кайтарсын;
2. Дiн бостандыFын бершсш, мешiттердi кайтарсын, дiн рэсiмдерiмен шаралар уй-ымдастырyFа кедiргi жасалмасын;
3. tyi байларды тэркiлеy жYзеге асырылып, орта шаруа кожалыктарын тэркiлеy токта-тылсын;
4. ¥жымшарFа зорлап кiргiзyдi токтатсын жэне OFан ерiктi негiзде юру каFидасы бас-шылыкка алынсын;
5. ^азак даласында тапка бeлy мен ж1ктеу токтатылсын жэне дауларды карастырyFа комсомолдар емес, ауылдыц жалпы жиналысыныц кузырына бершсш;
6. Салык мал-мYлiктiц мeлшерiне карай салынсын жэне егiн екпейтiндерге астык са-лыFы салынбасын...» [1, 131 б.]. Сонымен коса, кeтерiлiсшiлер байлардыц мал-мYлкiн тэр-кiлеy жeнiндегi каулыны сынап хат жазFан жаFдайлардыц да кездесетшше назар аyдарFан. Бул eз кезегiнде Кецес Yкiметi жетекшiлерi айтканындай, кeтерiлiсшiлер iрi жер иелерiн KорFаy немесе кyFындаyды кeздедедi деген бiржакты корытынды жасаyFа негiз болма-уы тиiс. БуFан «^аракумFа жиналFан казак азаматтардан!» атты хатта: «^азак даласында байлар жок, сондыктан 58-бапты басшылыкка алмай-ак, 58-бап бойынша жерi барларFа тек салык салуды eтiнемiз... Бiз мемлекеттiк мiндеткерлiктен ешкашан жалтармаймыз. Бiз Yкiметке карсы шыкпаймыз, наразылык бiлдiрмеймiз. Тек адамша eмiр CYPУ кукь^ын камтамасыз етyдi eтiнемiз» [1, 131 б.], - деп жазFаны дэлел. Эйткеш Кецес Yкiметiнiц же-текшiлерi элеyметтiк таптардыц шектерiн аныктап жатпай, калаFан адамдарын жоFары
элеуметпк тапка жаткызып, олардьщ мал-мYлiктерiн тэркiледi. Тiптi, кейбiр жагдайларда жер аударып жiбердi. ^тершсштердщ ужымшарларга мэжбYрлеп кiргiзу, дiн бостандыгы сиякты тагы да баска кецес басшылары алдында койган талаптары мYлдем ескершмедь Бул талаптар Кецес Yкiметiнiц отаршылык саясатына карсы келгендiктен, айтылмай жа-булы казан кYЙiнде калып келгеш тYсiнiктi. Эйткенi бул талаптар ужымдастыру саясаты-ныц астарында адамдардыц жекеменшшп иелену касиетiн жойып, туган жерi мен суына, малы мен мYлкiне, тiлi мен дiлiне, дiнi мен дэстурше, салт-санасына бейберекет карау-ды кeзделгенiн айкындайтын. Оныц бул астарын коммунизм туралы жазылган ецбектерде ашык айтылады. Мэселен, Карл Маркс «1844 жылгы колжазбалар» шыгармасында: «Адам тецдшке жэне бостандыкка жету Yшiн когамныц мYшесi бола отырып, материалдык игшк-ке деген муктаждыктан бас тартуы, ягни жатсынуы керек»,- деп жазды. Сонымен катар, ол осы ецбепнде коммунистiк революцияны жYзеге асыру Yшiн элемдiк децгейдегi eндiрiс кYшiнiц кауаты кажеттiгiн, ейтпегенде «кедейшшк кец таралып», адамдар арасында кайта-дан материалдык игшкке иелiк етуге деген ^рес ерши тYседi деп ойын туйндейдь Екiншi бiр «Гот багдарламасына сын» ецбепнде «Молшылык» коммунизмге тэн белгшердщ бiрi деп кeрсетiп, адамдардыц мYлiктi иелену умтылысын жоюына кепiлдiк беру кажеттшпн жэне пролетариат табы кемелше жеткенде, элеуметтiк реформаларга толык канагаттанады деп айкындайды [2]. Кыскаша айтканда, «Кажеттшк патшалыгын», ягни, «Жекеменшiктi» жатсыну жYЙесi адамды объективтi кYштердiц куыршагына (Ецбек бeлiнiсi, жеке бастыц тэуелдшп, базар, капитал жэне мемлекет...) айналдырады [3]. Буган 1931 жылы 27 кыр-кYЙекте Карауыл ауылдык кецесшщ тумасы, элеуметтiк жагынан - кедей, Адилшин Дау-летбайды