Научная статья на тему 'АБАЙ ТІЛІНДЕГІ ФОНЕТИКАЛЫҚ ЕСКІЛІКТЕР'

АБАЙ ТІЛІНДЕГІ ФОНЕТИКАЛЫҚ ЕСКІЛІКТЕР Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
47
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АБАЙ ТіЛі / ФОНЕТИКАЛЫқ ЕСКіЛіКТЕР / ТіЛДіК ЕРЕКШЕЛіКТЕР / ТүРКі ТіЛДЕРі

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Құрманбайұлы Ш., Әділов М. Е.

Мақалада Абай шығармаларындағы бүгінгі әдеби тілімізден өзгеше қолданыстар мен тілдік ерекшеліктер фонетикалық айырмашылықтар тұрғысынан қарастырылды. Ақын өлеңдері мен қара сөздеріндегі көне түркі тіліне тән фонетикалық формалар тарихи-салыстырмалы әдіспен зерттеліп көрсетілді. Атап айтқанда, Абайдағы «ұғлы, түғры, туғралы, түзік, ұлық», т.б. фонетикалық ескіліктер түркі ескерткіштері мен тілдері деректері негізінде талданды. Олардың ескі қазақ жазба тілі мен қазіргі қазақ тіліне қатыстылығы жайлы тұжырымдар айтылды. Мақаланың қорытынды бөлімінде қазіргі әдеби тілден бөлек ауызекі тілде айтылатын фонетикалық формалардың Абай шығармаларындағы көрінісі талқыланды.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PHONETIC ARCHAISMS IN THE WORKS OF ABAY

The article analyzes the main language features of Abay's creativity from phonetic points of view. Historical and comparative methods were used to study the phonetic forms in the poet's works that are characteristic of the ancient Turkic language. On the background of the phonetic features were considered such examples as «ugly, tugry, tugraly, tuzik, ulyk», etc. These phonetic archaisms were analyzed on the basis of data from Turkic monuments and languages. Conclusions are made about their involvement in the Chagatai and Kazakh languages. In the final part of the article, we discuss the reflection of phonetic variants, pronounced only in the oral language, in the works of Abay.

Текст научной работы на тему «АБАЙ ТІЛІНДЕГІ ФОНЕТИКАЛЫҚ ЕСКІЛІКТЕР»

FTAXP 16.21.37

АБАЙ Т1Л1НДЕГ1 ФОНЕТИКАЛЬЩ ЕСК1Л1КТЕР

Ш.Курманбайулы, М.Е. Эдтов Aбaй aтындaFы ^зз¥ПУ Нeмaт Кeлiмбeтов aтындaFы ТYpкiтaнy оpтaлыFы, Aлмaты/Kaзaкcтaн sheru_64@mail.ru, marlenadilov88@gmail.com

Maкaлaдa Aбaй шыFapмaлapындaFы бYгiнгi эдeби тiлiмiздeн eзгeшe колдaныcтap мeн плдш epeкшeлiктep фо^т^лы^ aйыpмaшылbщтap т¥pFысынaн KapacrbipbrnAbi. ^ын eлeндepi мeн rçapa сeздepiндeгi кeнe тYpкi тiлiнe тэн фонeтикaлык фоpмaлap тapиxи-caлыcтыpмaлы эдicпeн зepтreлiп RepceTi^i. Aran aйткaндa, AбaйдaFы «рлы, tyfpm, тyFpaлы, тYзiк, ^лыщ», т.б. фо^та^л^ ecкiлiктep тYpкi ecкepткiштepi мeн Ti^epi дepeктepi нeгiзiндe тaлдaнды. Олapдын ecxi ^asa^ жaзбa тiлi мeн rçasipri ^a« тiлiнe кaтыcтылыFы жaйлы т¥ЖbIpымдap aйтылды. Maкaлaныц коpытынды бeлiмiндe кaзipгi эдeби тiлдeн бeлeк ayызeкi Ti^e aйтылaтын фонeтикaлык фоpмaлapдын Aбaй шыFapмaлapындaFы кepiнici тaлкылaнды.

Туйт свздер: Абай, Абай mm, фонemикaлъщ ec^rnmep, mrndrn epeкшeлiкmep, mYprn mrndepi.

Бeлгiлi Famrn Pa6^a Сыздbщовa aкын-жaзyшылap шыFapмaлapыныц тш оныц eз кaлaмынa тэн шeбepлiк тэciлдepi мeн eзгe дe тщдш epeкшeлiктepiн тaлдay т¥pFыcынaн зeprтeлy кepeк дeйдi [1, 330]. Бiз б^л мaкaлaмыздa Aбaйдыц жeкeлeгeн ceз колдaныc epeкшeлiктepiн, оныц iшiндe кeйбip epeкшe фо^т^лы^ колдaныcтapы жaйындa ceз козFaймыз. AбaйдaFы epeкшe фо^т^лы^ KOлдaныcтap эдeби тшдщ кaзipгi ноpмacымeн caлыcтыpылa тaлдaнaды. Aбaй тiлiндeгi фо^т^^ы^ т¥ЛFaлapды тaлдaFaндa тYpкi жaзбa ecкepткiштepi мeн rçaîipri тYpкi тiлдepi дepeктepi пaйцaлaнылaцы.

AбaйдaFы эдeби тiлдeн eзгeшe фоpмaлapдыц колдaнылyы, eq бipiншi кiтaби тшдщ, яFни шaFaтaйшaныц эcepi. М^ны шaprты тYpдe ecкi кaзaк жaзбa тiлiнe (шaFaтaй эдeби тiлiнe) тэн фо^т^лы^ т¥ЛFaлap дeп aтaca болады. вйткeнi оpтaaзиялbщ тYpкi эдeби тiлi дэcтYpiнiц XIX Faœp мeн XX Facыp бacындa Yзiлмeй caктaлFaнын дa ecтe ^CTay кaжeт. AбaйдaFы кeнe т¥ЛFaлapдыц кeздecyi eq aлдымeн осы фaктоpмeн бaйлaныcты. Кeнe фо^т^лы^ фоpмaлap cонымeн кaтap моpфологиялык, ceмaнтикaлык пapaллeлизм нeмece ^rçac rç^pay Yшiн дe пaйдaлaнылFaны бeлгiлi.

