CC BY
15FТАХР 16.01.11
ТYРКI Т1ЛДЕР1НДЕГ1 ЖАЛГАУЛЬЩТАРДЬЩ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
Г.Ц. Жылцыбай
Кожа Ахмет Ясауи атындагы Халыкаралык казак-тYрiк университетi, ТYркiстан, Казахстан
Турк1 т1лдер1ндеп шылауларды б1р сез табы ретшде караганымызбен (ушеуше шылау деп ат берушщ себебг олардын ушеу1 де б1р сездщ шылауында келуше байланысты айтылган болу керек), олардьщ ушеу1н1н кызметтершщ арасында улкен айырмашылыктар бар. Ол лексикалык магынасы жагынан да, грамматикалык кызмеп жагынан да айкын кершед1. Мунын ез1 шылау турлер1н1н б1р-б1р1мен жеткшкп денгейде салыстырыла зерттелуш кажет етедгМакалада алгаш рет жалгаулыктардыц кызмет эрб1р турк1т1лдер1нен алынган арнайы мысалдармен дэйектелш, турк1 т1лдер1ндеп жалгаулыктар жуйел1 турде жинакталып бершед1. Сонымен б1рге каз1рп турк1 плдершдеп жалгаулыктарга тэн басты ерекшел1ктер керсетшед1.
Туйт свздер: жалгаулыцтар, тYркi тшдерг, жалгаулъщтардыц ерекшел1ктер1, грамматикалыц ецбектер, семантикалыц магына.
Сездердщ грамматикалык орны мен кызметi жагынан тYрлiше топтары бары белгiлi. Алгаш рет кене гректер тарапынан сездер кызмет мен магыналарына карай есiм жэне етiстiк болып екiге ажыратылса, заманнын дамуымен катар тiл бiлiмiнiн жэне тш бiлiмi салаларында пайда болган сездердiн баска да кызметтерiнiн болатынын аныктаган, сондай-ак жiктеулер жасалып, сез топтарынын саны арткан. Ал к^рп жалпы тiл бiлiмнiн теориясына орай сез тYрлерi дербес магынасы бар ешмдер жэне етiстiктер мен дербес магынасы жок, тек грамматикалык кызметтеп тулгалар ретiнде саналатын кемекшi сездер болып жштеледг Сонын iшiнде грамматикалык тургыдан баска сездерге, сез топтарына уксамайтын кемекшi сездердiн мэселесi туралы тiл бiлiмiнде аз айтылды дей алмаймыз. Мэселе жYЗдеген енбектерге аркау болып, ондаган галымнын арнайы зерттеу нысанына айналып, гылыми-теориялык багыттары да калыптаскан деуге толык негiз бар. Казак тш бiлiмiнде тYркологиялык багытта жазылган М.Оразовтын арнайы енбегiнде тYркi тiлдерiндегi кемекшi сездер кызметi мен ерекшелш турасында салыстырмалы тYрде жаксы карастырылган. Соган карамастан, тYркi тшдершщ эрбiр жеке тобына жататын эдеби тш калыптаскан тiлдердiн барлыгына токталу ешбiр енбекте максат етiлмеген сынайлы. Ал тYркi тiлдерiндегi шылауларга байланысты салыстырмалы тYPде талданган енбек тшт тапшы. Шылаулар кемекшiлiк кызмет аткаратын сездер катарында болганымен, жеке сез табы ретвде арнайы карастырылуы да кажет. Эаресе, тYркология тYркi тшдершщ дэл казiргi кезендегi ерекшелiктерiмен уксастык-ортактык белгiлерiн дэл эрi накты саралайтын салыстырмалы грамматикага кандай зэру болса, шылауларга непзделген толыкканды бiр енбекке де муктаж.
Казiргi танда терт топка жiктелетiн тYркi тiлдерiнiн саны отызга жетiп жыгылатыны белгiлi. Олардын арасында туыс тш деп айтса сенбестей баскаларынан дараланган кейбiр тiлдерде бар. Жалпы алганда екi тYрлi тiл деуге келмейтш тiлдердi де керемiз. Айталык, каракалпак, кыргыз жэне ногай тiлiн езге тYркi тiлдерiмен салыстырганда уксастыгынын Yлес салмагы элдекайда жогары екенiн байкау киын емес. Сонда да болса, тш Yнемi даму Yстiндегi кубылыс болгандыктан осы туыстас тiлдердiн кYнiмiздегi сездiк корындагы кейбiр сездер мен формалар ортак саналмай жатады. Мысалы, казiргi кыргыз тiлiнде колданылатын чалыш, серей, дейре, карата т.б. каракалпак тшндеп киби, шекем, лекин, багда, гэ шылаулары казак тiлiнде колданылмайды[1; 675]. Сондыктан шылаулар туралы тек бiр тiлдiн аясындагы колданысына карап тужырым айтканнан герi кен келемде карастырган абзал деп ойлаймыз. Демек казiргi тYркi тiлдерiндегi барлык шылауларды бiр енбекте топтаудын да, оларды салыстыра, эрi тарихи тургыдан талдаудын да кезегi кYтiп турган тэрiздi. Осы максатта бiздiн кадамымыз алгашкылардын бiрi болады десек те кателеспеймiз.