тергегенде жазылган хаттаманы талдасак кeз жеткiземiз. Ол тергеуш^е берген жауабында Кемпiрбай Ыскаковтыц халык алдында: «Бiз ашпыз, аудан орталыгында бидай жэне тагы баска азык-тулштер бар, сондыктан, шабуыл жасауымыз керек. Кецес eкiметiнiц саясатыныц мэш осындай, eзгеше болуы мYмкiн емес, eйткенi ол жеке меншiктi куртады, сeйтiп жумыс iстемей, жалкауланып, баска да аукатты адамдардыц есебiнен ^н кeргiсi келетiндерге мYмкiндiк бередi. Бiрак мундай саясатпен алыска бара алмайтыныц табиги нэрсе, солай болып шыкты да... Совет eкiметi байларга коса, орташалар мен кедей шару-ашылыктарды тэркiлеумен бiрге сeз жYзiнде социализмге багытталган, iс жYзiнде жаппай азып-тоздыруга жетелейтiн, шаруашылык-саяси наукан деп аталган бiркатар дайындау на-укандарын енпздь Акикатын айтыцыздаршы, барлык дерлiк кедейлер мен жарлы-жакы-байды журдай кылган казiргi ет дайындау науканынан-ак бул айкын ^рЫп турган жок па. Сэл карсылык жасасац - турме, «контрреволюция», ату жэне т.б. будан эрi де ецсемiз тYсiп, осылай кимылсыз отыра беремiз бе, ^тершс eртi бYкiл ССРО-ны шарпып барады. Бой тасалау - Алла алдында да, казак халкыныц алдында да кылмыс. Бiздiц мiндетiмiз - жан аямай жэне аягына дейiн ^ресу» [4] деп айтканы туралы мэлiмет берген. Кeрiп отырганы-мыздай, Yндеуде кецес Yкiметiне халыктыц сенiмсiздiгi ^шейе тYCкенi байкалады. Халык жеке меншшке немкурайлы карап, eзгенiц максатын орындаудагы куыршак не куралы болу деген сeз. Бул мэцгYрттенудiц шынайы ^ртю екендiгi белгiлi. Ягни жекеменшiк психо-логиясынан айрылган халыкжерiнiц байлыгына немкурайлы карайды. ¥рпак санасы ендiгi жерде ата-бабадан калган мураны мемлекет меншЫ деп мойындаган жагдайда, ата-баба-дан мурага калган жер-су, тау-тасты, ягни оныц жер асты, жер Yстi байлыгын иемденуден жасканады немесе бас тартады, eйткенi тоталитарлык жYЙе халыкты осындай дэрежеге дейiн жеткiзу Yшiн эртYрлi эдiс-тэсiлдердi колданудан аянбайды. Сондыктан, 1928-1932 жылдары жаппай кYштеп ужымдастыру жылдары шаруалардыц кeтiрiлiске шыгуына да, ата-бабадан мура болып келген жекеменшш мYлiк - тeрт тYлiк малды жэне жер-суды коргау мYДдесi де жатканы айкын. Бул Шыгыс Казакстан eцiрiндегi жаппай кYштеп ужымдастыру барысынан анык ацгарылады. ¥жымдык корды куру Yшiн де бекiтiлген зацдар мен кабылданган каулыларда да пкелей тэркiлеудiц жолдары кeрсетiлуiнiц бiр себебi осында
Шыгыс ^азакстан oni|)i шаруа кожалыктарын жаппай куштеп ужымдастыруга карсы квтерШстердщ ceбeптeрi
жатыр. Мэселен, ужымдастыру коры 1929 жылдыц 1 шшдесшен бастап, шаруалар аула-сынан сот аркылы тэркшенген мYлiктен жэне артык астык тапсырмаFандар мен оны тыFып KOЙFандарFа сот аркылы жэне эюмшшк негiзде салыетан барлык айыппулдыц 25%-ын курады. Бул салык саясаты шаруаларды кeтерiлiске шы^ыныц узак мерзiмдi себептердiц бiрi болFанын кeрсетедi.
¥жымдастыру коры окрyгтiк жер баскармасыныц карамаFына карады. Бул кор ужымдык шаруашылыктарды дамыту Yшiн жэне жацадан курылып жаткан ауыл шару-ашылыFы ужымдарын уйымдастыру Yшiн бершп, мiндеттi тYPде бeлiнбейтiн корFа тср-келдi. Ал егер ужымшарлар кулдырап жойылса, берiлген акша мен мYлiк ужымдастыру корына кайта кайтарылды.