Aл «фонeтикaлык ecкiлiктep» дeп тe aтaп кepceткeн ceбeбiмiз, бiз тaлдaйын дeп отыpFaн «^лы, т¥Fpы, т¥Fpaлы, тYзiк, ^лыщ» фоpмaлapы кeнe тYpкi ecкepткiштepiнe тэн. Б¥лap кaзipгi ^aîa^ тiлiндe колдaнылмaca дa жeкeлeгeн aвтоpлapдыц тiлi мeн ayыз эдeбиeтi Yлгiлepiндe кeнe тYpкi тiлiнe тэн фоpмaдa caктaлFaн.

Фо^т^^ы^ ecкiлiктep дeгeн ^ымды Faлым Р.Сыздbщовa eнгiзгeн болaтын. Faлым ecкiлiктepдiц типтepi:

а) «кeнe ceздep (apxaизмдep);

э) ecкipгeн ceздep (иcтоpизмдep);

б) фо^т^^ы^, моpфологиялык, оpфогpaммaлbщ ecкiлiктep» дeп кepceтeдi [2, 11].

Бiз AбaйцaFы фо^т^лы^ ecкiлiктepдi «Сeз оpтacындa «г/f» дыбысыныц caктaлып жaзылyы жэж «Ceз шцында «к/к» дыбысыныц caктaлyы» дeп aжыpaтып кapacтыpдbщ.

Свз ортасында «f» дыбысыныц сакталып жазылуы.

¥Fлы «^лы»:

1. буынсыз тiлiц,

буулы ceзiц

Эcepлi aдaм углына.

Кшнщ ceзiн

¥ккыш-aк, eзiц,

Кисы^ын тYзeп тyFpыFa [3, 294].

2. 3p6íp Faлым — xaким eмec, эpбip xaким — Faлым. Faлымдapыныц таклиясы бipлэн м¥cылмaн имaн тaклиди тест кылады. Хaкимдepдiц Fa^^rai бipлэн жeтce, имaн якини болады. Б^л xaкимдepдeн м^ад — м¥cылмaн xaкимдepi, болмaca Faйpи дiннiц xaкимдepi — ЭFэpшe фaтл¥бни тэжидуни дeлiнce дe, дYниeнiц hэм aдaм углы eмipiнiц cыpынa жeтce дe, дiннiц xarç мaFpифaтынa жeтe aлмaFaндap (38-rçapa ceз).

3. Ей, жYреriмmц куаты, nep3eHraepiM! Оздерге адам угылыныц мiнездерi т^гралы 6ipa3 сез жазып ядкар калдырайын (38-кара сез).

Каза^ эдеби тiлiнде ул туршде ж^мсалатын сездi Абай ecKi жазба тшне сэйкес угыл (адам ^глы) фонетикалык вариантында ^олданган. Кене typkî тiлi мен шагатайшада сез ортасындагы «f» дыбысы казак тiлiнде кеп жаFдайда тYсiп немесе «у»^а ауысатыны белгiлi. Мысалы, кене тYркi тшндеп угыл, тугры, лгу, сыгыр, агыр, йагуц сездерi казiрri казак тшнде ул, тура, у, сиыр, ауыр, жуыц боп езгерген. Есю жазбаларда (шаFатай ескерткiштерiнде) кене тYркi тшндеп фонетикалык К¥былыстар сакталFан. Сол себепт Абай колданFан шаFатай тшнщ езгешелштерш тiлдiк т¥рFыдан зерттеу мацызды. Мысалы, жоFарыда айтылFан Абайдыц угыл формасын кене тYркi тiлiне тэн ерекшелш деп карастырсак эбден болады.

Казак тшндеп ул сезi орхон ескерткiштерiнде огыл (КYлтегiн), кене ¥ЙFыр жазулы м^раларында огул (Maiytrisimit 8-40), Карахан дэуiрi жазбаларында огыл/огул: Атасы ачыг алытла йисе огылыныц тиши цамар (макал) «Экесе ащы алма жесе, ^лыньщ тiсi кышиды» (DLT (Divanu lugatit turk) 421/330); орта Fасыр Алтын орда, Хорезм дэуiрi м^раларында огул (ME. (Mukkаdimetul edeb) 196-7...); кыпшак ескерткiшi Кодекс куманикуста овул (CC (Codekc Cumanicus) 60a/22...) тYрiнде колданылFан.

Казiргi тYрiк тiлдерiне келсек, тYрiк (TS (Turkçe sozluk) 1790), тYрiкмен (ТДС (ТYркмен дилиниц сезлиги) 480); , эзербайжан, ¥ЙFыр (YUTS (Uygurca sozluk) 293), сары ¥ЙFыр тiлдерiнде огул; езбек т. угил (УТИЛ (Узбек тилиниц изохли луFати) II 528); кырFыз (KS (Kirgizca sozluk) 788), алтай (РусАС 745) жэне карайым т. (КРПС (Караймско русский польский словарь) 423) уул; ноFай т. уыл (НРС (Ногайско русский словарь) 379), каракалпак, татар, башк^рт (БТЪ (Башкурт тилиниц hезлиги) II 468), карашай-балкар т. (KMTS (Karaçay malkarca sozluk) 417) ул/ул; хакас (ХРС (Хакаско русский словарь) 127) жэне тува т., гагауз т. (ГРМС (Гагаузко русский молдавский словарь) 351) оол; якут т. уол (TYS (Turkçe yakutça sozluk) 204) жэне чуваш т. ыуыл варианттарында ж^мсалады.