Бiздiн де колымыздагы толык деп саналган материалдар негiзiнде гана жазган гылыми жумысымызда тYркi тiлдерiндегi шылаулар толык камтылды дей алмаймыз. Турю тшшщ тарихи жэне казiргi диалектшервде кен орын алган шылаулар арасынан накты мысалдар аркылы такырыпты ашу кезделдi [2; 124]. Кейбiр тустарда гана баска туркi тiлдерiн мысалга алганымызбен,
Kß3aK, Yлmmъщ ^budap пeдaгогикaлъщунивeрсиmemiнiц Хaбaршысы № 3(83), 2020
жYЙелi тYpде кыпшак тiлдеpiнен казак, кыpFыз, каpакалпак, татаp, башк^т, каpл¥к тiлдеpiнен eзбек, ¥ЙFыp, OFыз тiлдеpiнен тYpiк, азеpбайжан, тYpкiмен тiлдеpiн негiзге алдык. ^ни, ж^мысымызда оpын алFан шылаyлаpдыц бipшамасына байланысты eзiмiз каpастыpFан тYpкi тiлдеpдщ мэтiндеpден де дэлелдеp келтipyдi жeн санадык.
Казак тiлiндегi гpамматикалык ецбектеpi бойынша жалFаyлыктаpFа жекелей алFанда лексикалык маFыналаpы жок немесе деpексiзденген, соFан каpамастан eзiндiк семантикалык маFыналаpFа жэне абстаpктiлi гpамматикалык маFыналаpFа ие тез тYpi pетiнде аныктама беpyге болады. Толыктыpа тYCсек, А.Ыскаков: Жaлгaулыщmap e3apa meц бipыцгaй co3depdiq, бipыцгaй свз mipKecmeprnщ жэне бipыцгaй свйлемдердщ apaлapындaгы эр щилы щamынaсmapды 6Udipedi, - десе [3; 363], ал «Казак гpамматикасы» атты окулыкта: Kaзipгi щaзaщ miлiндeгi жaлгaулыщmap -лекситлыщ мaгынaсы жощ, свз бен ce3di, свйлем мен cerneMdi эpmYpлi ыцгaйдa (мaгынaлъщ щamынaсma) сaлaлaсmыpa бaйлaнысmыpamын свздер, - делшген [4; 557].
Салыстьфып каpаFанда бiз каpастыpып отыpFан т^ю тiлдеpшщ грамматикалык ецбектеpшде болсын, баска да окyлыктаp да немесе сeздiктеp де болсын казак тiлiндегi тYсiнiктемелеpмен тамыpлас екенiн кepемiз:
КыpFыз тшнде: Сeз бенен сeздi немесе сeйлем менен сeйлемдi eзаpа 6íp бipiменен байланыстыpyшы сeз тYpiн бaйлaмma деймiз [5; 363-371].
Каpакалпак тiлiнде: Дэнекерлер тез бенен тездщ, сeз топтаpыныц, сондай-ак ^илеми^ бipыцFай мYшелеpi менен к^малас сeйлемдеpдщ к¥PамындаFы жай сeйлемдеpдщ аpалаpын байланыстыpy Yшiн колданылатын ^з фоpмалаpыньщ 6íp тYpi болып табылады [6; 360].
Башк^т тiлiнде: ТepкэYeс деп жеке сeйлемдеp немесе сeздеp аpасындаFы сыpткы байланыстаpды кepсетy Yшiн колданылатын eзгеpмейтiн моpфологиялык категоpияны айтады. Б^л сыфткы байланыстаp ы^айластыфу, каpсылыкты, себептiк-салдаpлык т.б. фоpмалаpда 6олуы мYмкiн[7; 11б].
Казан татаpлаpы тiлiнде: Теркегеч, тейлем мYшелеpiн, сондай-ак, к¥Pмалас сeйлем к^амыц^ы жеке сeйлемдеpдi бip-бipiне байланыстыpатын сeз тYpi [8; 312].
¥ЙFыp тiлiнде: Сeйлеy баpысында сeз бенен тезд^ сeйлем менен сeйлемдi бip-бipiне байланыстыpy Yшiн колданылатын кeмекшi сeздеp бaглигучилap деп аталады. [9,260].
Эзбек тiлiнде: Сeйлемнщ бipьщFай мYшелеpiн, к¥Pмалас сeйлем к¥PамындаFы жай сeйлемдеpдi бip-бipiне байланыстыpy Yшiн кызмет ететiн сeздеp богловчилapды кepсетедi [10,385].
ТYpiк тшнде: ТYpiкшеде eте еpекше оpны баp бaылaчлap - сeздеpдi, сeз тipкестеpiн, сeйлемдеpдi жэне кейде бeлiмдеpдi гpамматикалык жэне маFына жаFынан бip-бipiне тipкестipетiн жэне аткаpатын кызметтеpiмен, тipкескен сeздеp аpасында эpтYpлi маFына байланыстаpын к¥Pатын гpамматикалык т¥ЛFалаp [11; 1091].
Эзеpбайжан тiлiнде: БaглaJычылap - сeйлемдеpдi немесе ^йлем мYшелеpiн бip-бipiне тipкестipy Yшiн колданылатын сeздеp [12; S5].
ТYpкiмен тiлiнде: Бaглaйжылap сeйлемде екi сeздi немесе екi сeйлемдi бip-бipiмен тipкестipyге кызмет етедi [13; 275].
