Научная статья на тему 'Об аналитическом падеже в тюркских языках'

Об аналитическом падеже в тюркских языках Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
179
57
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ТЮРКСКИЕ ЯЗЫКИ / АНАЛИТИЧЕСКАЯ ФОРМА / АНАЛИТИЧЕСКИЙ ПАДЕЖ / TURKIC LANGUAGES / ANALYTICAL FOMS / ANALYTIC CASE

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Мухамади Куралай Толегеновна

В статье говорится о форме аналитического падежа в тюркских языках. Автором на основе научных выводов ученых об аналитическом падеже в тюркских языкахрассматриваются языковые единицы (служебное имена и послелоги), составляющие форму аналитического падежа, а также их функции в процессе образования аналитического падежа

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ON THE ANALYTICAL CASE IN TURKIC LANGUAGES

The article deals with analytical forms of nominal parts of speech in Turkic languages. The work provides a brief review of academic researches, which deal with analytical forms of nominal parts of speech from the point of view of analytical forms of the case; it also considers linguistic units (auxiliary parts of speech and postpositions) which make up analytical form

Текст научной работы на тему «Об аналитическом падеже в тюркских языках»

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (8) 2017 УДК 811.512.122' 366

Мухамади Куралай Толегеновна, кандидат филологических наук, доцент кафедры филологии Университета имени Сулеймана Демиреля, г.Алматы, Республика Казахстан

e-mail: Kuralay_sdu@mail.ru

ОБ АНАЛИТИЧЕСКОМ ПАДЕЖЕ В ТЮРКСКИХ ЯЗЫКАХ

Аннотация. В статье говорится о форме аналитического падежа в тюркских языках. Автором на основе научных выводов ученых об аналитическом падеже в тюркских языкахрассматриваются языковые единицы (служебное имена и послелоги), составляющие форму аналитического падежа, а также их функции в процессе образования аналитического падежа.

Ключевые слова: тюркские языки, аналитическая форма, аналитический падеж

Muhammadi Kuralay Tolegenovna, Candidate of Philology, Associate Professor of the Department of Philology of the Suleyman Demirel University, Almaty, Kazakhstan

e-mail: Kuralay_sdu@mail.ru

ON THE ANALYTICAL CASE IN TURKIC LANGUAGES

Abstract. The article deals with analytical forms of nominal parts of speech in Turkic languages. The work provides a brief review of academic researches, which deal with analytical forms of nominal parts of speech from the point of view of analytical forms of the case; it also considers linguistic units (auxiliary parts of speech and postpositions) which make up analytical form

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (8) 2017

Key words:Turkic languages, analytical foms, nominal parts of speech, analytic

case

М^хамади КТ., ф.г.к., доцент, Сулейман Демирель атындагы университет, Алматы ц., К^азацстан

E-mail: Kuralay sdu@,mail.ru

TYPKI ТШДЕРШДЕП СЕПТЖТЩ АНАЛИТИКАЛЫК Т¥ЛГАСЫ ТУРАЛЫ

ТYЙiн. Макалада eciM сездердщ аналитикалык т:^етасы проблемасы ете кYPделi мэселе болуынын басты ce6e6i eciM сeздердiн аналитикалык т^^асын жасайтын тiлдiк бiрлiктeр бiрнeшeу жэне сипаты жаFынан да эркилы eкeндiгiмeн байланысты деп караcтырылFан. Олай дeйтiнiмiз, еЫм ceздeрдiн аналитикалык т^^алары тYрлi сез табына, олардын эртYрлi бiрлiктeрiнe катысты. Еciм аналитикалык т:^еталары зат е^м мен сын eciм сез таптарына тэн болып кeлeдi. Еciм аналитикалык т^^алары осы eкi сез табынын eкi тYрлi грамматикалык категорияларына катысты. Олар: зат е^мнщ ceптiк категориясы мен сын eciмнiн шырай категориясы деп аталып, макала кeлiмiнe карай тек тYркi тiлдeрiндeгi зат е^мнщ ceптiк категориясынын аналитикалык т^^асы сез болады.

Кiлт сездер: тYркi тшдер^ аналитикалык формалар, eciм сез таптары, аналитикалык ceптiк, грамматикалык маFына

Kipicne

TYркiтануда eзeктi саналатын мэceлeлeрдiн бiрi - сез таптарынын аналитикалык т^^алары (формалары). TYркi тiлдeрiндeгi аналитикалык т^^алар коммуникацияда колданысы мен бeлceндiлiгi жаFынан алдынFы орында т^ратын eтicтiктeрдe, одан кешнп орында т^ратын зат е^м мен сын eciмдe кeздeceдi. Етютжтщ аналитикалык т:^еталары тYркi тiлдeрiндe молынан зерттелген мэceлeлeрдiн бiрiнeн саналады.