Мо^ол тiлiндегi «непз, тYп» маFынасындаFы уул (МКС (Мо^олша казакша сездiк) 521) формасы да осымен байланысты болса керек.

¥гыл варианты казак тшндеп макал-мэтелдерде де сакталFан:

1. Ер угыл тап, еркелемп жат [4, 119].

2. Жарлыныц углы болганша, байдыц цулы бол [4, 174].

3. Сыйлаганды сыйла, атац кулы тYЦiлер, сыйлатаганды сыйлата, пайгатбар угылы тYЦiлер [4, 299].

Т^ры «тура». Тiлiмiзде тура деп жазылатын сез Абай елещнде бiр жерде кенеше тугры т^етасында ж¥мсалFан: 1. Буынсыз тiлiц, Буулы сезщ Эсерлi адам ^лына. Кiсiнiц сезш ¥ккыш-ак, езiц,

КисыFын тYзеп тугрыга [3, 294].

ТYркi ескерткiштерi мен тшдершде талдап отырFан сезiмiз кец таралFан: Кене ¥ЙFыр жазба м^раларында тогру «тура, д^рыс» (EUTS (Eski uygurca sozluk) 243). Диуани л^атит тYркте тогру «кылыш, канжар немесе пышактыц сабына салынатын ^шы» (DLT 212/182).

МэмлYк кыпшак ескерткiштерiнде тогру «д^рыс, тура» (KipTS (Kipçak sozlugu) 279) ШаFатай жазбаларынан Лутфи диуанында тогры «тура» (LD 614).

Анадолы тYрiк жазба жэдiгерлерiнде тогры/догры/тогру/торгу «д^рыс» (YeniTS (Tarama sozlugu) 208).

КырFыз т. туура «тура» (КиргРС II 273); каракалпак т. тууры;туура/дууры «сол маF.» (КкРС 180; 658); ноFай т.. тувра «сол маF» (НРС 364); карашай-балкар т. туру «тура, ашык, накты; ак кецiл, адал» (KMTS 409); к¥мык т. тура «сол» (KumTS (Kumukça sozluk) 344); карайым т. догры «шын, рас, тура, д^рыс» (КРПС 179); кырым татарлары т. догру «тYзу, тура, алFа; д^рыс, шын» (КТРС 371); башк¥рт т. тогро «ак кещл, ак жYрет, ак ниеттi адам»; тура «тура» (BTS (Baçkurtça sozluk) 621; 645); татар т. тура «тура, д^рыс» (ТатРС 352); татар ютаби тшнде тугры «тYзу, тура»: Алып та бирит цус билейзик, Кийисщ син ит щулыца,

Бехиmлi бала тугры киле,

Жанлары mынын урынга «Алып тa берешн кос бшезш, тaFaсьщ ею колывд, бaкытты бaлa тyрa келер, жaндaры тыныш орынFa» [5, 31].

¥ЙFыр т. mогри «тyрa, дурыс» (YUTS 416); eзбек т. mогри «сод мaF.» (УТИЛ II 261). ТYрiкмен т. догры «дурыс, тyрa» (TTS 166); тYрiк т. dogru «сод мaF.» (Т^С (ТYрiкше кaзaкшa сeздiк) 160); гагауз т. доору «сод мaF.» (ГРМС 156).

Тyвa т. доора «тетесшен, келденец, бурa, кесе» [6, 143]; хaкaс т. mогыр «^рсы бет, aрFы жaк» (ХРС 229); aлтaй т. myyрa «жaнынaн, ^сы^н; еш, кецдш» [7, 382]; якут т. myорa «келденец, кулaштaп, жaнынaн» (ЯРС 403).

Сонымен, myрa сезшщ кене формaсындa жумсaдyы кeбiне ^рлук (езбек, уЙFыр) жэне OFыз (тYрiкмен, турш) тiлдерiнде бaйкaдaды. АбaйдaFы mугры болсa, шaFaтaй эдеби тшшщ элементi болуы мYмкiн. ШaFaтaй тшшщ кaзiрri мурaгерлерi eзбек пен уЙFыр тiлдерiнде кенеше келyi жэне тaтaр, бaшкурт тiлдерi сeздiктерiнде aтaлFaн формaныц кiтaби деп берiлyi - сeзiмiздiц дэлелi.

Т^ралы «тyрaды»: Эдеби тiлде myрaлы деп aйтылaтын сез, кaрa сeзде myгрaлы деп кенеше жумсaдFaн:

Ей, жYреriмнщ ^a™, перзентлерiм! Сiздерге aдaм ^ыдыныц мiнездерi тугралы бiрaз сез жaзып ядкaр кaлдырaйын (38-кaрa сез).

АбaйдaFы myгрaлы деген фонетикaлык формa угыл сиякты мысaддaр кaтaрынa жaткызылaды. Кене тYркi жaзбa ескерткiштерiнде myгрaлы тYрiндегi сез кaзiрri кaзaк тiлiнде myрaлы фонетикaлык вaриaнтындa жумсaдaды. Абaй кaрa сeздерiнде шaFaтaй тшнщ дыбыстык зaцынa сэйкес mугрaлы деген нускaдa колдaнылFaн.

Бул формa кaзiрi тYркi тшдервде кец тaрaлмaFaн, шaFaтaй тшнщ зaцды жaлFaсы деп сaнaдaтын ^рлук твдершде Faнa кeнеше aйтылaды. Мысaды:

¥ЙFыр т. mогрyлyц «тyрaлы» (YUTS 416); eзбек тiлiнде mогридa «тyрaды» (УТИЛ II 261). KырFыз бен кaрaкaлпaк тiлдерiнде у дыбысыныц узын дayысты болып жaзылyы оныц ертеректе «F»-дaн келгенiн кeрсетедi:

KЬрFыз т. myyрaлy/myyрaлyy «тyрaлы, жaйындa» (KS 766); кaрaкaлпaк т. myyрaлы «сод мaF.» (КкРС 658).

