Научная статья на тему 'ҚАЛАНДАРЛИККА ХОС ХУСУСИЯТЛАРНИНГ ЗАМОНАВИЙ ТАРИҚАТЛАРДА НАМОЁН БЎЛИШИ'

ҚАЛАНДАРЛИККА ХОС ХУСУСИЯТЛАРНИНГ ЗАМОНАВИЙ ТАРИҚАТЛАРДА НАМОЁН БЎЛИШИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
73
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сохта шайхлик / дарвеш / зуҳд / таркидунёчилик / тасаввуф / суфий / қаландар / маърифатчилар. / false sheikh / Darvish / Zuhd / Tauridespon / Sufi / Sufi / Qalandar / Enlightenment.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Тўйчиева, Нилуфар Махсутжановна

Мазкур мақола қаландарийлик тариқатига хос хусусиятларнинг замонавий тариқатларда қай кўринишларда намоён бўлаётгани билан боғлиқ маълумотлар ёритилган. Муаллиф сохта ва ботил тариқатлардаги асл моҳиятини йўқотган қаландарларнинг илмга бефарқлик, касб-ҳунар эгаллашга рағбатнинг йўқлиги ва ўзгалар қўлига қарамлик кайфияти билан боғлиқ амалиётларида ўз аксини топишини баён қилган. Бу иллатларнинг жамият ривожига кўрсатадиган салбий таъсиридан огоҳлантиради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE MANIFESTATION OF THE PROPERTIES OF KALANDARIZM IN THE MODERN TARIKATS

This article is covered with information related to what aspects of the characteristics of the levels of the tariqah appear. The author said that the original essence of the Kalandars, which lost its original essence in false and false sects, and that it is reflected in the knowledge in the practice of indifference, profession and practice related to the hand of others. These vices warn against the negative impact of society on the development of society.

Текст научной работы на тему «ҚАЛАНДАРЛИККА ХОС ХУСУСИЯТЛАРНИНГ ЗАМОНАВИЙ ТАРИҚАТЛАРДА НАМОЁН БЎЛИШИ»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

КАЛАНДАРЛИККА ХОС ХУСУСИЯТЛАРНИНГ ЗАМОНАВИЙ ТАРЩАТЛАРДА НАМОЁН БУЛИШИ

Туйчиева Нилуфар Махсутжановна

Узбекистон халкаро ислом академияси, Исломшунослик ва ислом цивилизациясини урганиш

Мазкур мацола цаландарийлик тарицатига хос хусусиятларнинг замонавий тарицатларда цай куринишларда намоён булаётгани билан боглиц маълумотлар ёритилган. Муаллиф сохта ва ботил тарицатлардаги асл моуиятини йуцотган цаландарларнинг илмга бефарцлик, касб-уунар эгаллашга рагбатнинг йуцлиги ва узгалар цулига царамлик кайфияти билан боглиц амалиётларида уз аксини топишини баён цилган. Бу иллатларнинг жамият ривожига курсатадиган салбий таъсиридан огоулантиради.

Калит сузлар: сохта шайхлик, дарвеш, зууд, таркидунёчилик, тасаввуф, суфий, цаландар, маърифатчилар.

Эта статья покрыта информацией, связанной с тем, какие аспекты характеристик уровней тариката появляются. Автор сказал, что первоначальная сущность Каландаров, которая потеряла свою первоначальную сущность в фальшивых и ложных сектах, и что он отражается в знаниях в практике безразличия, профессии и на практике, связанных с рукой других. Эти пороки предупреждают от негативного воздействия общества на развитие общества.

Ключевые слова: ложный шейх, Дарвиш, Зухд, Тауридеспон, Суфи, Суфи, Каландар, Просвещения.