Аткарушы органдар сэйкесiнше баFасы мен тiзiмi бар тэркiленген мYлiктi тэркiлеy жYргiзiлген жерге жакын орналаскан ужымдык шарyашылыктарFа уакытша сактау Yшiн калдырFан (мYмкiндiгiнше, тэркiлеy жYргiзiлген жердщ колхозына берiлген жэне ондаFы мал-мYлiк окрyгтiк жэне Жер баскармасыныц жарлы^ымен таратылFан. Сонымен катар, ужымдастыру тобын тарату Yшiн окрyгтiк жэне аудандык комиссиялар курылады. Округ-тiк коммиссия курамында Ауыл шарyашылыFы несие жYЙесiнен бiр eкiл, сонымен коса, Жер баскармасыныц басшысы, ^осшы, Эзара коFамдык кeмек уйымдары сиякты округпк уйымдардан бiр eкiлден, ал одан тeменгi бyындаFы аудандык комиссияда аудандык атка-ру коммитетiнiц мYшесi, жергiлiктi ауыл шаруашылы^ы несиесiмен колхоз жэне кедейлер уйымдарынан бiр eкiлiнен турды. Округпк жэне аудандык коммиссиялар ужымдастыру корыныц мYлкiн бeлy Yшiн, тeмендегiдей каFидаларды устанды:
1. ¥жымдастыру корындаFы акшалай жэне заттай мYлiктiц барлыFы айыппул салы-нып, тэркiлеy жYргiзiлген ауданныц шаруашылыктарын ужымдастырyдаFы кажеттшктерь не пайдалану Yшiн берiледi. Сонымен катар, бул каFида жекелеген территориялык бiрлiк-терге (село, ауыл) де белгшенедь
2. Сонымен бiрге, корды таратканда барлык колхоздарFа оны тец бeлyден гер^ белгiлi бiр eндiрiстiк нэтижесi яFни, кайтарымы болады деген ужымFа бершедь
3. МYлiк, кедейлерден туратын колхоздарды уйымдастыру жэне дамыту Yшiн Fана берiледi [5]. Дегенмен, бул каFидалар эркез басшылыкка алынFан жок. Бул каFидалар каFаз жYзiнде элсiз шаруалардыц камын кYЙттегенiмен, iс жYзiне келгенде баска сипатка ие бо-лып жаткандыктан, халыктыц наразылыFы туындауына себеп болды. Оныц Yстiне, кeшпелi жэне жартылай кeшпелi шаруа кожалыктары ешбiр дайындыксыз отырыкшыландырылды. Осы жаFдайды ескерш, кeшпелi жэне жартылай кeшпелi аудандарда жаппай ужымдастыруды eткiзyге узак уакыт кететiнi мойындалып, ресми турде мерзiмi 1933 жылFа дейiн узар-тылды [6]. ЖоFарыда кeрсетiлгендей, жаппай ужымдастыру 1929 жылдыц ^зшде баста-лып, каркынды тYрде жYргiзiлдi. Округтщ колхоз одаFы eзiнiц «ужымдастыру барысы» атты баяндамасында ужымдастыру жумыстарыныц саны жаFынан eскендiгiн, эсiресе бул ^ктемп егiстiк науканы кезiнде айкын байкалFандыFын атап eткен.
1929 жылдыц маусымында Семей округшде 9532 шаруашылыктан туратын 539 ужымшар куралады [7], 1930 жылдыц наурызында ужымшарлардыц саны 25%-Fа eсiп, 43887 шаруашылыктан туратын 774 ужымшар кызмет аткарFан [8], кызыFы 7-наурызда кeрсеткiш 30%^а eседi. ¥жымшарлар саны 866-ка дешн артады [9]. 1930 жылдыц 28^i наурызында 68914 шаруашылыктан туратын ужымшарлар куры!етан [10]. Осы уакыт ара-лыFындаFы eзгерiстердi салыстырмалы тYрде пайызбен пайымдасак, 1929 жылы ужымдастыру кезшдеп шаруашылыктар 5,6% кeрсеткiшке, 1930 жылы 11 сэyiрде 40 пайы^а дейiн улFаЙFан [11].