Тaтaр, бaшкурт тiлдерiнде оныц «тyрысындa» деген нус^сы eрбiген:

Тaтaр т. myрысындa «тyрaды» (ТaтРС 352); бaшкурт т. myрahындa «сол мaF.» (BTS 645).

Сез соцында «к/к;» дыбысыныц сакталуы.

Кeне тYркi тшнде «сез соцындaFы «f/г» дыбыстaры» сaктaлaтыны aян. Мысaды, улуг, mорyг, CYЦгYг, сарыг, киниг, елиг, арыг, т.б. Ал сез соцындaFы «г/F»-лaр есю кaзaк жaзбa тiлiнде (шaFaтaй т.) «к/к» дыбыстaрынa ayысты. Мысaды, улуц, mорyц, суцгук, сарыц, киник, едик, арыц, т.б. Kaзiрri кaзaк тшнде болсa, сез соцындaFы «f» немесе «к» дыбысгары жaзылмaйды. ЖоFaрыдaFы сездер кaзaк эдеби тiлiнде улы, mоры, суцгл, сары, rnmi, елi, ару боп жумсaдaды. Десек те, эдеби тiлiмiздегi ысmыц (непз^ ыссы болу керек), цудыц (цуйы (тебесше куй ^зу), улыц (улы), урыц (ру) т.б. сездерде кeне вaриaнтындa сaктaлFaн. Сондaй мысaлдaрFa АбaйдaFы «тYзiк» тулFaсын жaткызaмыз. ty3ík «тYзy».

Абaй шыFaрмaлaрындa кейбiр сeздердiц соцындa «к/F»-лaрдыц сaктaлFaндыFын кeрyге болaды. Мысaды, кaзiргi тiлiмiзде mY3y тулFaсындa жумсaдaтын сез кaрa сeзде mYзiк болып KOлдaнылFaн:

Тaмaм журткa бузык болмa, тузЫ бол деп жaрлык шaшып, жол сaлaды екен. Ty3ÍKmi бейiске шыFaрaмын деп, бузыкты тозaккa сaдaмын деп aïïra турa, пендесiнiц бiреyiн жaксылыккa мешлдецщрш, бiреyiн жaмaншылыккa мейiлдендiрiп, eзi кудaйлык кудiретiмен бiреyiн жaксылыккa бурып, бiреyiн жaмaншылыккa бурып жiберiп турaды екен (28-кaрa сез).

Р.Сыздыковa «Тaмaм журт^ бузык болмa, тYзiк бол» дегенде mY3y орнынa mYзiкmi Абaй тулFaлык пaрaдлелизм (бузык - тYзiк) жaсay Yшiн пaйдaлaнFaн дейдi [8, 143]. Соцда mY3m шaFaтaй тiлiнiц эсерi емес, бузыц сeзiне уйкaс Yшiн тaццaлFaн тулFa деп тужырымдaйды. ТYзiк формaсы Шaл aкындa дa кездеседк Бул дYниенiц мысaлы ¥шып еткен куспен тец. Эмiрде керген жaксылык ¥йыктaп еткен тYCпен тец. Атaдaн мирaс aкылыц,

ТузЫ айт;ан ма;улыц

Лэзiм болган icneH тец.

Yлкеннен керген зорлыгыц,

Ойлап турсац, бозбала,

Душпаннан керген кYшпен тец (Шал а;ын).

ДYзу «пузу, дурыс».

Эдеби тiлдегi mYзу, кене ескертюштердеп тYзiк сезiн Абай «^раз сез ;аза;тыц TY6i майдан шы;;аны туралы» атты ма;аласында дузу тYрiнде де бередк

Сондагы билеген хандары, билерi буларды ешбiр дузу харекетке тYсiндiрмей дэйiм барымтамен мал ;ума;, ауыл шаппа;, бiрде бул ел, бiрде ол елмен жауласпа;, ;ырыспа;пен кYнi кешiп, еш шаруа, енерге Yйрене алмай, ездерi кедей болган haM еспеген [3, 493].

Кене тYркi тiлiндегi «т»-мен басталатын сездер огыз тiлдерiнде «д»-га ауысатыны белгiлi. Оны XI гасырдыц езiнде Махмут Каш;ари айт;ан болатын, ол «тYрiктердiц «т» дегенiн огыздар «д» деп айтатынын ескерiп, «тYрiктер тYЙенi тевей десе, огыздар девей деп айтады» деп жазган [9, 273]. Ал ;ыпша; тiлдерiнде сез басындагы «т»-лар «д»-га ауыса бермейдi. Кене тYркi тшндеп «т»-мен басталган сездер ;аза; тшнде сол ;алпында езгермей айтылады (тел сездерде). Мысалы, таг-тау, талуй-талай, тецри-тэщр, тейен-тиын, тицла-тыцда, mириг-miрi, торуг-торы. Алайда дейдi, дауыс, дейт, дыбыс, дшрмен, дала, делщулы, деп, дегенмен, дей турганмен, доцыз, догару, дYлей (соцгы дYлей сезi тYркi тшдершде mYлей жэне дYлей деген формаларында жарыспалы ;олданылады [10, 124]) деген тYбi тYркi сездердiц кейбiрiнде сез басында «д»-га ауыс;ан. Абай да бiр мысалында mYзу сезiнiц орнына дYзу вариантын пайдаланган.

¥лук/уль№ «Yлкен, жасы Yлкен; улы (бек, эмiр, султан, мырза, басшы, тере, улы; магынасында емес)».