Казак тшндеп жалFаyлыктаpFа мен// бен// пен, жэне, maгы, эpi, da// de// ma// me, эм, элде, бipeсe, я, бipдe, яки, не, немесе, болмaсa, не болмaсa, щуй, мeйлi, бipaщ, aлaйдa, эйmсe de, эйmкeнмeн, CYümce de, сондa da, дeгeнмeн, эйmпeсe, эйmкeндe, эйmпeгeндe, сeбeбi, вйmкeнi, сондыщmaн, сол Yшiн, сол сeбeпmi, егер, егер de, aлдa-жaлдa, ондa, ягни, дeмeк, т, eндeшe, aл eндeшe, олaй болсa, кеüde [3; 363-371] т.б. сeздеp жатса, бiз каpастыpып отыpFан тYpкi тiлдеpшщ жалFаyлык шылаyлаpыньщ басым ^пш^Ниц оpтактыFы байкалады. СоFан каpамастан дыбыстык еpекшелiктеpi Fана баp жалFаyлыктаp, тYpкi тiлдеpiнен тыс баска тiлдеpден енген ^аб, паpсы, оpыс, гpек, немiс) жалFаyлыктаp жэне жеке эдеби тiл pетiнде тeл сeз саналатын жалFаyлыктаp да ^шыфасады. Сонымен:
КыpFыз тiлiнде: da (да, де, та, те), дaгы (таFы), менен (мен, пен, бен ), жaнa (жэне), же (немесе), бирок (бipак), aнmкeни (emrem), себеби (emrem), дeмeк (яFни, демек), эле т.б. [14; 223].
Каpакалпак тшнде: я (немесе, я, не), ямaсa (немесе, я, не), болмaсa (немесе, я, не), хэм (жэне), жэне, da// de, ma// me, егер, егер de, m, лекин (бipак), гэ (не), гэхи (бipде, кейде), гeйдe// гэдe (кейде, бipде), бaздa (кейде), биресе (бipде, бipсесе), эри, себеби, нэmийжeдe, биpaщ, вйmкeни, биресе, неге дeсeц, сол себепли (сондыктан), соцлъщmaн (сондыктан), сол// соныц ушын (сондыктан), соныц apщaсындa (сондыктан), соныц нэmийжeсиндe (сондыктан), соныц сaлдapынaн (сондыктан), соныц aщыбemиндe (сондыктан) т.б. [6; 361-3S3].
Kß3aK, Yлmmъщ щыi3dap пeдaгoгикaлъщунивepсиmemiнiц Хaбapшысы № 3(83), 2020
Башкурт тiлiндe: hзм (жэж, api), maгы ^aFbi), з (ал), лзкин ^рак), зммз (бiрaк), mYгeл (тYгiл), йзки (нeмeсe), йз-йз (нeмeсe), ни-ни (нeмeсe), сенки (eйткeнi), xamma (тiптi), шулaй ук ^aFbi да), axыpы (сeбeби), биm, ки, згзp (eгeр), згзp зз (eгeр дe), гзpсз, xamaя (erç болмaFaндa) [7; 127-128], вз (жэж), мынaн (мeн), mm (тек), шулaйзa (бiрaк), фзщзm(бiрaк), ющha (нeмeсe),бepсз (нeмeсe), йз^з (нeмeсe), 6ep (нeмeсe), зллз (нeмeсe), бзлки (бэлкiм), шугa кYpз (сондыктан), зйmepheц (сондыктан), зйmepheц дз (сондыктан да), mимзк (ЯЯанан, тaшрлaр^и)^TЛíндe: ненки (eйткeнi), згзp (erep), ки, гзpнз, ягьни (яFни), hзм (жэнe), da (да// дe, та/^), янз (жэнe), ни-ни (нeмeсe), лзкин (бэлюм), з// a (бiрaк), бзлки (бэлюм), зммз (бiрaк), mm ^рак), бaшкaнa (сонымeн бiргe), aepунa (сонымeн бiргe), бигpзк mз (бiрaк та) т.б. [15; 381], da//de, ma//me, билeн ^e^, eм (жэнe), йe (нeмeсe), йe пулмaсa (нe болмаса), nup (нeмeсe), ный (нeмeсe), щуш (нeмeсe), кимиси (кeйбiрi), mYгил (тYгiл), eллe (нeмeсe), eшem (eгeр), щemme (rimi), йe бысa (эйтпeсe), мeгep (erep) т.б. [16; 98].
¥ЙFыр тiлiндe: вз (жэнe), hзм (жэж), вз^зм (жэнe дe), билaн ^e^/ пeн// бeн), йзнзянa (жэнe), -дз (да// дe// та// тe), -му// -мa, йз (нeмeсe), яки (нeмeсe), xa (мeйлi), бщдз (бiрдe), гaйидa (мeйлi), мзйли ^eräi), 6up дзм (жэнe), сзвзви (emrem), HYнки (eйткeнi), шуцлaшщa (сондыктан), шуныц нзmижисидз (сондыктан), шуныц YHYH (сондыктан), згзp// згзpдз// згзpки// зкзpким нaвaдa// зкзpким мaбaдa (erep дe), aммa ^рак), лeкин (бiрaк), aммa-лeкин ^рак), бирак (бiрaк), биpaщma (бiрaк), шундими ^рак), шундaщболсимa (бiрaк), ялгуз ^к, бiрaк), пзщэm (бiрaк), дeгeнбилзн ^рак, дeгeнмeнeн), болмисa (бiрaк), бзлки (бэлюм), йзни (яFни), ЖYмлидин (яFни), болупму ^ни), хусусзн (яFни), дeмзк (дeмeк, яFни), hзmma// hзmmaки (тiптi) т.б. [9; 260-267].