ШыFыс ^азакстан eцiрiнде ужымдастыру децгейi бiршама каркынды тYрде жYр-гiзiледi. ОFан ужымдастырудыц Yлес салмаFы Yржар 82%-Fа, Семейде 74%^а, Аягезге 64%-Fа, Шемонайха 53%^а, Разинск жэне ШыцFыстаyда 45%-ы жетедь ШыFыс ^азакстан
ещршдеп езге аудандарында ужымдастыру децгей 40%-дан темен болды. Ец TeMeHri кер-сеткiш Маканшы, Кызылтас, Кызылтац аудандарында байкалды, онда ужымдастыру децгеш 6-9% аспады.
1930 жылы кектемде Семей округiнде 187 село мен ауыл жаппай ужымдастыруга ке-шедi, оныц 90-ы Белагаш ауданына, 72-сi Разинск ауданына караса, езге аудандардагы бул кeрсеткiш, Эскеменде-12, Катонкарагайда-1, Бескарагайда-7, Жармада-2, Шыцгыстауда-1, Бескарагайда-1 село сиякты ете аз болгандыгымен сипатталады [12].
Кецес eкiметiнiц ^штеу саясаты мен ет, астык дайындау наукандарыныц катал тYрде жYргiзiлуi, сонымен катар, жергiлiктi байларды тап ретшде жою максатында мал-мYлiк-терiн тэркшеу, жер аудару жергiлiктi халыктыц еюметке карсы кeтерiлiстердiц басталуына алып келдь
1931 жылы Шыгыс Казакстан облысыныц Абыралы, Шыцгыстау, Шубартау аудандарында халык кетершске шыкты. Тарихта бул «Абыралы кетерша», «Камбар кетерша» деген атаулармен калды. Кeтерiлiстердiц себептерi талдауды жэне кеп зерттеудi кажет етедь Ец бiрiншi кезекте ет жоспарыныц орындалуын шамадан тыс талап етуi табанды тYр-дегi наразылык тудырганы сeзсiз, eйткенi негiзгi табысы, эрi eндiрiс кeзi болып табылган мал шаруашылыгы eнiмдерiнен айырылу ете катты соккы болып тидi.
Абыралы тургындарын алгашкыда 8745 тонна, артынан 3379 тонна ет eткiзудi мш-деттейдь Мундай кeлемдегi еттi орта шаруа кожалыктары турмак, аукатты шаруа кожа-лыктары eткiзе алмайтыны тYсiнiктi. Большевиктер басшылыгындагы коммунистiк партия белсендiлерi «сенiмдi актауга» бiрден кiрiседi. Абыралы ауданыныц 12 ауылындагы халык жаппай кетершске шыгады. Т. Омарбеков Абыралы, Шыцгыстау, Шубартау кетерш-стерiнiц кешбасшылары, жYPу барысы туралы зерттеп, кетершстердщ 1931 жылдыц акпан айынан бастау алып, ОГПУ-дыц Ерекше Yштiгiнiц мамыр мен маусым айларында кешбасшылары мен катысушыларын жазалау шараларымен аякталгандыгын кeрсетедi [1, 226 б.].
Ауданныц шыгыс жагында орналаскан 2, 3, 5, 7, 12 жэне 14- ауылдарды бiрiктiрген Коскан Бiтебаев, ТYCкей Смагулов, т.б. кeтерiлiстi уйымдастырып, курамында 700-дей адамдай аудан орталыгы - Кайнарга шабуыл жасайды. Ауданныц солтYCтiк-батыс жагын-дагы 4-6 ауылда Ыскак Кемпiрбаев бастаган 300-ден астам шаруалар (казiргi Караганды об-лысы Каркаралы ауданы "Бакты", "Ецбек", "Прогресс" ауылдарыныц жерiнде) карсылыгы тегеурiндi сипатта етш, кецестiк эскерге бiр айга дешн берiлмейдi. Ауданнан шыккан ком-мунарлар отрядын (20 адам) туткынга алып, Yкiметке зорлык-зомбылык саясатын токтату женшде талап койган олар елден тартып алынган мал мен астыкты халыкка кайтартып бергiзедi. Оларды артынан аныктап, Кылмыстык кодекстiц мына баптары бойынша жаза-лады: 58-2 бабы -карулы кетерша немесе кецестiк аумакка контрреволюциялык максатта карулы бандылардыц енуi, 58-7 бап- зиянкеспк, 58-10 бап - контрреволюциялык насихат-тау немесе Yrix, 58-14 бап - контрреволюциялык саботаж. Бул баптар бойынша жазалау шаралары - 3 жылга дейiн бас бостандыгынан айырудан бастап, ату жазасына дейiн кеседi. Кeтерiлiсшiлерге карсы кугын^рпн аукымыныц кецеюi шаруалардыц наразылыгын одан бетер ^шейтедь
1930 жылдыц наурызынан Шыгыс Казакстан облысыныц Шубартау, Шыцгыстау, Зя-рын, Маркакел, Катонкарагай жэне тагы баска аудандар бойынша туткындалган шаруалардыц саны ^рт артады.1930 жылдыц 15 сэуiрiнен 1 мамырга дейiнгi акпараттык бюл-летеньде жазылгандай, соцгы кездерi кулак шаруашылыктарына кугын^рпн шараларын колдануга байланысты... кулактардыц белсендi жэне ашык наразылыктары жиiлей тYCкен... Катонкарагай ауданы, Аксу ауылы, Шемонайха ауданы Yбi ауылы, Разин ауданы Митрофанов ауылы.... Шаруалар когамдык кызметкерлердiц eмiрiне кауiп тeндiрiп, зиян келтiредi жэне eртейдi, билiк екшдерш согады жэне т.б. Разин ауданында астык дайындау шаралары-на карсы эртYрлi дiндер мен дiни секталардыц поптары белсендi карсы шыккан окигалар
Шыгыс ^азакстан вц1р1 шаруа кожалыктарын жаппай куштеп ужымдастыруга карсы квтерШстердщ ceбeптeрi
жиi кездеседi.