Кене тYркi жазба ескерткiштерiнде улуг деп айтылатын сез ;аза; эдеби тiлiнде улы деп жумсалады. Каза; тiлiндегi улъщ деген варианты «тере, эмiр, экiм, бек» магынада эрi кене ;аза; жазба тшнде (шагатай) ;олданылган (КТТС 858). Ал Абайда улыг сезi бастап;ы магынасында жумсалган:

1. Естiлер де idre ;уанбай жYP,

«Ел азды» деп надандар му;аймай жYр.

Ала жылан, аш ба;а кYпiлдектер

Кiсi екен деп улыцтан уялмай жур [11, 9].

1961 жылгы жина;та бул шума;тагы улыщ сезi Yлкен деп алмастырылып берiлген: Kici екен деп улыщтан уялмай ЖYP [3, 81].

2. Жэ, бiз езiмiздiц бойымыздагы сегiз зэрра аттас сипатымызды ол аллатагаланыц сегiз улыг сипатынан бас бургызып, езге жолга салма; бiрлэн бiздiц атымыз мYCлiм бола ала ма? Болмаса керек (38-;ара сез).

3. Ол - рахмет сипаты, сепз сипаттыц iшiнде жазылмаса да аллатагаланыц Рахман, Рахим, Fафyр, Уадуд, Хафиз, Сэттар, Раза;, Нафиг, Уэкил, Латиф деген еамдерше бинагэн бiр улыгы сипатынан есептеуге жарайды (38-;ара сез).

¥лыщ сезi бастап;ы мэшнде ма;ал-мэтелдерде де са;талган:

1. ¥лы; болсац, кiшiк бол (ФС (Фразеологиялы; сездiк) 731).

2. ¥лдан туганныц улыгы жо;, ;ыздан туганныц ;иыгы жо; [4, 125].

3. Ханнан бала улы;, баладан ана улы; [4, 428].

¥лыг сезi тYркi жазба ескерткiштерiнен бастап бYгiнге дешн кец таралган угымдардыц бiрi: Орхон жазбаларындаулуг «Yлкен, улы» (^лтегш 28...).

Диуани лугатит тYркте улуг «улы, Yлкен, орасан»: Кичик улугща турушмас, щыргуй соцщурща щарышмас «Krni Yлкенмен турыспас, ;ыргидыц суц;армен iw болмас»; Улугны улугласа щут булур «¥лын улы;таса ;ут болар» (DLT 37/24...).

Ка^рп тYрiк тiлдерiнен улыщ/улыг деген тулгасында тек ;арлу; жэне сiбiр тiлдерiнде са;талган:

¥йгыр т. улуг «улы» (YUTS 436); езбек т. улуг «сол маг.» (УТИЛ II 273).

Хакас т. улуг «улкен, iрi, бшк, ;ария, ;арт» (HTS (Hakas^a sözlük) 546); сары уйгыр т. улуг «сол маг.» [12, 129]; тува т. улуг «сол маг.» [6, 284].

Кыпша; жэне огыз тшдервде улы нус;асында кец таралган. Ал Абайда шагатай эдеби тшндепдей кене формасы мен магынасында жумсалган.

Корыта келгенде, Абай тшнде кене typkî тшне тэн колданыстар жиi кездеседi. Эдеби тшден езгеше формалардыц колданылуы, ец бiрiншi, кiтаби тшдщ, ягни шагатайшаньщ эсерi деп бiлемiз. Акын кене typkî тшнщ непзп фонетикалык ерекшелштерш бiлiп, оны утымды колдана бшген. Элецдершде кебiне уйкас курау, буын куру Yшiн пайдаланса, кара сездервде эдейi ескi казак жазба тш Yлгiсiнше колданган.

¥лы акын тшнде шагатай тiлiнен белек казiргi казак тшне тэн фонетикалык езгешелiктер де жок емес. Казiргi кYнi ауызею тiлде, говорларда айтылатын нускалар Абай тшнде кездеседь Акын шыгармаларындагы казак эдеби тшнен езгешелеу колданылган фонетикалык формаларга теменде келтiрiлген мысалдарды жаткызуга болады. Карамен белгiленгендер Абай тшндеш формалар болса, жакша iшiндегiлер эдеби тшдеп нускалары: Айлану (эдеби тшде айналу): МYмин болсац, эуелi иманды бол, Бендеге иман езi ашады жол, Шыр айлан да, таза ойла 6îp иманды, Мунафик намаз кылмап па, маглум гой ол (Абай 298).

Р.Сыздык эдеби тшдеп айнал- деп колданылатын етiстiк ауыз эдебиетi елецдершде, ескi жырларда кебше айлан- деген кене вариантта кездесетшш жазады [2, 107].

Юлдашев айлан- етютшнщ typkî т1лдершщ барлыгында дерлш айлан- боп жумсалатындыгын айтып, тек казак тшнде айнал- боп айтылатындыгын ескередi [13, 311].

Орта гасыр жазба муралары деректерiне жYгiнсек, айлан- нускасыныц кенерек екендiгiн ацгарамыз.

Ашапмшу (асап шу):

Ашап-шуге малдыц тапшылыгы да, агайынныц араздыгы да — эртYрлi бэлеге, урлык, зорлык, кулык, сумдык секiлдi нэрселерге Yйiрлендiруге себеп болатугын нэрсе (25-кара сез). Ашау (асау): «Ец семiзiн iлейiн Кызык кылып ашарга», — Дедi-даFы, аралап,

Жабысты келiп кошкарFа (Абай 396).

Р.Сыздык осындаFы ашау колданысын кенеден келе жаткан жалFастык деп табады: «Ашау сезi бiркатар typkî тiлдерiнде «тамак жеу, тамактану» маFынасын бiлдiретiнi сиякты, ертеде казак тiлiнде де осы мэнде колданылып келген болу керек. Абайда ол реликт (калдык) ретвде керiнедi» [1, 140].