Сохта шайхлар, шариат илмидан тулик хабардор булмаган кишилар, тасаввуфнинг асл максадларини тушунмаган, жохдл жамоалар бугунги кунда пайдо булмокда-ки, бунинг натижасида суфийлик мохдятидан узоклашиш хрлатлари юзага келмокда. Шулардан бири узларига "маърифатчилар" деб ном берган, Фаргона вилоятининг Тошлок тумани ва Самарканд вилоятининг

ICESCO кафедраси укитувчиси, тарих фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) nilufartuychieva79@gmail .com

АННОТАЦИЯ

АННОТАЦИЯ

КИРИШ

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Иштихон туманида пайдо булган жамоадир. Мазкур гурухнинг акидаси тугрисида А.Тулепов шундай деб ёзади: "маърифатчилар" Куръон оятлари ва намозни узбек тилида укиб, араб тилида укиганларни мусулмон эмас, деб хисоблайди, наша чекишни таъкикламайдилар. Жамоа акидасига кура: а) исталган вактда икки ракат намоз укийди, солих амаллар намоз хисобига утади, б) арок ичишни харом хисобламайди, в) факат Маккадаги "Масжидул Х,аром"да намоз укиш керак, бошка масжидларда укиш мумкин эмас, г) жума намози факат Макка ахлига фарз этилган, д) маййитни кафанлаш ва "жаноза" укиш исломда йук амаллар, деб хисоблайди"1.

Самарканд вилоятининг Иштихон туманидаги маърифатчилар узларини "девоналар" деб атайдилар ва уларнинг аъзоларининг аксариятининг бирламчи диний саводи хам йуклиги кузатилган. Улар тарки дунё килишни, хеч каерда ишламасликни, ризкни Аллох бергандан кейин оила таъминоти учун мехнат килиш лозим эмаслигини таргиб киладилар. Бу таълимот оилани бокишдан буйин товлаганлар ва дангасаларга айникса маъкул келади. Улар оилаларининг таъминотини бутунлай ташлаб куйган ва узларининг корнини турли-туман издихомларда туйдириб юришади. Мазкур таълимот Бахоуддин Накшбанд хазратларининг "Дил ба ёр-у, даст ба кор" шиорига мутлако тугри келмайди. Ислом динимизнинг асосий талабларини ва Пайгамбаримиз (с.а.в.)нинг суннатини инкор килган бундай таълимотнинг умри киска булади.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Куриниб турибди-ки, юкоридаги тарикатларда учраган акидавий бузук карашлар сохта каландарлар фаолиятида хам кузатилган. Уларда хам маст килувчи моддалар истеъмол килиш, оила таъминотига бефарклик холати XX аср биринчи ярмида кузатилган. Каландарлар маддохлар, санъаткорлар жамоаси билан бирга кучаларда турли чикишлар килиб, намойишлар курсатиб ундаг тушадиган тушум эвазига кун кечиришни одат килганлар.

Профессор А.Эркиновнинг маддохлар буйича олиб борган тадкикотлар натижаси шуни курсатди-ки, маддохлар ва каландарлар уз фаолияти давомида рус хукумати топширикларини хам бажаргани ва улар билан келишув асосида таргибот ишлари билан шугуллангани маълум булди. Рус хукумати уларни

1 Тулепов Айдарбек. Ислом ва адидапараст о^имлар. Тулдирилган нашр / Масъул мударрир Шайх Абдулазиз Мансур. - Тошкент: "Мовароуннадр", 2017. - 536 б.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

ислом динининг миссионерлари сифатида бадолаган 2 . Ана шу даврда каландарлар факатгина тиланчилик оркали тушадиган маблаглар дисобидан кун куришга ружу куйгани кузатилган.

рисоласида нурсафардия деб аталган сохта тарикатчилик таълимоти тугрисида маълумот берган3. Бунда Жиззах вилоятида яшайдиган ва уз таълимотини тарикатнинг янги куриниши деб дисоблайдиган Сафар Кушаровнинг тарикат йули назарда тутилаяпти. У узининг «Мукаммаллик сари ун турт кадам»4 китобида Куръоннинг дарфлар билан бошланадиган сураларидаги дарфларни тафсир килишга уриниши дакида ёзади. Бу албатта жодилликнинг бир куринишидир. Бу дакда Д.Йулдошдоджаев шундай деб ёзади: "...ислом илмларидан тулик хабардор булмаган шахслар утмишдаги улуг уламолар ва датто Пайгамбар Мудаммад (с.а.в.) кул урмаган ишни бошлаб, Куръон оятларини деч ким билмаган тарзда тафсир киламиз, деб чикса. Улар бу оятларни кандай тафсир килади-ю, уламолар ва бошка мусулмонлар буни кандай кабул киладилар? Бундан янги ихтилоф (фиркаланиш) юзага келмасмикин!?"5.