Мацаланыц мацсаты

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (8) 2017

Жалпы тYркi тшдершде е^м аналитикалык т^^аларынан хабар беретiн тшдш деректер, пiкiрлер бар болFанымен, ол дэл етютштщ аналитикалык т^^аларындай жан-жакты зерттелдi дей алмаймыз. Сондыктан бiз макалада тYркi тiлдерiндегi есiм аналитикалык т^^аларына токталамыз.

Негiзгi бeлiм

Алдымен етiстiктегiдей есiм сез таптарында да аналитикалык т^^а бар ма деген мэселеге келсек 0Fан Fалымдар тарапынан айтылFан пiкiрлердi жауап ретiнде келаре кетуге болатын сиякты. Мэселен, Fалым Э.В.Севортян тYркi тiлдерiнде сез тYрлендiрушi грамматикалык аналитикалык конструкциянын кебi етютшке катысты деп, ал есiмде олардын аз екендiгiн айткан. Б^л Fалым пiкiрiнен тiлде есiм сез таптарынын аналитикалык т^^асы бар деп танитындьны белгiлi болып отыр. Жэне осы Э.В.Севортян тюрше ^ксас пiкiрлердi баска жYЙедегi тiлдерге катысты да кездес^руге болады, ол тiлдерде де аналитикалык т^^алар есiм сездерге караFанда, етютжте кебiрек кездесетiндiгi айтылады.

ТYркi тшдершде еЫм сездердiн аналитикалык т^^асына сеплктщ аналитикалык т:^етасын жаткызатын енбектер бар. ЯFни, кемекшi есiмдердi септiк жYЙесiне катысты карайтын жэне есiм сез бен септеулжтер тiркесiн аналитикалык септж деп танитын Fалымдардын пiкiрлерi бiркатар. Орыс тiл бiлiмiнде предлогтын аналитикалык септш т^^асын жасайтыны туралы шюрлер бар, предлогка тэн касиеттер септеулштердщ бойында да кездеседi. Ол туралы башкдот тiлiндегi септеулiктердi арнайы зерттеген Fалым З.Б.Мулюкова былай дейдi: «Послелоги и предлоги имеют сходные черты. Они состоят в следующем: послелоги так же, как и предлоги, относятся к разряду служебных слов: те и другие служат для выражения разных синтаксических отношений между знаменательными словами, управляют падежными формами имен, служат для конкретизации отношений, выражаемых падежными формами, дополняют и уточняют значения падежей, участвуют в оформлении членов предложения» [1, с.14]. Демек, орыс тшнде предлог аналитикалык септж жасайтын болса, тYркi тшдершде (онын шщде казак тшнде) септеулжтердщ

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (8) 2017 ^ркес аналитикалык септж деп танылуы ешбiр тiлдiк зандылыкка карсы келе бермейдi жэне оны тYркi тiлдерiне катысты енбек жазFан Fалымдар дэлелдеп отыр.

Э.В.Севортян тYркi тiлдерi септiк маFынасы септеулiктер аркылы да бершп келгендiгiн айтады: «Турецкая падежная система, еще в тюркоязычных памятникиках представлявшая собою довольно сложную картину со стороны значений и форм, постепенно упростилась за счет отпадения ряда падежей, функции которых частью были переданы другим падежам, частью-послелогам» [2, с.101].

А.Н.Кононов кeмекшi есiмдердi септш жYЙесiне жаткызды: «Падеж служит для выражения лишь самых общих грамматических значений. В послелоги-имени сливаются в единое целое лексическое значение исходной основы и грамматическое значение падежа: таким образом, послелоги-имена входят в систему склонения» [ 3, с. 314].

Галым М.Закиев 1964 жыл жазь!^^ «К вопросу о категории падежа в тюркских языках» деген макаласында септш кызметш тек септж аткармайды, оны баска да кeмекшi сездер мен септеулiктер аткара алады дейд^ Галымнын, ез сeзiнен Yзiндi кел^решк: «Но не только падеж осуществляет связь имени с другими словами, подобную же функцию могут нести послелоги и другие вспомогательные слова» [4, с.209].