Расында, ашау етiстiгiнiц екi рет колданылуы сэйкестiк емес. БуFан карап, бул форманы Абайдыц эдейi колданFанын немесе сол кездеп халык тiлiне тэн форма екенш ацFарамыз. Жалпы ею дауыстыныц ортасындаFы «с» дыбысыныц ауызею тiлде «ш» боп айтылуы бек мYмкiн.

Эзге typkî тiлдерiнде ашады деп айтылатын сез тек казак тшнде асады деп айтылатынын да ескерген жен.

Беркшу (бекну):

Ж^ерлен, сiлкiн,

Кайраттан, берюн.

Деп насихат бергенде (Абай 137).

Берт сезiмен байланысты бекн- етютт (ЭСТЯ II 116-120) Абай тшнде берюн- деген кене формасында жумсалFан. Казак тiлiнiц тYсiндiрме сездшнде беркг- «беку, шыныFу, тезу» етютш кенерген сез деп берiлген (КТТС 127). Досшар (дос-жар): АFайынын, досшарын Жиып алып YЙiне, Жылады шаFып муц-зарын. Болыстык кыл деп кушне (Абай 391).

Мунда тiлдегi дос-жар, дос-жаран деген актив нускасыныц орнына iлгерiндi ыкпал нэтижесiнде езгерген досшар деген ауызею тшде айтылатын варианты пайдаланылFан. Ештеме (ештеце): Надан куанар, арсацдар, Тацыркап тура калсацдар.

Тaтымды eшmeмe болмac, Aдaмcып бос^ тaлтaцдap (Aбaй 132).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Opфогpaфиялык epeжeгe caй eшmeцe дeп жaзылaтын ceз, ayызeкi тiлдe eшmeмe дeп aйтылaды. Aбaйдa eшmeмe дeп aйтылyы бойыншa бepiлгeнгe yкcaйды.

Инану (ceну, илану):

ПaЙFaмбapымыз apкылы жiбepгeн жapлыFынa, бiлдipгeнiнe мойын сунып, инанмащ (13-Kapa

тез).

Эдeби тiлдe бeлceндi жyмcaлaтын ceну, нану eтicтiктepiнiц оpнынa Aбaй илану фоpмacын жиi пaйдaнaлaнaды. Aл оныц инану дeгeн вapиaнты болca, 6íp^k peт кeлгeн.

Kезегендiк (кeзбeлiк). Тiлдe кeзбeлiк (кeзбeлiккe caлынды) дeп a^ramarara туынды ceз Aбaй Kapa ceзiндe кeзeгeндiк (кeзeгeндiккe caлынды) вapиaнтындa жyмcaлFaн:

ДYниeлiк кepeк болca, aдaл e^e^e сглынып aлFaн кici ондaй жYpicтi иrтeй коpлык кepмeй мe? 0зшщ кэciбiн тacтaп, кeзeгeндiккe caлынa мa? (42-Kapa ceз). ^ары (кэpi'): К¥pбыдaй кош тугтым Жacыц мeн щapыцды Жоктaмaй умыттым A^rn мeн нэpiндi [11, 29].

Ka^aK эдeби тiлiндe кэpi дeгeн жiцiшкe тYpiндe колдaнылaтын ceз 1907 жылFы MYpceйiт бacтыpFaн жинaктa щapы вapиaнтындa жaзылFaн. ТYpкi тiлдepiнiц тYгeлiндe кэpi ceзi жyaн т¥ЛFacындa ^мс^ады, кaзaк тiлiндe Faнa жщш^ вapиaнткa ayыcкaн. Тiптi KaîaK тш^ eц жaкын дeгeн кapaкaлпaк жэж кыpFыз тiлдepiндe щapы фоpмacы ж¥мcaлaды. Кeнe ecкepткiштepгe кeлceк, ондa дa тeк жyaн K^Ka^i бap. СоFaн кapaFaндa Aбaйдa кeлгeн вapиaнты гаж боп caнaлaды. НаFып (нeгъm): Aйтшы, aFa, нагът жeцiлдiк Mэcкeyдe eмec тeгiндiк (Aбaй 337).

Тiлдe нeгъm дeп жгзылып жYpгeн ceз нe щылып ceз тipкeciнeн кыcкapып eзгepгeнi бeлгiлi. Aл AбaйдaFы нагът т¥ЛFacы болca, нe щылып тipкeciнiц eц cоцFы eзгepгeн фоpмacы болca ^pe^ ж щылып > ж гылът >нe щып > нeгыn > нагът. Тiлiмiздeгi cингapмонизм зaцыныц ^штшп нeгъm-mъlц кeйiндi ыкпaл нэтижeciндe нагът болып aйтылyынa aлып кeлeтiнi amiK. Aбaйдa оcылaйшa aйтылyы кYЙiндe xa^a тYCкeн.

НажаFай (найзагай): ДYpiлдeгeн нажагай, Б¥pкыpaFaн жayынныц AшылмaFы бap мa бacынaн БaFы кaйткaн кayымныц? (Aбaй 357).

Kaзaк тiлiндeгi найзагай ceзi Aбaйдыц 6íp eлeцiндe нажагай тYpiндe колдaнылFaн. БYгiнгi тiлiмiздeгi найзагай фоpмacы Aбaй шыFapмaлapындa кeздece бepмeйдi, б^л мaFынaдa нажагай жэнe жай ¥Fымдapы колдaнылFaн.

Ойнасшы (oйнacшыл/oйнacщop):

Aкыл ^pe^ ic кepeк, мiнeз кepeк,

Ep ¥ялap ic кылмac кaтын зepeк.

Сaлaк, олaк, ойна^ы, кepiм-кepбeз,

Жыpтaц-тыpтaц кызылдaн шыFaды epeк (Aбaй 87).