Бугунги кунда каландарликка хос хусусиятлар ва белгилар бошка тарикатларда дам уз аксини топган. Асли соф ва эътикоди тугри булган кейинчалик эса булиниш натижасида бектошийлардан ажраб чиккан жамоаларнинг айримларини "сохта каландарийлик" тарикати вакиллари билан алокадорлиги билан боглик маълумотлар етарлича учрасада, бу маълумотларнинг асоссиз экани бектошийлик тарикатининг асл манбалари оркали аникланган. Бектошийлик тарикати аъзолари бугунги кунда Туркия, Россия ва Акшда фаолият юритиб келмокдалар.

Бектошия тарикати XIII асрнинг охирлари - XIV асрнинг бошларида Кичик Осиёда турк адолиси орасида пайдо булган даракатдир. Тарикатнинг номланиши Дожи Бектош Хуросоний билан богланади. Дожи Бектош Валий (1248-1338) асли хуросонлик булган6.

2 Эркинов А. С. Исламский институт маддахов-проповедников в Туркестанском крае: идеологизация русской администрацией репертуара их проповедей // Ars Islamica. В честь Станислава Михайловича Прозорова. - М.: Наука, 2016. - С. 746-797.

3 Йулдошхужаев Д. Тарикатчиликнинг замонавий куринишлари / масъул мударрир: Шайх Абдулазиз Мансур. -Тошкент: "Тошкент ислом университети", 2010. - Б.66-75.

4 Кушаров С. Мукаммаллик сари ун турт кадам. - Тошкент: 2005.

5 Йулдошхужаев Д. Тарикатчиликнинг замонавий куринишлари / масъул мударрир: Шайх Абдулазиз Мансур. -Тошкент: "Тошкент ислом университети", 2010. - Б.72.

6 Ислам: энциклопедический словарь. - М.: Наука, 1991. - С. 39.; Кныщ А.Д. Мусульманский мистицизм. - М.:

^.Йулдошхужаев узининг «Тарикатчиликнинг замонавий куринишлари»

Диля. 2001. - С. 319.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Махмуд Асъад Жушон Хожи Бектошни Лукмони Парранда оркали яссавия тарикатига богликдигини кайд этган. Хожи Бектошнинг хаёти ва фаолияти хакида жуда куп манокибий мазмундаги хикоят ва ривоятлар тукилганки, улар орасида уйдирмалари хам талайгина. Буни хатто "Фотиха сураси тафсири", "Хожи Бектошнинг шатхияси", "Маколоти гайбия" сингари асарларнинг унга нисбат берилишидан хам билса булади7.

Хожи Бектошнинг энг машхур ва диккатга молик асари дасталаб араб тилида ёзилган, кейинчалик назм ва насрда туркчалаштирилган "Маколот" китобидир. "Маколот"га багишлаб Туркияда бир канча ишлар амалга оширилган. Аммо бектошшунос профессор Махмуд Асъад Жушон эришган натижа алохида эътиборга молик. У Хожи Бектошнинг "Маколот" асарининг танкидий матнини тайёрлаган8. Мазкур асар асосида айтиш мумкинки, айрим манбаларда айтилган танкидлар ва айбловлар холис эмаслигига амин буламиз.

Хожи Бектоши Валий "Маколот"га кура, мусулмонларни турт тоифага ажратган:

1) шариат ахли - обидлар,

2) Тарикат ахли - зохидлар,

3) Маърифат ахли - орифлар,

4) Хдкдкат ахли - мухиблар, ошиклар.

Булардан дастлабки икки гурухни хали етилмаган хом, кейинги икки гурухни етук ва комил хисоблайди. Унга кура, шариат халол ва харом, тоза-нопок тарзида хамма нарсанинг хукмини билдиргани учун улуг бир эшикдир. Шариатнинг хукмларини билиш, улуг Тангрининг Куръонда "килинглар" деганларини килмоклик, "килманглар" деганларидан эса сакланмоклик керак. Аммо факат шариат илмларини билишлик кишини комил кила олмайди.