6збeк тiлiндe: ea (жэнe), билaн (жэнe), ё (нeмeсe), ёки (нeмeсe), ёhуд (нeмeсe), дaм...дaм (бiрдe), гохо...гохо (бiрдe), гохидз... гохидз (бiрдe), hзм...hзм (api), xoh...xoh ^eam), aммо (бiрaк), зммо^кин (бiрaк), нeгaки (emrem), бaъзaн (кeйдe, бiрдe), шунинг унун (сондыктан), morn (emrem), aгap (eгeр), бaшapmи (eгeр), гуё (erep), фaщam ^рак), холбуки (эйтсe дe), нaщomки (бiрaк), xammo (тiптi), нунки (emrcem), axup (тiптi), модомики (бэлюм), дeмaк (яFни, дeмeк), ehmимaл (бэлюм), ягни т.б.[10; 185-186]
ТYрiк тiлiндe: aдэma, a^u xaлдe, a^rne, a^u maкmиpдe, aммa// ama// aммa ки, a^i, aммa вэлaкин, бahусус, билaкис, билxaссa, бинaэнлэйx, 6umma6u, эсaсeн, фaкam, филhaкикa, гaлибa, гaйpи, haкикameн, haсылы, hamma, hYлaсa, hусусийлe, иллa// иллe, лaкин, мaдeм, мahaзa, мaмaфиx, мэсэлa, ниhaйem, maбий, ea^ia, вэ, вeлaкин, вeлeв, вeлhaсыл, яни, зahиp, зameн, зиpa, 6apu, HYнкY, e:ep (erep), гepни,гY, heм...heм, hэpгиз, huH, Ыш, ки, mh...rnh, мэ:ep// мэ:ep ки, я...я, бэлки//бэлким, билмэм ки, джaным//джйным сeндe, дeмeк ки, hm oлмaзсa, hm шyпheсиз, hm m^a, иxmимaл ки, иллa ки, мaдeм ки, мэ:ep ки, мэ:epсэ, нaсыл ки, нaсылсa, m вapки, m язык ки, oлaки, oлмaя ки, ейлэ ки, сaдeджэ, сaнки, шейлe ким, шу кaдap ки, шу вap ки, шyпheсиз, я...вэя, я...яhуm, йок джaнъm, зиpa ки, зиpa ким, aныкнaсы,aнджaк, aнлaшылaн, apкaсындaн, aйpыджa, бaк, бaкaлым, бaкapсын, бaкын, бэpэкэm вepсин, бeсбeлли, бы^к, билэ, билэмэдим, билмзм, билсэн, 6up...6up, 6up дэ, бейлэджэ, бейлэликлэ, бунунлa бэpaбэp, бунунлa биpликmэ, дa, дahaсы, дahи, дэйил ми, дeйилсэ, дэpкэн, дийэджeйим, дoуpусу, дoуpусунуисmэpсэн, дoлaйсыйлa, гэpэк... гэpэк, haния, heлe, илэ, исэ, исmэp...исmэp, кысaджa, кысaджaсы, нaсыл, нaсылсa, нэ дэмeк, нэ...нэ, нэдeнсe, m гэзep, нэpэдэ, нэpдэ, нэpдeйсe, ниmэким, oлсa олт, ойт, енджэликлэ, езэлликлэ, езэmлэ, пэк гюзэл, ткын, ткын oлa, сoнундa, сез гэлими, сез гэлиши, шимди, шимди бaкыныз, шимдилик, шимдийсe, шейлэ, шейлэ дуpсун, mэк, узamмaялъm, Yсmэлик, Yсmэлик дэ, YсmYнэ YCЛYк, вapсын, ялныз, ялнызджa, йэmмэмиш, йинэ, йинэ дэ, йок, вapсa... m^a, йокт [11; 1092-1093].
Эзeрбайжан ттн^: вe (жэж), xeм//xeм дe (жэж), ja (нeмeсe), rnh (œ^e), зкзp (erep), aннaг ^рак), aммa ^рак), дзхи ^Fbi), мзсзлзн (мысалы), ки^з 'ни ^ни), hзmma (rimi), нз-нз (ж... ж), зиpa (emrem), HYнки (emxem), нзинки ^к, бiрaк), hзмнинин (да// дe// та// !e, жэж), hзpкah (erep), jaxуд (нeмeсe), haбзлз (осылайша), hзpнзнд (нeмeсe), вз hзм (жэж дe), вз нз (нeмeсe), вз ja (нeмeсe), вз jaxуд (нeмeсe), вз hзмнинин (жэж дe), вз hзpнзнд (нeмeсe), мaдaм ки (erep дe, сондыктан), hзpнзнд ки (нeмeсe), hзм дз (жэж дe), rnh дa ^e^e), вз jamrn, jaинкидз, взja ки, вз hзмдз, взнз дз, взнзинки, вз jaдa, вз jaxуд дa, вз rnh дa, вз hзбeлз дз, вз hзмнининдз, вз ja ки, вз hзм дз ки, вз jaдз ки, вз нздз ки, вз hзмнининдз ки, oнa кеpз, бунa кеpз, онун YHYH, бунун YHYH, oнa кеpз ки, бунa кеpз ки, oнa кеpз дз, бунa кеpз дз, oндaн еmpY ки, онун YHYH ки, бунун YHYн ки, онун YЧYн дз, бунун YЧYн дз, oнa кеpздиp ки, бунa кеpздиp ки,
онун Y^YHdYP ки, бунун y^YHdYP ки, лакин буна бахм/араг, анчаг буна бахм/араг, ама буна бахм/араг, фэгэт буна бахм/араг, лакин бунунла белэ, анчаг бунунла белэ, амма бунунла белэ, одур ки, будур ки [17; 168-169],
TYpKiMeH тшнде: хем//хем де (жэне), ве (жэне), вели// велин (жэне), ягни (ягни), эмма (6iparç), йвце (6iparç), ёгсам (эйтпесе), болса (ал), болмаса (эйтпесе), гайтам (),я (немесе), я-да (немесе), я...я-да (не), не (немесе), не-де (немесе), кэ//кэтэ (не), ЧYнки (ейткеш), себэби (ейткеш) т.б. [18; 513-523].