Тiлдe «ойнacкa бeйiм, apтык жYpicкe бepiлгeн, кeлдeнeц жYpici кeп» дeгeн мaFынaдa ойна^ыл, oйнacщop (КТТС 626) дeгeн т¥ЛFaлapы aктив. Aл Aбaй тiлiндe «-шы» коcымшaлы фоpмaдa KOлдaнылFaн.

Олуда (болуда) щyдpem олуда - «^ш^ кyaты болyдa»:

Aллaны бap дeдiк, 6ÍP дeдiк, Fылым к¥Дыpeтi cипaты бipлэн cипarтaдык. Б^л бipлiк, бapлык Fылым, щyдpem олуда болapлык нэpceлep мe? (38-Kapa ceз).

Kaзaк жэнe бacкa кыпшaк тiлдepiндeгi болу eтicтiгi OFыз тiлдepiндe олмак дeп aйтылaды. Aбaй болуда дeгeннiц оpнынa олуда дeп OFыз тiлдepiнe тэн т¥ЛFaдa колдaнFaн. Сeз бacындaFы «б» дayыccызыныц тYcipiлiп aйтылyы шaFaтaй эдeби тiлiндe дe бap. Aбaй осы тiлдeгi н^с^сым пaйдaлaнFaн болca ^pe^

Сыр жалацаш (mыp жалацаш):

КаЙFысыз жатып, карны ток, ¥йкысы канып турды бай. Сыр жалацаш, tyk те жок, Лапкесi, YЙi айнадай (Абай 390).

Тiлiмiзде тыр жалацаш деп айтылатын сез т1ркесш Абай «КазаFа урынFан кара шекпен» атты аудармасында сыр жалацаш деп колданFан. «с/ш»-лардыц «т»-Fа немесс «т»-лардыц «с/ш»-Fа ауысу кубылысы тiлде бар: таяз=саяз; тYP=CYP, тышцан=сычцан, отау=ошац, тошала=шошала, титтей=шиттей, дейт=шейт т.б. Осы фонетикалык кубылыс негiзiнде тыр жалацаш т1ркеи сыр жалацаш деп айтылса керек.

Мунымен бiрге бул тiркес татар мен башкуртшада сыр йалангач (БТЬ II 265) турвде жумсалатыны аян. Абай татар, башкуртша вариантын колданды деген пiкiрдi де жокка шыFара алмаймыз.

Турасында (туралы):

Тэтецiз бiлiмнiц кайнар булаFын YЙренгенiц турасында бек куанып жатыр (Абай 498). Эдеби тшде туралы деп жумсалатын шылау Абай тшнде турасында деген туынды вариантында колданылFан. Акын тiлiндегi жэне казак тшнде айтылатын турасында формасы турю тшдершен тек татар мен башкуртшада колданылады: татар т. турысында «туралы» (ТатРС 352); башкурт т. тура^гнда «сол маF.» (BTS 645). ¥жымак (жумац):

Ханым сен, карашыц мен, басы байлы, Ханы жаксы болса, карашысы жасымайды. ЖаманFа жаксы колы ужымацтай, Элханжан берi таста насыбайды (Абай 434).

Казак тiлiнде жумац туршде колданылып журген сез Абай тшнде ужымац фонетикалык вариантында колданылFан. Кене турю жазба ескерткiштерiндегi ужмац/учмац сезi казак тiлiнде метатеза кубылысы негiзiнде жумац боп ауысканы белгш. Десек те, ужмац деген кене варианты да тшде кездесед^ бiрак жумац сиякты белсендi келмейдi. Кене ескертюштердеп учмац «жумак» сезi ушу (ауыс. цайтыс болу) етюттмен байланысты деген пiкiр де жок емес. ¥сап (уцсап): Жендi, женсiз, Сез тецеуаз, Бас пен аяк бiр есеп . ¥рысса орыс, Елге болыс

Yйден урген итке усап [11, 23].

¥цсап дегенде «к» дауыссызын туарш айту татар фольклорында да бар (эдеби тшде охшау): Аппак итш юршец йаксац Битiц койаш ашамай Бу иллерде чиберлер куп

Бiрсi сица ошамай «Аппак етш, опа жаксац, бетiндi кун алмас. Бул елде сулулар кеп, бiреуi саFан усамас».

Биiк тауныц башында Байлар аты тышаулы. Казанда йук, Мескеуде йук

Син матурFа учаулы «Бшк таудыц басында, байлар аты тусаулы. Казанда жок, Мэскеуде жок, сен сулуFа уксаулы» [5, 45; 55]. ШYЙiншi (сYйiншi): Yйi мэз боп, кой сойды ШYйiншiге шапкаша. Эуре кылды, салды ойды Yйдегi тыныш жатканFа (Абай 133).

Акын казак тшнде CYйiншi деп жумсалатын сезд^ ауызею тшне сэйкес бiр рет ШYйiншi деп колдаетан. СYйiншi дегенде кешцщ ыкпал нэтижешнде сездiц соцындаFы «ш» дыбысыныц эсершен сездiц басындаFы «с» дауыссызы «ш» боп айтылып, ШYйiншi сиякты естшедь БуFан уксас жаFдай

тысцары деген сез де кeршi дыбыстар мен сездердщ эсершен «Шыккан кыз шиден тыскары» деген макалда тышцары деп айтылады.

Ылай (лай)/ылайлау (лайлау):

Малга сат, пайдага сат кылыгынды,

Ылайла ылай оймен туныгыцды,

Сонда eмiрден алдамшы бола алмассыц ,

Ол бiлдiрмей урламак кызыгыцды (Абай 263).

Ка^рп казак тiлiнде лай немесе лайла- деп жазылып жYрген сез, Абай тшнде айтылуы бойынша жазылганга уксайды. Эйткенi казак тiлiнде «л, р» эрiптерiнен басталып жазылатын сездердщ (лай, лак, лайык, лас, рай, ракмет, разы, рас, рет) алдында айтылуда дауысты дауысты дыбыс косылады (ылай, ылак, ылайык, ылас, ырай, ыракмет, ыразы, ырас, iрет).