ТYркологияда б^л пiкiрдi дамытушы Fалымдар да жок емес. Кейбiр Fылыми енбектерде кeмекшiлердi аналитикалык септеудщ кeрсеткiшi дейтiн пiкiрлер бар.

ТYркi тiлдерiндегi аналитикалык септiк мэселесiн ^терген - профессор Ф.А.Ганиев. Галым нольдж формадаFы есiм сeзбен кeмекшiлердiн (септеулжтердщ) тiркесiн аналитикалык септiк деп таниды. Ф.А.Ганиев татар тiлiндегi 8 аналитикалык сепикл кeрсеткен. Аналитикалык септiк туралы айткан Fалымнын макаласы 1970 жылы жарык кeрген едi. Ф.А.Ганиев ол макаласындаFы пiкiрiн кен тYPде тYркi тiлдерiнiн аналитикалык морфологиясы тYPFысынан «Аналитическая морфология тюркских языков: проблемы и

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (8) 2017 задачи» деген атпен жазылFан макаласында 1979 жылы «Советская тюркология» журналында баяндайды. Галым: «Научный анализ особенностей тюркских языков показывает, что они являются агглютинативно-аналитическими языками, хотя отдельные исследователи по сей день продолжают считать их чисто синтетическими (агглютинативными)» -деп, тYркi тiлдерiн агглютинативтi-аналитикалык тш ретiнде таниды [5].

Ф.А.Ганиев септж маFынасынын кемекшi сездер аркылы бер!^ кептеген тiлдер Yшiн эдеттегi к¥былыс деп санап, сондай тiлдердiн катарына септiк маFынасын косымшадан езге кемекшi сездер аркылы да беретiн тYркi тiлдерiн де жаткызады.Ол туралы Fалымнын ез сезiн келтiрейiк: «Следовательно, выражение значение падежа служебными словами для некоторых языков-явление обычное. К таким языкам относятся и тюркские, в которых падежи выражаются не только присоединяются к основе аффиксами, но и послегогами»-деп жазады [6, с. 6].

Аналитикалык септiк кеп кырлы, кYPделi тiлдiк к¥былыс болFандыктан, оны жан-жакты, терен зерттеу кажеттiгiн Ф.А.Ганиев бiрнеше мэрте баса айтады: «Для того, чтобы привести в стройную систему всю морфологию тюркских языков и ее категории, необходимо, по нашему мнению, включить в сферу изучения морфологии и аналитические формы выражения падежных значений. Итак, аналитическое выражения падежных отношений в тюркских языках представляет собой сложное явление и в системе грамматики занимает значетельное место, поэтому оно, независимо от терминологических обозначений, должно стать объектом всестороних и глубоких исследований» [6, с.7]. Ф.А.Ганиев аналитикалык септiктердi зерттеу ете манызды мэселе санап, Fалымдар назарын 0Fан аударуы ескерусiз к&^ан жок.

0збек тiлiндегi септштщ аналитикалык т^^асы туралы арнайы зерттеген Fалым - Х.Т.Ахтамова. Х.Т.Ахтамова 1981 жылы «Послеложные аналитические формы в современном узбекском литературном языке» деген такырыпта кандидаттык диссертация жазFан. Осы енбегiнде Х.Т.Ахтамова осы такырыпты зерттеу нысаны етiп алуынын себебiн былайша тYсiндiредi: «До

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (8) 2017

настоящего времени именные аналитические формы не были предметом специального монографического исследования. Это обстоятельство определило отсутствие сколько-нибудь полного описания значений и функций аналитических форм в системе узбекского имени. Оставался не определенным тот оббем грамматических значений имени, который реализуется в узбекском языке посредством аналитических форм, а это значит, что не была определена в достаточной мере степень аналитизма в грамматике узбекского языка...» [7, с.1]. Х.Т.Ахтамова езбек тшнде аналитикалык септш жасаушы бiрлiк ретiнде септеулiктердi таниды. Галым аналитикалык т^^а жасаушы езбек тшндеп 25 септеулiк шылаудын эркайсысынын маFынасын жеке-жеке токталFан.

ЖоFарыда аталFан Ф.Ганиевтiн, Х.Т.Ахтамованын енбектерi -аналитикалык септжке арналFан арнайы зерттеулер. Ал олардан баска жалпы септеулiктердi зерттеу барысында онын септiкке байланысты кырлары туралы айтылFан пiкiрлер де жок емес.