ШыFыс ^азакстандаFы кeтерiлiстердiц ерекшелiгi - катысушылардыц улттык сипаты-на байланысты екендiгi. Себебi, eлкенiц Абыралы, ШыцFыстаy, Шубартау аyдандарындаFы кeтерiлiстерге казак турFындары катысса, Эскемен, Зырян, Шемонайха, Самар, ^кпек-тi, КатонкараFай аудандарында орыс турFындары белсендiлiк ^р^ткен. Профессор Талас Омарбеков ШыFыс ^азакстандаFы наразылыктардыц iшiнде Эскемен жэне Зырян ^тершь стерiне бiрыцFай орыс тiлдi халык катыскан жалFыз кeтерiлiс екендшн атап кeрсетедi [13].
ШыFыс ^азакстандаFы жаппай ужымдастырyFа карсы шаруалар ^тертсш^ се-бептерiн Еркiн Рахметтулин зерттеулершде камтиды. Ол Абыралы кeтерiлiсiнiц басшысы Кемпiрбаев Ыскактыц азаматтардыц бас коскан жиындарыныц бiрiнде: «Кeтерiлiсшi аза-маттар! Бiздiц алдымызда киын, бiрак касиетп мiндет тур - тонаушылардыц бiрi Сталин баскарFан советтiк езyшi бишкт кулату мiндетi тур». Совет eкiметiнiц ^азакстандаFы тона-ушылык саясатыныц мэш мен мiндеттерi туралы айтудыц кажеттт жок. Совет eкiметiнiц eзi шзбен емес, iс жYзiнде eзiнiц осы саясатыныц мэншщ кандай екенiн ^рсет!!. Алыска бармай-ак таяyдаFы eткенiмiзге ^з салып байкайыкшы: 1928 жылы осы саясатты iс жYзiн-де жYзеге асырудыц алFашкы кадамы жасалды, совет eкiметi каукарсыз болFандыктан муны одан ерте бастай алмады. 1928 жылFы «iрi бай шаруашылыктар» деген атаумен тэр-кiлеy ^азакстанныц экономикасына катты соккы болып тидi, бiздiц алды^ы катарлы, па-расатты азаматтарымыз будан элдекайда бурын болжаFан тонау басталды. Сiздердiц бар-шацыздыц естерiцiзде болар, 1928 жылы-ак бiздiц Fалымдарымыз былай дедi: «Алдымен «iрi байларды» тэркшейд^ сосын «усак байларды» iздеп тауып, оларды кедейлендiредi, содан соц «орташаларды» колFа алады жэне акыр соцында «кедейлердiц» eзiне ауыз сала-ды...», - деп сeйлеген сeздерiндерiн талдай келе, ^тертют-щ непзп себептерiнiц бiрi казак шаруаларын ешбiр тэртiпсiз жаппай тэркiлеyi екенiн анык кeрсетсе, екшшщен жергiлiктi экiмшiлiктi былай коЙFанмен бiрге, жалпы орталыкка да сенiмсiздiк танытып, большевик-тер билiгiнiц зацсыздыFын ашып кeрсетедi[14].