Абай кара сездерш колжазбадан окыганымызда онда «р» немесе «л» дауыссызымен басталатын сeздi кездестiрмедiк, барлыгында «ы» немесе «i» дыбысы косылып жазылган. Мысалы, «Ей кайрат, сенщ айткануцныц бэрi де ырас. Ол айткандаруцнан баска да кеп енерлерщнщ бары ырас, сеншз болмайтугуны да ырас».

Жогарыда келтiрген мысалдардыц барлыгы Абайда бiр немесе екi рет колданылган нускалар. Бул мысалдардыц тYгелi Абай шыгармаларыныц 1961 жылгы бiр томдык толык жинагы мен 1909 жылгы араб жазулы нускаларынан алынды. Казiргi казак тшшен eзгешеленетiн колданыстар тYпнуска мэтшмен де салыстырылып каралды.

Бiз кел^рген фонетикалык формалар iшiнде булыт/булут (булт), есту (есту), сыцылды (секшдО, тул бой (тула бой), тэцр1 (тэц1р) деген сездер Абайдыц шыгармаларында кебше осы варианттарында кездеседi. Осылардыц швде айлану, бершну, булыт, есту, инану, цары, тэцр1, ужымац деген нускалар кене, бастапкы формалар боп саналады. Кене тYркi ескерткiштерiнде осы тулгаларында жумсалса, казiргi казак тiлiнде фонетикалык езгерютерге ушыраган. Абайда болса, кене тYркi тiлiндегiдей варианттарында кездеседi. Жогарыда келлрген мысалдардыц iшiнде ашау (асап жеу), досшар, ештеме, нагът, усап, ылай, т.б. сeздерi - ауызею тшдщ элементтерь Абайдыц кейбiр eлендерiнде кейбiр сездер ауызекi тiлге сэйкес жазылганы белгiлi.

ПайдаланылFан эдебиеттер

1. Сыздыкова Р. (2014) Абай шыгармаларыныц тш. Алматы: «Ел-шежре». - 384 бет.

2. Сыздык Р. (2009) Казак тшндеп ескшктер мен жацалыктар. Алматы: Арыс. - 272 бет.

3. Абай Кунанбаев шыгармаларыныц б1р томдык толык жинагы (1961). Алматы: Казактыц мемлекетпк керкем эдебиет баспасы. - 696 бет.

4. Бабалар сез1 (2005). 66-69 т. Астана: Фолиант.

5. Kunos I. (2013) Kazan Тагат Manileri (gev. КадаИп M.). Ankara: TDK Yay. - 140 s.

6. Olmez M. (2007) Т^асатп Sбzvarhgl Eski Turkge ve Мо§о1са Denkleriyle. Wiesbaden. - 516 s.

7. Вербицкий В. (1884) Словарь алтайского и аладагского наречий тюркского языка. Казань: 1884. - 494 с.

8. Сыздыкова Р. (1968) Абай шыгармаларыныц тш. Алматы: Fылым баспасы. - 336 б.

9. Gulsevin G. (2016) What Kind of Oghuz Dialects Were Spoken in the 11th Century? BILIG, pp.269-300, KI§ 2016 / SAYI 76. http://bilig.yesevi.edu.tr/shw artcl-791 .html

10. Adilov M. (2019) On some Mongolian words preserved in Kazakh idioms. Turkbilig. V.38. P.119-142.

11. Абай (1909). Санкт-Петербург: Восточная печать. - 120 бет.

12. Малов С. (1957) Язык желтых уйгуров, словарь и грамматика. Алматы: Наука. - 196 с.

13. Юлдашев A.A. (1961). Глаголы чувственного восприятия в тюркских языках. Историческое развитие лексики тюркских языков. Москва: Наука.

Фонетические архаизмы в произведениях Абая

Ш. Курманбайулы, М.Е. Адилов Тюркологический центр им. Немата Келимбетова, Казахский Национальный педагогический университет

имени Абая, Алматы, Казахстан sheru_64@mail. ru, marlenadilov8 8 @gmail.com

В статье проанализированы основные языковые особенности творчества Абая с фонетических точек зрения. Историко-сравнительным методом были изучены фонетические формы в произведениях поэта, характерные для древнетюркского языка. На фоне фонетических особенностей рассмотрены такие примеры, как «углы, тугры, тугралы, тYзiк, улык» и др. Эти фонетические архаизмы проанализированы на основе данных тюркских памятников и языков. Сделаны выводы об их причастности к чагатайскому и казахскому языкам. В заключительной части статьи обсуждается отражение фонетических вариантов, произносимых только на устном языке, в произведениях Абая.

Ключевые слова: Абай, язык Абая, фонетические особенности, фонетические архаизмы, тюркские

языки.

Phonetic archaisms in the works of Abay

Sh. Kurmanbaiuly, M.E. Adilov

Nemat Kelimbetov Turkological center, Abai Kazakh National Pedagogical University, Dostyk ave., 13, Almaty, Kazakhstan. sheru_64@mail. ru, marlenadilov8 8 @gmail.com

The article analyzes the main language features of Abay's creativity from phonetic points of view. Historical and comparative methods were used to study the phonetic forms in the poet's works that are characteristic of the ancient Turkic language. On the background of the phonetic features were considered such examples as «ugly, tugry, tugraly, tuzik, ulyk», etc. These phonetic archaisms were analyzed on the basis of data from Turkic monuments and languages. Conclusions are made about their involvement in the Chagatai and Kazakh languages. In the final part of the article, we discuss the reflection of phonetic variants, pronounced only in the oral language, in the works of Abay.

Keywords: Abay, Abay language, phonetic features, linguistic characteristics, Turkic languages.

Редакцияга 17.08.2020 tyctl

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.