TYpKi тшдершдеп жалгаульщтардьщ белгш 6ip rçызметтерi мен ерекшелштершщ аясы туралы 6ip арага топтаганымызда темендепдей болып шыгады:
- Жалгаулы^тардыц дербес т^рганда магынасы солывды. Сондыктан да кемекшшк Кызмет ат^арады деймiз.ЖалFаульщтардын непзп функциясы - сездердi, сез ^ркестерш жэне сейлемдердi бiр-бiрiне тiркестiру. Бiраrç, тiркескен тçлFалар грамматикальщ жэне лексикальщ жаFынан бiр-бiрiмен байланысты болFандьщтан, жалFаульщтар езiндiк ат^аратын rçызметтерi ар^ылы сездердщ маFынальщ кYшiн бiршама арттырады.
- ^ркеспрушшк ^ызмет бойынша сейлем мен маFына арасындаFы бYтiндiктi, сейлеу
барысында Yздiксiздiктi ^амтамасыз етедi.
- ЖалFаульщтар мен септеулштердщ арасында формальщ ^састьщтары мен
ортактьщтары болFанымен ^олдану аясы жэне rçызметтерi жаFынан еш ^састьщ жо^.
- Бас^а сез топтарындаFы сез тYрлерi (септеулiктер, мекен Yстеуi, кесемше т.б.) кей жаFдайда сейлем швде жалFаульщ ретiнде ж^мсала алFанымен жалFаульщтар м^ндай мYмкiндiктерге ие емес.
- ЖалFаульщтар маFыналары белгiлi сездер сеюлвд, сейлем мYшесi ^ызметтерш ат^араалмайды.
Калай дегенмен де, жалFаульщтардьщ екi сездщ немесе сейлемнщ, кейде параграфтардьщ арасын байланыстыратын ерекше бiр кызмет бар. Бiраrç, ^аза^ тшнде жалFаульщ атаулынын ^ызмет жалFыз емес екет, эрбiр жалFаульщ шылаудын маFыналы сездер секiлдi ж^мсалатын орындары болатыны, кеп жаFдайда бiрiнiц орнын бiрi баса алмайтыны - таЙFа тацбас^андай белгiлi зандыльщ. М^ньщ езi жалFаульщтардын белгiлi бiр топтары болатындыFын, тш бiлiмi соларды айырып керсету ^ажетпгш тудырады. Б^л жаFына келгенде, бYтiн тYркi тiлдерi т^рма^, ^аза^ тшндеп жалFаульщтарды топтауда бiрiздiлiктiн жокты^ы бiздiн iсiмiздi одан эрi ^иындата тYседi. Ягни, бiздiн ^арастырып отырFан оншакты тiлдерде Fана емес, бYтiн тYркi тiлдерiндегi жалFаульщтардын rçызметтерi мен колданылатын т^сы ^сас екенiне дау жо^.
Бiз жалFаульщтарды тольщ ^амтьтан жштеу Fалым А.Ыс^а^овтт деп тани отырып, онын енбегiне кебiрек сYЙенудi жен керемiз. А.Ыс^а^ов ^аза^ тiлiндегi жалFаульщтарды салаластырFыш жалFаульщтар жэне сабактастырFыш жалFаульщтар деп белiп, оларды ез швде мынадай бiрнеше топтарFа жiктейдi. А. СалаластырFыш жалFаульщтар:
- Ынтайластык; жалFаульщтар;
- ТалFаульщты жалFаульщтар. Э. СабактастырFыш жалFаульщтар:
- Карсыльщты жалFаульщтар;
- Себептш жалFаульщтар;
- Салдарльщ жалFаульщтар;
- Шарттьщ жалFаульщтар;
- АйrçындаFыш жалFаульщтар;
- ¥штастырFыш жалFаульщтар[3; 365-371]
Эрине, бiз ^арастырып отырFан тYркi тiлдерiнiн грамматикасында тап осылай жiктеледi дей алмаймыз.
КырFыз тiлiнде багындырбас байламталар жэне багындырма байламталар деп белшедь Олар ез шшде: А. Багындырбас байламталар:
- Байланыштыргыч байламталар;
- Ажыраткыч байламталар;
- Каршылагыч байламталар;
Э. Багындырма байламталар:
- Себеп-натыйжалаш байламталар;
- Шартуу байламталар, - деп топталады [5; 94].
Кара^алпа^ тiлiнде дизбеклеуши дэнекерлер жэне багындырыушы дэнекерлер болып белшедь А. Дизбеклеуши дэнекерлер:
- Бириктириуши дэнекерлер;
- Карсылас дэнекерлер;
- Ауыспалы дэнекерлер;
- Гезеклес дэнекерлер; Э. Багындырыушы дэнекерлер:
- Себеп дэнекерлер;
- Нэтийже дэнекерлер;
- Шарт дэнекерлер [6; 360-385].