ШыFыс ^азакстан eцiрiндегi жаппай ^штеп ужымдастырyFа карсы шаруалар ад-терiлiсiнiц себептерiн зерттеуде А.С.Жанбосинова, ^.Р. Жириндинованыц зерттеулерш-дегi Fылыми айналымFа енгiзiлген тарихи фактiлерi мацызды болып келедь 1931 жылы 28 кыр^йенте тергелген Амиров Булау тергеyшiлерге берген жауабында, аудан орталы^ы-на шабуыл жасау себебi, ескi билiктi калыпка келтiрiп, бурынFыша eмiр CYргiлерi кел-генiне ерекше токталFан, ал тергеушшщ патшалык жэне кецестiк eкiмет кезшдеп шару-ашылыFыцыздыц саны кандай болды деген суракка, екi билiк кезшде де 10 шакты койы, 3 жылкысы, 1 тYЙесi, 1 сиыры болFандыFын, казiргi уакытта оныц барлы^ы тэркiленгенiн ай-ткан. Абыралы ^терМ^^р^^ тергеу барысында берген жауаптарын талдасак, карапай-ым ауыл турFындары элеуметпк жаFдайларыныц тeмендеyi, аштыктыц болуы жэне Кецес eкiметiнiц кYштеy саясатына карсылык жэне OFан сенiмсiздiк болFандыктан катысканын айкындаймыз. Кешке кeпшiлiгi байлардан туратын 50-60 адам жиналып, жиналыс eткiз-ген. Iрi байлар Буламбаев ^ылыш пен Ахметжанов Санияхас жиналFан адамдар алдында сeйлегенде: «^азiргi бYкiл Кецес ОдаFында, сонымен катар бiздiц облыс пен ауданда кару-лы ^рес жолымен Кецес билiгiн жойып, «бай-феодалдык курылысты»... калпына келтyдi максат етш отырFан букаралык карулы кeтерiлiстер етек алды. Шубартау, Аягeз жэне таFы баска аудан орталыктарын бiздiц кeтерiлiсшiлер басып алды. Бiздiц максатымыз - Шэкэрiм ^удайбердиев, ^асымбек Солтабаев жэне аFайынды Мухтар мен Муштар ДYтбаевтар баскарFан басты кYштерге косылуы. БYгiн бурынFы ШыцFыстаy казiргi Абай ауданыныц орталыFын басып алу кажет. Барлык аудандык кызметкерлерд^ эсiресе коммyнистердiц адзш жою кажет. Барлык мемлекеттiк жэне кооперативтш козFалмалы жэне козFалмайтын мYлiктердi кeтерiлiсшiлер арасында национализовать ету керек» [15], -деп атап кeрсеткен. Бул ужымдастырудыц ешбiр Fылыми зерттеyлерсiз жYргiзiлгендiгiн жэне казак шаруала-
рыньщ большевиктерге сенiмсiздiк танытып, олардыц билiгiн танымаганын айкындайды. Корытындылай келгенде, И.В. Сталин басшылыгындагы большевиктердщ коммуналистiк партиясы Казак АКСР-дагы 1929-1933 жылдары жYргiзген ауыл шаруашылыгын жаппай ^штеп ужымдастыруды алдын ала жоспарламагандыгына, кептеген салдарга экелуiне мына жагдайлар эсер еттi:
Бiрiншiден, ауыл шаруашылыгын жаппай ужымдастыруды жYргiзуде алдын ала гылыми-зерттеу жумыстары жYргiзiлмедi;
Екiншiден, табиги-климаттык ерекшелiктерi ескерiлмедi. Шугыл континенттi кли-маттык белдеуде орналаскандыгы туралы ерекшелiктерi еленбедi;
Yшiншiден, ужымдастыру кезещнде материалдык-техникалык базаныц жагдайы ете нашар болды, жекеленген ещрлерде мYлдем болмады (тургын YЙ, азык-тYлiк коры, кшм-ке-шек, ауылшаруашылы; жер ецдейтш машиналары, ецбек куралдары);
Тертiншiден, кешпелi мал шаруашылыгынан отарыкшы ужымдык шаруашылык курылымына жедел етюзу, казак шаруа кожалыктарын феодалдык курылымнан бiрден со-циализмге етюзу ете шугыл эрi каркынды тYPде ешбiр дайындыксыз жYргiзiлдi;
Бесiншiден, кешпелi мал шаруашылыгы езгерiсiмен коса, мэдени езгерютердщ тше-лей кYштеп енпзу жаткандыгын да ешкiм жокка шыгара алмас.