Тарикат ахли дарвешлар кечаю кундуз Тангрини зикр этади, куплаб ибодатлар килади, охират тадоригини куради, аммо максад курук ва рухсиз бир канча харакатлардан иборат булмаслиги керак, агар килаётган ибодатларига магрурланиб, кибрга бериладиган булса, асло комиликка эриша олмайди.

Маърифат сохиби орифларга келадиган булсак, улар сув каби пок, хам покловчидирлар. Дунё ва охират манфаатини хам уйламасдан, самимият билан факат Аллохни хохлаганлари учун, ва айникса, ахлок-одобга жуда каттик риоя килганлари учун Аллох томонидан севиладилар.

7 Хожа Бектоши Валий. Маколот (Сузбоши муаллифи ва таржимон И.Хаккул; Масъул мухаррир: С.Рафиддинов. - Тошкент: А.Крдирий номидаги Халк мероси нашриёти, 2000. -56.)

8 Хожи Бектоши Валий. Маколот. Танкидий матн муаллифи проф. д-р Асъад Жушон. - Анкара, 1971.

-127 б.

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 4/2

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

Хакикат ахли мухиблар эса инсонларнинг энг юксак даражадагиси ва комилидир. Улар тавозе, ризо ва таслимият сохибидирлар, узларида уз менларини умуман йукотиб, доимий мушохада ва муножот макомига етган, Хак ошиги табаррук зотлардир9.

Ана шу охирги мартабага эришиш учун босиб утиладиган йулда изма-из келадиган "турт эшик", яъни шариат, тарикат, маърифат ва хакикатнинг хар бирида унтадан маком мавжуд булиб, умумий микдорда "кирк маком"ни хосил килади. Банда хеч кайсини унутиб колдирмасдан ана шу кирк макомни бирма-бир ошиб утмагунча асло Аллохга ета олмайди.

Хожа Бектошнинг юкоридаги карашларига кура, мазкур тарикатда шариатга номувофик фикр ва мулохазалар кузатилмайди. Барча даврларда асл тарикат вакиллари билан бирга эл наздида узини суфий тоифалардан килиб курсатувчи шахслар хам албатта булган. Улар одамларнинг танкидларидан кочиб ва узларини оклаш максадида бир нечта тарикатларга интисоб этиш оркали шу тарикат вакиллигини даъво килиб келганлар.

Эронлик Олим Мир Обидин бектошийларда каландарийлар каби хуруфийликка хос белгилар акс этишини куйидаги мисоллар асосида далиллашга уринади. Хуруфия10 тарикатининг асосчиси, кейинчалик рахбари Саййид Фазлуллох Наъимий Астрободий (туг.1340 й.) (темурийлар томонидан улдирилган) уз муридлари билан Онадулига кочиб кетади ва у ерда Бектошия каландарларига кушилиб, улар орасида уз акидасини кенг ёйишга эришади. Шунинг учун хам бектоший каландарлари орасида хуруфия таълимоти кенг таркалган. Буни бектошийларнинг мажлисларида "Жовидоннома", "Фазли хуруфий" асарларини мутолаа килишларидан хам куришимиз мумкин. Улар "турт" ракамида илохий кудрат борлигига каттик ишонадилар. Тарикатга кирган кишининг босиб утиши лозим булган йулини хам туртта деб биладилар: шариат, тарикат, маърифат ва хакикат. Кишиларни хам турт тоифага буладилар: обид, зохид, ориф ва мухиб. 12 ракамини эса ун икки имом номи билан боглайдилар. Уларнинг айрим одатлари шиалик унсурларини эслатади11.

9 Жушон М.А. Буюклар тухфаси. Нашрга тайёрловчи: Нодирхон Хасан. -Тошкент: "Мухаррир нашриёти", 2012. - Б. 95.

10 XIV -XV асрларда Эронда вужудга келган ашаддий шиа фиркаларидан бирининг тарафдорлари. Фиркага Фазлуллох Астрободий асос солган. 1386 йили уз таълимотини таргиб килиб чиккан. У араб харфлари сирли мазмунга эга деган таълимотни илгари сургани учун Хуруфий (харфчи) тахаллусини олган. Фирканинг номи хам шундан келиб чиккан.