Баш^¥рт тшнде орыс галымы Н.К.Дмитриев орыс тшнщ орайына ^арай:
- Союзы соединительные;
- Союзы противительные;
- Союзы разделительные;
- Союзы причинные;
- Союзы условные;
Союзы условные и уступительные, - деп алтыга белсе [19; 128-129], тагы бiр жштеулерде темендегiдей етш бередi:
- Йыйыу теркэYестэре (соединительные);
- Каршы ^уйыу теркэYестэре (противительные);
- БYлеY теркэYестэре (разделительные);
- Аньщлау теркэYестэре (разделительно-определи-тельные);
- Сэбэп теркэYестэре (причинные);
- Шарт теркэYестэре (условные);
- Сагыштырыу теркэYестэре (сравнительные) [20]. Казан татарлары тшнде:
A. Тезече теркэгечлэр:
- ^ыючы теркэгечлэр;
- Каршы куючы теркэгечлэр;
- Белече теркэгечлэр.
B. Ияртече теркэгечлэр:
- Сэбэп, максат теркэгечлэр;
- шарт теркэгечлэр;
- кире шарт теркэгечлэр [21,408].
Эзбек тшнде ею топ^а алдымен тенг богловчилар жэне эргаштирувчи богловчилар деген ею топ^а белiнедi:
А. Тенг богловчилар:
- Бириктирувчи богловчилар;
- Зидловчи богловчилар;
- Айирув богловчилар;
- Инкор богловчилар.
Э. Эргаштирувчи богловчилар, деп, одан соц бiрiншi топ ез шшде терт топ^а белiнедi [22; 213-214]. ¥йгыр тiлiнде жалгаулыщтарды алты топ^а жiктейдi:
- БириктYргучи баглигучилар;
- Айригучи-тэкрар баглигучилар;
- Сэвэп-нэтижэ баглигучилар;
- Шэртлик баглигучилар;
- Кариму-карши баглигучилар;
- Изаклигучи баглигучилар [9; 262-267].
Турiк тшшщ грамматикасында да эртурлi жiктеулер бар. Сонын бiрi галымы З.Коркмаз турiк тiлiнiн морфологиясына арналган аукымды енбегiнде орын алады. Fалым жалгаулыктарды мынадай бес жшке топтайды:
A. Сыралама баылачлар:
Э. Денклештирме-каршылаштырма-сечме баылачлар: Б. Пекиштирме баылачлар:
B. Небетлешме баылачлар:
Г. ДжYмле башы баылачлары:
- Ачыклама билдирен джYмле башы баылайыжылары;
- Сонуч билдирен дж^ле башы баылайыжылары;
- Yстелеме билдирен джYмле башы баылайыжылары;
- Себеп билдирен джYмле башы баылайыжылары;
- Зытлык билдирен джYмле башы баылайыжылары [11; 1104-1136]. Эзербайжан тшнде жалгаулыктар былайша жетi топка жштеледк
- Битишдирмэ баFлаjыжысы;
- FарышылыF баFлаjыжысы,
- БелYшдурмэ баFлаjыжысы;
- Айдынлашдырма баFлаjыжысы;
- Сэбэб баFлаjыжысы;
- Шэрт баFлаjыжысы;
- ^зэшт баFлаjыжысы [23; 163-165].
Туркiмен тiлiнде де бiрнеше жiктеудi кездестiремiз. Бiрак, тYптеп келгенде ете уксас жштеулер дей аламыз. Солардын бiрi П.Азымов, Г.Сопыев, Я.Ченнэев жазFан «Турюмен тш» атты окулыкта жетi топка ажыратылады:
- Угурдашлыгы билдирйен баглайжылар;
- Гаршылыгы билдирйен баглайжылар;
- Икучлулыгы билдирйен баглайжылар;
- Гезеклешиги билдирйен баглайжылар;
- Себэп билдирйен баглайжылар;
- Гаршылык ве шерт билдирйен баглайжылар;
- Инкэр этмеги билдирйен баглайжылар [13; 275-276].
Бiз салыстырFан тшдердеп осындай эртурлi жштеулер кездессе де, колдану кызмет жаFынан бiрдей деуге толык непз бар. Сондыктан да казак тш бiлiмiндегi калыптаскан жYЙеге де сай келуi ыктимал. Ягни, туркi тшдершдеп жалFаулыктарды казак тiлiндегi жалFаулыктарFа байланысты жштеуге болады. Бiрак кейбiр ерекшелштер де болуы эбден ыктимал. Сонымен бiрге казiргi туркi тiлдерiндегi жалFаулыктар туралы пiкiрiмiздi корытындылар болсак, жалFаулыктарFа тэн мынадай ерекшелiктер мен касиеттер бар. Сейлемде бiрдей кызмет аткаратын тiл бiрлiктерiн тiркестiредi. МаFыналары бiр-бiрiне жакын немесе карама-карсы сейлемдердi байланыстырады. Сездердi, сез тiркестерiн, сейлемдердi, тшт мэтiн белiмдерiн бiр-бiрiмен тiркесуiнде колданылатын грамматикалык кызмет аткаратын сездер. Тшдш бiрлiктер iшiнде тiркестiрушiлiк кызметiмен бiрге белгiлi бiр маFына да керсетедь Сездердi, сез тiркестерiн, сейлемдердi жэне мэтш белiмдерiнiн арасындаFы маFынанын жэне тYCШдiрудщ бYтiндiгiн, Yздiксiздiгiн камтамасыз етедь Баска сездер (есiмдер, Yстеулер, септеулштер) кейде жалFаулык ретiнде колданылады, бiрак жалFаулыктар баска сез турлерiнiн орнына колданыла алмайды. МаFыналары жэне кызметтерi сейлем немесе сез тiркестерiнiн iшiнде керiнедi. Байланыстырушылык функциясы iске асуы Yшiн бiр-бiрiне тiркесетiн ен аз дегенде ею мушенiн болуы шарт. Сездердi тiркестiрумен катар ынFайластыру да бiрiншi кезектегi кызметi; сейлем мYшесi ретiнде емес сейлемнен тыс бiр тулFа ретiнде керiнедi.