Эдебиеттер т1з1м1
1 Омарбеков Т. 20-30 жылдардагы Казакстан каареп - Алматы: Жалын, 1997. - 298 б.
2 Самарская Е.А. Маркс, Гегель и коммунизм //Вопросы философии. - 2004. - № 8. - 192 с.
3 Бузгалин А.В., Колганов А.И. Социальная философия постсоветского марксизма в России: ответы на вызовы XXI века (тезисы к формированию научной школы) // Вопросы-философии. - 2005. - №9. -192 с.
4 Казакстан тарихы (кене заманнан бYгiнге дешн). Бес томдык. 4-том. - Алматы: Атамура, 2010. - 452б.
5 «Казiрri заман тарихын кужаттандыру орталыгы» Коммуналдык мемлекетпк мекемес (КЗТКО КММ), 74-кор, 1-том, 118-iс, 53-54 папка.
6 Неизвестные страницы истории Семипалатинского Прииртышья (20-30г.г. XX века): сборникдокументов. Часть 1. - Семипалатинск: СГУ имениШакарима, 2002. - 250с.
7 КЗТКО КММ, 3-кор, 1-том, 212-ю, 296-папка.
8 КЗТКО КММ, 1-том, 181-ю, 3-папка.
9 КЗТКО КММ, 3-кор, 1-том, 389-ю, 41-папка.
10 КЗТКО КММ,1-том, 212-iс, 294-папка.
11 КЗТКО КММ, 3-кор, 1-том, 401-ю, 49-папка.
12 КЗТКО КММ, 3-кор, 1-том, 389-iс, 41-папка.
13 Омарбеков Т. Зобалац: Куштеп ужымдастыруга карсылык. 1929-31 жылдары болган халык наразылыгы. - Алматы: Санат, 1994. - 224 б.
14 Рахметуллин Е. Абыралы кетерша (1931 жыл). [Электронды ресурс]- URL: https://e-
history.kz/kz/publications/view/abirali_koterilisi_1931_zhil_4127 (Карастырган кYнi: 10.02.
2020 ж.)
15 Жанбосинова А.С., Жириндинова КР. Шыцгыстау кетерша: жаца деректер непзшде зерттеу. [Электронды ресурс] - URL: //http://edu.e-history.kz/ru/publications/view/816(Кара-стырган кYнi: 15.02. 2020 ж.)
Шыгыс ^азакстан onipi шаруа кожалыктарын жаппай куштеп ужымдастыруга карсы квтерШстердщ ce6enTepi
Ж.С. Жылгельды
Казахский гуманитарно-юридический инновационный университет,
Семей, Казахстан
Причины массовых восстаний против силовой коллективизации крестьянских хозяйств в Восточно-Казахстанском регионе
Аннотация. В статье изучены государственная политика в отношении коллективизации Казахской АССР в конце 20-х и начале 30-х годов ХХ века и причины восстаний в Восточно-Казахстанском регионе. Рассмотрены историографические достижения советского и постсоветского периодов в выявлении причин восстаний крестьян в Восточно-Казахстанском регионе против политики коллективизации Советского правительтсва.
В исследовании автора дается оценка направленности исследований о причинах восстаний советского периода, ее достоверности и влияния на государственную политику. В настоящее время глубоко проанализированы направления и особенности современных исследований, четко обозначены цели.
Произведен анализ трудов, изданных после 90-х годов ХХ века, в частности, о неопубликованных в советский период работ, использованы новые архивные документы, таким образом, расширена область исследования, получены новые выводы.
В ходе исследования были выявлены политико-социальные, экономические, культурные причины восстаний, направленных против массовой насильственной коллективизации в конце 20-х - начале 30-х годов ХХ века. Рассмотрены сходства и отличия политики коллективизации в Восточно-Казахстанском регионе и других.
Ключевые слова: восстание, коллективизация, социальные вопросы, историография, Восточно-Казахстанский регион, причины восстания 1929-1932 гг.
Zh.S. Zhylgeldy
Kazakh Humanitarian Law Innovative University, Semey, Kazakhstan
Reasons for mass revolts against the forceful collectivization of farms in the East
Kazakhstan region
Abstrart. The article examines the state policy in relation to the collectivization of the Kazakh ASSR in the late 20s and early 30s of the XX century and the reasons for the uprisings in the East Kazakhstan region. In the region of East Kazakhstan historiography of the Soviet period and the Soviet government on the reasons for the peasants' revolt against the collectivization policy envisaged in the post-Soviet period.
The author's research assesses the direction of research on the causes of the uprisings of the Soviet period, its reliability and influence on state policy.