11Абу Толиб Мир Обидин. Ойини каландарий. - Техрон. 1374 (шамс.кам). - Б.65.; Ислам: энциклопедический словарь. - М.: Наука, 1991. - С. 40.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Махмуд Асъад Жушон Дожи Бектошнинг ун икки имомга икрори, тавалло ва табаррони тавсия килганлиги, яъни, шиаликдаги иснаашарийликка мойил булганлиги хакидаги фикрлар хам асоссиз эканини кайд этган. Матнга котиб томонидан "Маколот" матни ичида эмас, асарни шеърий таржима килган Хатибугли каламига мансуб мукаддима кисмида келгани учун бу фикрни асоссиз деб бахолайди12.

Бектошийликнинг олти асосий боскичи билан танишар эканмиз, уларда каландарийликка якин хусусиятларни курамиз.

1. Ошик - тарикатга аъзо килинган, лекин хали аъзолиги эълон килинмаган шахс.

2. Мухиб - ошик, тулик тарикат аъзоси ва бектошийлик маросимларида иштирок этиш хукукини кулга киритган аъзо.

3. Дарвеш - узидан аввалгиларга хизмат килишнинг охирги боскичи, сулукка кириш куникмаларини хосил килиш ва назр аташ вакти шу боскичда амалга оширилади. Дирка, тож ва шу каби бектошийлик рамзларини кулга киритиш имконига эга булади.

4. Бобо - худудий такя бошлиги. Марказий такядан ташкари булган ерлик ахоли такяларининг рахбарига шу унвон берилган. Бу лавозимга марказий такя бошлиги халифа ёки дада-бобо тайинлаган. Бобо ошик ва мухиббларни назорат килиш мавкеига эга булган.

5. Дарвеши мужаррад - уйланмаслик анъанасини кабул килган киши шу номга сазовор булган. Бу боскич мужаррадлари учун алохида такя ташкил килинган. Бектошийлар учун Карбалода ва Болим Султон такяси эса Онадулида барпо килинган. Улар факат шу такяда яшаб, соч, сокол, муйловларини кириб, ажралиб туриш учун кулокларига кумуш ёки металдан сирга такиб юришган.

6. Халифа - боболар бошкарадиган худудий такяларни назорат килишда чалабий кабидир. Ижозатнома13 да унинг номи дада-бобо деб кайд этилади. Ушбу хужжатда келтирилишича, чирок, байрок ва дастурхон уларнинг рамзларидандир. Халифа кора чачвонга уралган тожни кутариб юриш ва худудий боболарни сайлаш хукукига эга14.

Юкорида келтирилганлардан куриш мумкинки, охирги турт боскич айнан каландарийлик одатларини эслатади. Бу боскич ва лавозимлар айнан каландарийларда хам акс этган. Дарвешлик, мужаррадлик ва боболик

12 Буюклар тухфаси / М.А.Жушон. (нашрга тайёрловчи: Нодир Дасан) - Тошкент: "Мухаррир нашриёти", 2012.

- Б. 97.

13 Бектошийлик анъаналари акс этган коидалар китоби, тугрироги дужжат.

14 Ислам: энциклопедический словарь. - М.: Наука, 1991. - С. 41.

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 4/2

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

каландарийларда дам мавжуд. Айникса "чор зарб" одатининг ухшашлиги бу икки тарикат орасини боглаб тургандек.

О.Акимушкиннинг фикрига кура, катта байрамлар асносида назр-ниёзлар улашилади ва шарбат, пишлок истеъмол килинади. Маст килувчи ичимликлар ичиб мусика садоси остида ракс тушилади ва кушик куйланади. Тарикат аъзолари куббасимон бошкийим (тож) киядилар ва у одатда ок рангда булади.

Маълумки, каландарларнинг шайхларига бобо унвони берилган. Макризий уларнинг шайхларига бериладиган мазкур унвон, яъни бобо бектошийликда дам мавжудлигини кайд этади15.