Макаланын непзп езектiлiгi ретiнде казiргi казак тшндеп шылауларFа байланысты мэселенiн шешiмiн тек туркi тiлдерiн салыстыра зерттеу аркылы Fана кол жеткiзе алатынымыз жешнде айткан болатынбыз. Жалпы, шылау б^кеннщ сейлемдегi кызметiне, жумсалуына, тiркесетiн сездщ ерекшелiктерiне байланысты лингвистер арасында аз сез болмаFан сынайлы. Осыны ескерш,
ен алдымен кемекшi сездерге, онын iшiнде шылауларFа байланысты бiршама Fылыми ж¥мыстарFа шолу жасадыщ. Яти, тYркi тiлдерiндегi шылауларFа байланысты жYЗдеген енбектерде орын алып, тiптi арнайы енбектер, теориялар барын, бiращ ол енбектерде шылауларFа тиесш кейбiр мэселелер тYрлiше кезщараспенен шешшш келетiнiне байланысты сыни пiкiрiмiздi алFа тарттыщ.
Сондай езектi мэселелердiн бiрi - тYркi тiлдерiндегi шылаулардын лексика-семантикалыщ маFыналары мен абстрактiлi грамматикальщ щызметтерi женiнде екенiн ескерiп, онын айналасында сез щозFауFа тырыстыщ. ТYркологтар болсын, жеке тiлтанушылар болсын тYркi тiлдерiндегi шылаулардын щасиетш тYсiндiргенде, олардьщ сез тiркестерiн K¥рауFа тен компонент болып щатыса алмайтыны, езiнен сон жалFау, ж^рнащ жалFай алмайтыны жэне атаулы сездерге аналитикалыщ форма берушi амал ретiнде ж^мсалатыны секiлдi грамматикальщ маFыналарын атайды да, лексикалыщ матынасына байланысты ашы^ пiкiр айтылу кездесе бермейтшш байщадыщ.
Ал бiздiн т^жырымымызда тYркi тiлдерiндегi, эсiресе, щазащ тшндеп шылаулардын басым кепшiлiгi жеке т^рып щызмет атщара алмайтын, маFынасы б¥ЛынFыр болFанымен, олардын езiндiк ерекшелiгi, басща формаларFа ^щсамайтын щасиет бар. Олардьщ бойында байланыстырушылыщ щасиет басым десек те, лексикальщ маFынасы жалFаулардан элдещайда маFыналы екенiн керуге болады. Сонымен бiрге тYркi тiлдерiндегi шылаулардын лексикальщ маFыналары анаF¥рлым аныщ. Б^л кептеген Fалымдар тарапынан да мойындалFан. вйткеш барлыщ шылаудын тYбiнде бiр етспк болсын, зат есiм болсын, сын ешм, сан есiм, есiмдiк болсын, солардьщ бiрiнен жасалFаны кYмэнсiз жэне олардын басым кепшшгшщ тYбiрi бiр тiлде болмаса екiншi тiлде емiр CYрiп келе жатыр. Бiращ шылаулардын лексикальщ маFынасы мен грамматикальщ маFынасы женiнде барлыFына дерлiк бiрдей т^жырым жасау жансащтыщ болады. Айталыщ, демеутктердщ септеулiктер мен жалFаулыщтарFа щараFанда лексикальщ маFынасы мYлде кемескi. Бiр тлде бар септеулiктердiн азда болса этимологиясына щараFанда бiразынын щалыптасу тарихы ^защ болFандыщтан маFынасы солFын керiнедi (сынды, щ^рлы, Yшiн), ал ендi бiрiнiн щай сезден пайда болFанын аныщтау щиынFа сощпайды (жен/нде<жен, жайында< жайы, бойынша< бой, бойы) т.б. ЖалFаулыщтардын кебiсi бiрiккен немесе кiрiккен сездерден (немесе формалардан) жасалFан (б\ращ< бiр-ащ, сондыщтан< солай болFандыщтан, вйткенК олай еткеш, эйткенмен <айтщанмен т.б.), таFы бiр тобы басща тiлде маFыналы сез ретiнде щолданылып келе жатщан, бiращ тYркi тiлдерiнде жеке басында маFынасы жощ саналатын кiрме жалFаулыщтар (бэлкiм, яFни, лекин, ама) болып келедь
Синтаксистiк щызметi жаFынан да турю тiлдерiндегi шылаулардын бiр-бiрiнен айырмасы жощ деп есептеймiз. Казащ тшндеп шылаулардын синтаксистiк щызметiмен ^щсас, rimi ерекшелiк керiнбейдi. Тек шылау тYрлерiнiн щызметi эр щилы. Септеулiктер басща сездщ шылауында келiп, щана сейлем мYшесi бола алады, ал жалFаулыщтар мен демеулiктердiн сейлем мYшесiне мYлде щатысы жощ. Септеулiктер мен жалFаулыщтар екi сездi немесе сейлемдi байланыстырушылыщ, тiркестiрушiлiк щызметтердi атщарады, бiращ септеулштер белгiлi бiр септiк формасына тэуелд^ жалFаулыщтар Yшiн ешбiр щосымшанын манызы жощ (эрдайым бейтарап), демеулiктерде болса байланыстырушылыщ, тркеструшшк щасиет жощ. Сондыщтан олар жалFаулыщтар сиящты щосымшаFа баFынбайды немесе менгеруге мiндеттi емес.