Currently, the directions and features of modern research are analyzed in detail, and the goals are clearly defined.
After analyzing the works published after the 90s of the XX century, they were not published during the Soviet period, used new archival documents, expanded the field of research, and made conclusions of new quality.
The study identified the political, social, economic, and cultural causes of the uprisings against mass forced collectivization in the late and early 30s of the twentieth century.
The article analyzes the relationship of collectivization policy with uprisings in the modern East Kazakhstan region and in other regions.
Keywords: insurrection, collectivization, social issues, historiography, East Kazakhstan region, causes of the 1929-1932 uprising.
References
1 Omarbekov T. 20-30 zhyldardagy Kazakhstan kasireti [The tragedy of Kazakhstan in 2030 years], (Zhalyn, Almaty, 1997, 298 p.). [in Kazakh]
2 Samarskaya E.A. Marks, Gegel i kommunuzm [Marx, Hegel and communism], (Questions of philosophy, 2004, (8), 192 p.). [in Russian]
3 Buzgalin A.V., Kolganov A.I. Sochialnaua fhilosofhya postsovetskogo marksizma v Rossii: otvetynabyzovy XXI veka (tezisy k fhormirovanienauchoisholy[Social philosophy of post-Soviet Marxism in Russia: answers to the challenges of the XXI century (theses to the formation of a scientific school)], (Questions of philosophy, 2005, (9), 192 p.). [in Russian]
4 Kazakhstan tarichy (konezamannanbugingedeiin) [History of Kazakhstan (from ancient times to the present day)], In five volumes, Volume 4, (Atamura, Almaty, 2010, 452 p.). [in Kazakh]
5 «Kazirgi zaman tarichyn kuzhattandyru ortalygy» kommunaldyk memlekettik mekemesi(KZTKO KMM), 74-kor, 1-том, 118-is, 53-54 papka [Municipal State Institution «Center for Documentation of Modern History» (KSU CDNI), Fund74, volume 1, case 118, folder53-54]. [in Kazakh]
6 Neizvestnye stranichy istorii Semipalatinskogo Priirtishya (20-30g.g. ХХ veka): sbornik dokumentov. Shast 1. [Unknown pages of the history of the Semipalatinsk Priirtysh region (20-30 years of the twentieth century): a collection of documents. Part 1.], (SSU named after Shakarim, Semey,2002, 250 p.). [in Russian]
7 KZTKO KMM, 3 kor, 1том, 212 is, 296papka [KSU CDNI, Fund3, Volume 1, Case 212, Folder296].[in Kazakh]
8 KZTKO KMM, 1том, 181is, 3papka [KSU CDNI, Volume 1, Case 181, Folder 3]. [in Kazakh]
9 KZTKO KMM, 3 kor, 1том, 389is, 41papka [KSU CDNI, Fund 3, Volume 1, Case 389, Folder41]. [in Kazakh]
10 KZTKO KMM, 1том, 212 is, 294papka [KSU CDNI, Volume 1, Case 212, Folder 294]. [in Kazakh]
11 KZTKO KMM, 3 kor, 1том, 401is, 49papka [KSU CDNI, Fund 3, Volume 1, Case 401, Folder49]. [in Kazakh]
12 KZTKO KMM, 3 kor, 1 том, 389 is, 41 papka [KSU CDNI, Fund 3, Volume 1, Case 389, Folder 41]. [in Kazakh]
13 Omarbekov T. Zobalan: Kushtepuzhymdastyrugakarsylsk. 1929-31 zhyldary bolgan chalyk narazylygy[Sabalan: resistance to forced collectivization. Discontent of the people, occurring in 1929-31.], (Sanat, Almaty, 1994, 224 p.). [in Kazakh]
14 RakhmetullinE.Abyralykoterilisi (1931)[The AbralinskyUprising (1931).], [Electronic resource], Available at: https://e-history.kz/kz/publications/view/abirali_koterilisi_1931_ zhil_4127 (Accessed: 10.02.2020). [in Kazakh]
15 Zhanbosynov S.S., ZhirindinovaG.R. SHyngystaukoterilisi: zhanaderekternegizindezertteu [Giandinoto the rise of Shyngystau: a study based on new data], [Electronic resource], Available at:http://edu.e-history.kz/ru/publications/view/816(Accessed: 15.02.2020). [in Kazakh]
Автор туралы мэлiмет:
Жылгелдi Ж. С. - Казак инновациялык гуманитарлык-зац университетшщ 3 курс докторанты, Семей, Казакстан.