Куплаб тарихчи ва сайёдлар асарларида бектошийлик ва каландарлик узвий боглик тарикатлар сифатида тилга олинади. Улар уртасида бир-бирига якин карашлар, анъаналар мавжуд.

Бектошийликнинг анъаналари ифода этилган Х,ожи Бектошийнинг каламига мансуб, араб тилида битилган "Маколот" бу тарикат дакида тулик ва дакконий маълумот беради.

Х,ожи Бектош Валий Мавлоно Жалолиддин Румий билан замондош булган. Икки машдур суфий дам башариятга яхши назар билан боккан, кенг фикрли, багрикенг, инсонпарвар кишилар булганлар. Мавлоно Жалолиддин Румий адабиёт тили булган форсчани куллаб, маърифатли ва аклий салодияти юкори инсонларга мурожаат килган булса, Х,ожи Бектош Валий эса кишло адолиси ва аскарларга хитоб этган эди.

Бектошийликнинг куплаб мамлакатларга ёйилиши Мавлавийликда булгани каби, кучли тарикат адабиёт эга булмагани, илк даврларда бектошийликнинг марказлашган ташкилотига асос солинмагани учун фикрий таркокликларга йул очди. Кейинчалик, дайдария, каландарий, хуруфия ва аддамия каби таъкибга учраган гурудларнинг бу тарикатга кириши, дудудларда бошка дин ва маданиятлар билан узаро алокалар, XVI асрдан эътиборан Эрондан кириб келган шиаликка кучли таргибот битта том остида муташаррийдан мулдидга кадар турли тоифа инсонлар жон саклаган чигал, аралаш, мавдум ва космополит (курама) бектошийлик тарикати юзага келди.

Каландарийлик каби бектошийликда дам илк даврларда фаол, бунёдкор, бегубор ва фойдали дарвешлар билан кейинги фаолияти издан чиккан, асл максад ва орзусидан узоклашган жамоатлар орасидаги чукур тафовут бошкалар диккатини тортиб келмокда.

15 Макризий. Китаб ас-сулук ли марифати дувалил мулук. - Кахира, 1936.

801

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Ахмад Яшар Ожак "Каландария" рисоласида бектошийлик ва каландарийлик орасидаги ухшаш жихатларни санаб утади. Улар орасида мужаррадлик, чор зарб усули, шеър укиш ва либосларидаги айрим ухшашликлар яккол намоён булади. Хожи Бектош каламига мансуб шеърларнинг каландарийлар орасида машхур булиши ва улар томонидан мунтазам укиб юрилиши хам бу икки тарикатнинг боглик жихатларидан далолат беради. Ахмад Яшар Хожи Бектош Валийнинг аввалда каландарий булганини тахмин килади16.

Каландарийликка якин ва у билан купинча ёнма-ён тилга олинадиган тарикат неъматуллохиядир. Эронлик агиограф Маъсум Шерозий "Тароикул хакоик" асарида маълумот беришича, неъматуллохийлар Мисрда каландарий шайхлари билан якин муносабатда булганлар 17 . Манбаларда уларга каландарийликнинг бир шахобчаси сифатида каралади. Неъматуллох узининг муридларига ун икки бурчакли калпок кийишни тавсия килган. Бу калпок шиаликдаги ун икки имомга далолат килган. "Валоятномэи Хожи Бектош" асарида хам келтирилишича, Хожи Бектош Валийнинг муридлари шунаканги калпок кийиб юрган. Каландарларда хам бу анъана акс этган18. Бунинг боиси барча дарвешларга хос умумий куриниш хирка ва калансува калпогини кийишда намоён булган.

XIV асрда ёзилган Ибн Баттутанинг кайдларида келтирилган хайдарийлик одатлари XV асрда ёзилган "Валоятномэи Хожи Бектоши Валий"да баён килинган бектошийлик аъзоларининг удум ва одатларига мос келади. Бу урф-одатлар Эрондан шарк ва гарб мамлакатларидаги барча каландарийлик, хусусан бектошийлик йуналиши вакилларига хам етиб борди19.

Маълумки, бектошийлар суннийликка амал килиб келганлар. Шунга карамай уларда айрим шиалик культларининг намоён булиши каландарийларда хам кузатилган холатдир. Бектошийларнинг Алини мукаддаслаштиришлари ва ун икки имомга булган муносабатлари каландарийларда хам намоён булади.