Жалпы айтщанда, тYркi тiлдерiндегi шылауларды бiр сез табы ретiнде щараFанымызбен (Yшеуiне шылау деп ат берушщ себебi: олардын Yшеуi де бiр сездiн шылауында келуше байланысты айтылFан болу керек), олардын Yшеуiнiн щызметтерiнiн арасында Yлкен айырмашылыщтар бар. Ол лексикалыщ маFынасы жаFынан да, грамматикальщ щызметi жаFынан да айщын керiнедi. М^ньщ езi шылау тYрлерiнiн бiр-бiрiмен жеткiлiктi денгейде салыстырыла зерттелуiн щажет етедi. Яти, олардын лексикалыщ маFынасындаFы, грамматикальщ щызметндеп ерекшелiктерi женiнде шамалап айтылFан шюрлер болFанымен, санамалап мынау ^щсас т^сы, мынау айырмасы деп керсетерлiк зерттеу ж^мысы щолFа алыну керек.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Quttimuratova I. A. (2019) Lingua-geographical study of the lexical dialectology of the Kazakhs in the Republic of Karakalpakstan. ISJ Theoretical & Applied Science, 12 (80), 674-677.
2. Gumu§atam G. (2019) [ve ~ ile] bigimbirimlerinin e§ degerlikleri uzerine. Turkbilig. 37: 123-137.
3. Ыскаков А. Ы. (1991) Кдорп казак тш. Морфология. Алматы : Ана тш. - 384 б.
4. Казак грамматикасы. Фонетика, сезжасам, морфология, синтаксис (2002) Астана.-784 бет.
5. Кыргыз тили (1996) Бишкек.
6. Хэзирги каракалпак эдеби тилиниц грамматикасы. Сез жасалыу хэм морфология. (1994) Некис: «Билим». - 452 бет.
7. Дмитриев Н.К. (1950) Башкорт теленец граматикаИы, 9фе. - 300 бет.
8. Зиляева Р.А., Абдрахманова Г.Г. (1981) Татар теленец ацлатмалы CYЗлеге. 9ч томда. III том. Казан.
9. Ьазирки заман уйгур тили. Морфология вэ синтаксис (1966) II, Алматы <^ылым». - 456 б.
10. Абдурохмонов Х., Рафиев А., Шодмонкулова Д. (1992) Узбек тилининг амалий грамматикаси. Тошкент: Укитувчи - 256 б.
11. Korkmaz Z. (2009) Turkiye Turkgesi Grameri. Ankara:Turk Dil Kurumu- 1224 s.
12. Altayli S. (1994) Azerbaycan Turkgesi Sozlugu. I. c. istanbul.
13. Азымов П., Сопыев Г., Чеццэев Я. (1974) Туркмен дили. Ашгабат.
14. Жакыпов Ы., Турусбеков С., Майрыков Д. (1954) Кыргыз тилинин грамматикасы. Лексика, фонетика жана морфология / пед.окуу жайлары YЧYн/ Фрунзе: Педагогика. - 230 б.
15. Языка мира. Тюркские языки (1997) Бишкек: «Кыргызстан» - 542 с.
16. Барсукова Р.С. (2004) Заболотный говор Тоболо-Иртышского языка в сравнительном освещении. Казань.
17. Ширалиев М. Ш., Севортян Э. В. (ред.) (1971) Грамматика азербайджанского языка (фонетика, морфология и синтаксисБаку: «Элм». - 415 с.
18. Turkmen dilinin grammatikasy - Morfologiya (1999) A§gabat: «Ruh».
19. Дмитриев Н.К. (1948) Грамматика башкирского языка. Москва - Ленинград: Изд. АН СССР. - 276 с.
20. Краткая грамматика башкрского языка. https://tel.bashqort.com/short-grammar
21. Хисамова Ф.М. (2006) Татар теле морфологиясе, Казан: Мэгариф.
22. Абдурасулов Ё. (2009) Туркий тилларнинг киёсий-тарихий грамматикаси: (укув- услубий кулл.). Тошкент: «Фан».
23. Грамматика азербайджанского языка (фонетика, морфология и синтаксис) (1971) - Баку: Элм. - 415с.
Особенности союзов в тюркских языках Г.К. Жылкыбай
Международный казахско-турецкий университет имени Ходжи Ахмеда Ясави, г.Туркестан Казахстан
Хотя мы относим все виды послелогов к одной части речи, есть большие различия между функциями каждой из них. Они видны как по лексическому смыслу, так и по грамматическому назначению. Это требует достаточного сравнения видов послелога друг с другом. В статье впервые рассматриваются функции союзов на примере некоторых тюркских языков и предлагается рассматривать их в системном порядке и обобщенном виде. При этом определяются основные особенности, характерные для союзов в современных тюркских языках.
Ключевые слова: союзы, тюркские языки, особенности союзов, грамматические труды, семантическое значение.
Features of conjunctions in Turkic languages G.K. Zhylkybay
Khoja Akhmet Yassawi International Kazakh-Turkish University, Тщ-kestan, Kazakhstan
Although we refer all types of postpositions to one part of speech, there are large differences between the functions of each of them. It is visible both in terms of lexical meaning and grammatical purpose. This requires sufficient comparison of the types of postpositions with each other.For the first time, the functions of conjunctions are confirmed in the article with special examples taken from each Turkic language, the endings of Turkic languages are systematically summarized.At the same time, features characteristic conjunctions in modern Turkic languages are indicated.
Keywords: conjunctions, Turkic languages, features of conjunctions, grammatical works, semantic meaning.
Редакцияга 10.12.2019 тусл.