Хулоса килиб айтиш мумкинки, бектошийлик хам каландарийлик хам мустакил тарикат булиб, замон ва макон таъсири остида куплаб узгаришларга

16 Ahmet Yasar Ocak. Osmanli imperatorlugunda marjinal sufilik: Kalenderiler. - Ankara: Turk tarix kurumi Basimevi. 1992. - E. 204-215.

17 ÄBepbaHOB M.Ä. Xag^u EeKTam h Ka^aHgapbi. CrpaHCTByro^He gepBumu Ha 3eM^ax OcMaHCKoro rocygapcTBa // Hpaннaмэ. 2005. - № 3.

18 ÄBepbaHOB M.Ä. Xag^u EeKTam h Ka^aHgapbi. CrpaHCTByro^He gepBumu Ha 3eM^ax OcMaHCKoro rocygapcTBa // Hpaннaмэ. 2005. - № 3.

19 Ahmet Yasar Ocak. Osmanli imperatorlugunda marjinal sufilik: Kalenderiler. - Ankara: Turk tarih kurumi Basimevi. 1992. - E. 50.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

O

R

VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

ynparaH. Fapö Ba afipuM TypK TagKHKoTHunapugaH ^apKgu paBumga SeKTomufinuK KanaHgapHHHHKHHHr Sup mytSacu geS afiTumra acocHMH3 eTapnu эмac. EanKH y3apo TatcupnaHraHH, gacraaS xaK fiynga SynraHH Ba agamraH ^aMonapHHHr ynapra Kenuö Kymunumu Hara^acuga Sup-Supura yxmam canSufi ^uxaraap HaMoeH öyna Sopumu Harn^acuga ynapHH yMyMnamTupum xonaraapu W3ara KenraHH aHHKgaHgu. 3tTHKogu co$ KanaHgapnapra KymunraH guHgaH y3OK Kumunap SeKTomufinuKKa xaM Tatcup yTKa3Hmu Harn^acuga y3apo MymTapaK canöufi ^uxaraap HaMoeH SynraH. Ey эca cy^ufinuKKa anoKacu SynMaraH KumunapHHHr TapuKaT at3onurura gor Tymupumura caSaS SynraH. YnapHHHr acn MOxuATH Ba xaKKoHufinurura nyTyp eTKa3aguraH KapamnapgaH orox 6ynum 3apyp.

EyryHru KyHga X,HHgucTOH, 3poH Ba MucpHHHr afipuM xygyngapuga KanaHgapufi ^aMoanapu MaB^yg. Y36eKHcTOHgarH Sat3H 3aMoHaBHfi TapuKaTHunuK BaKunnapu opacuga unMra Se^apKguK, ouna TatMUHoTHHH TapK этнm, KacS KH^umra axaMuaT KapamacnuK KaSu coxTa KanaHgapufinuKKa xoc ^uxaraap y3 aKcuHH TonraH.

XY.TOCA

-Y36eKHcTOH Munnufi apxHBHHUHr ^op Poccuacu gaBpura oug xy^^araapura Kypa, XIX acpHHHr hkkhhhh apMH Ba XX acpnapHHHr SupuHHH Hoparuga TypKucToH ynKacugaru uKTHcogufi-HmuMoufi TaHa33yn Ty^afinu MyxTo^; axonuHHHr Senyn SomnaHa Ba erynuK unuH^uga KanaHgapxoHanapra Mypo^aaraapu opTuS, KanaHgapxoHanap cohh yrnaga 100 ra eTraH;

-TypKucToH MarSyoTHga ®:agug HaMoaHganapu Ba ^aMuaTgaru guH ynaMonapu ToMoHugaH ynKagaru KanaHgapufinap xaKuga canSufi MyHocaSaT SungupunraH. Ey gaBpga KanaHgapufinuKHHHr MoxuaTH acnugaH y3oKgamu6, KanaHgapxoHanap umcronap Ba mnaHHunap ynyH SomnaHa MaHSaura afinaHuS KonraH. ^agugnap gaBpufi MaTSyoTH Ba unMufi Hampnapuga ^aMuaTgaru TapTuS Kouganapra aMan KH^MafiguraH, TapuKarra MaHcySnuKHH gatBo KH^yBHH KanaHgapnap ^aonuaTH MyHTa3aM TaHKHg ocTura onuHraH;

-KanaHgapufinuK TapuKarara MyHocaSaT gaBpnapra Kypa Sup-SupugaH ^apKgaHraH. Tapu^aT maKrnaHraH XI-XII acpnapga ynapra HucSaraH u^oSufi Kapam MaB^yg SynraH. XIII-XVI acpnap gaBoMuga xaKHKufi Ba coxTa KanaHgap TymyHHacu maKrnaHraH. XVIII-XX acpnapra KenuS KanaHgapnapHHHr geapnu Sapnacu acn MoxuaTHHH fiy^oTraH Tapu^aT BaKunnapu cu^aTuga Kafig этнпгaн;

-SyryHru KyHga ^HHgucToH, 3poH Ba MucpHHHr afipuM xygyg^apuga KanaHgapufi ^aMoanapu MaB^yg. Y36eKHcToHgarH Sat3H 3aMoHaBHfi TapuKaTHunuK

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 4/2

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

вакиллари орасида илмга бефарклик, оила таъминотини тарк этиш, касб килишга адамият каратмаслик каби сохта каландарийликка хос жидатлар уз аксини топган.

REFERENCES

1. Тулепов Айдарбек. Ислом ва акидапараст окимлар. Тулдирилган нашр / Масъул мударрир Шайх Абдулазиз Мансур. - Тошкент: "Мовароуннадр", 2017. - 536 б.

2. Эркинов А. С. Исламский институт маддахов-проповедников в Туркестанском крае: идеологизация русской администрацией репертуара их проповедей // Ars Islamica. В честь Станислава Михайловича Прозорова. - М.: Наука, 2016. - С. 746-797.

3. Йулдошхужаев X,. Тарикатчиликнинг замонавий куринишлари / масъул мударрир: Шайх Абдулазиз Мансур. - Тошкент: "Тошкент ислом университета", 2010. - Б.66-75.

4. Кушаров С. Мукаммаллик сари ун турт кадам. - Тошкент: 2005.

5. Йулдошхужаев X. Тарикатчиликнинг замонавий куринишлари / масъул мударрир: Шайх Абдулазиз Мансур. - Тошкент: "Тошкент ислом университета", 2010. - Б.72.

6. Ислам: энциклопедический словарь. - М.: Наука, 1991. - С. 39.; Кныщ А.Д. Мусульманский мистицизм. - М.: Диля. 2001. - С. 319.

7. Хожа Бектоши Валий. Маколот (Сузбоши муаллифи ва таржимон И.Хаккул; Масъул мударрир: С.Рафиддинов. - Тошкент: АДодирий номидаги Халк мероси нашриёти, 2000. -56.)

8. Хожи Бектоши Валий. Маколот. Танкидий матн муаллифи проф. д-р Асъад Жушон. - Анкара,1971. -127 б.

9. Жушон М.А. Буюклар тудфаси. Нашрга тайёрловчи: Нодирхон Хасан. -Тошкент: "Мударрир нашриёти", 2012. - Б. 95.

10. Абу Толиб Мир Обидин. Ойини каландарий. - Тедрон. 1374 (шамс.кам). -Б.65.; Ислам: энциклопедический словарь. - М.: Наука, 1991. - С. 40.

11. Буюклар тудфаси / М.А.Жушон. (нашрга тайёрловчи: Нодир Хасан) -Тошкент: "Мударрир нашриёти", 2012. - Б. 97.

12. Макризий. Китаб ас-сулук ли марифати дувалил мулук. - Кахира, 1936.

13. Ahmet Yasar Ocak. Osmanli imperatorlugunda marjinal sufilik: Kalenderiler. -Ankara: Turk tarix kurumi Basimevi. 1992. - Б. 204-215.

14. Аверьянов Ю.А. Хаджи Бекташ и каландары. Странствующие дервиши на землях Османского государства // Ираннамэ. 2005. - № 3.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.