ТYркологиялык эдебиеттерге шолу жасау барысында септеулiк шылаулардын белгш бiр септiкке байлаулы болатыны, белгш бiр септiк т^^асымен тiркесетiнi, септш косымшасы мен септеулiктердiн маFыналык-кызметлк жакындыFы бар екенi байкалды.

Септеулш шылауларды зерттеген тYркiтанушы Fалымдар шшде оларды септiк жалFауына катыссыз зерттеген бiр де бiр Fалым жок, Fалымдардын бэрi септеулiк шылауларды септжпен байланысты зерттеген. Осынын езi-ак септеулш шылау мен септiк жалFаулардын тыныз байланысы барын бiлдiредi.

Екiншiден, бiрсыпыра Fалымдар сез к¥рамында септiк жалFау мен септеулiк шылаудын тiркесi бiр маFына беретiнiн дэлелдеген. Б^л септш жалFауы мен септеулiк шылау ^рке^ бiр тiлдiк керсеткiш, бiр тшдш бiрлiк кызметiн аткарады дегендi б!вдред^ 0йткенi бiр тiлдiк бiрлiк кана бiртYтас маFынаны бере алады.

Yшiншiден, тYркiтануда аналитикалык септiктi танушы, дэлелдеушi Ф.А.Ганиев татар жэне тiлiндегi аналитикалык септшт дэлелдеп,

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (8) 2017 олардын, 6ip KepceTKrni ретшде септш жaлFaуы мен септеулiк шылау ^ркесш тaныFaн niKipiH езге Fалымдар pacTaFaH.

ЖоFapыдa aйтылFaндap кapaFaндa кeмeкшi eciмдepдiн септж жYЙeciндe кapaлуы мен онын aнaлитикaлык; т¥ЛFa жacaйтыны туpaлы такты aйтылFaн пiкipлep ете a3. Бipaк; кeпшiлiк тYpкологиялык; эдебиеттерде септеулштер мен кeмeкшi eciмдepдiн apa caлмaFы aныктaлып, epeкшeлiктepi толы; тaнылып, олap жеке-жеке топ peтiндe aныктaлмaFaндыктaн, aнaлитикaлык; тYЛFa жacaушы peтiндe кeмeкшi е^м тыс кaлFaн дей aлмaймыз. Бacкaшa aйткaндa, тYpкi тiлдepiнe ^тысты Fылыми енбектерде ceптeулiктepдiн к;Ypaмындa кeмeкшi eciмдepдe apaлacып жYp. Эcipece жоFapыдa кел^ршген пiкipлepдe ceптeулiктepдiн iлiк ceптiгiн менгеретт туpaлы aйтылFaн пiкipiлepдiн кeпшiлiгi септеулшке ^тысты aйтылFaнымeн шын мэнiндe онын бipaзы кeмeкшi eciм туpaлы деуге де болaды.

K,a3a; тiлiндe кeмeкшi eciмдep зaт eciммeн 6ipre кapaлып жYP, онын ce6e6i кeмeкшi е^мдер гpaммaтикaлык; мaFынacы жaFынaн дa, ^ркесетш ceздepi жaFынaн дa, e3i шык^н ce3 тaбынын epeкшeлiгiн caKraFa^ бaйлaныcын Yзбeгeн. Кeмeкшi eciмдep де, кeмeкшi eтicтiктep де e3i шыккгн ce3 тaбынaн aлшaктaп кетпеген. Ол туpaлы пiкipлepдi Faлымдap eнбeктepiнeн кeздecтipугe болaды. Мэселен, профессор А.Ыскгков: «кeмeкшi eciмдep, кYPдeлi eтicтiктepдiн к;¥paмындaFы кeмeкшi етютжтер кaндaй кызмет aткapca, дэл cондaй ;ызмет aткapaды. АйыpмaшылыFы - бipeулepi - кeмeкшi eciмдep. Мыcaлы «жыгылып кaлдын 6a?» дeгeндeгi «кaлдын» деген кeмeкшi eтicтiк мaFынacы жaFынaн eзiнeн б^рыюты «жыFылып» деген нeгiзгi етютжтщ кaндaй бeлшeгi сиякганып кepiнce, <^й iшiн aмaн 6a?» дeгeндeгi «шщ» деген кeмeкшi eciм мaFынa жaFынaн eзiнeн б^рыюты «YЙ» деген непзп eciмнiн cондaй бeлшeгi. «К^дын» деген кeмeкшi eтicтiк «жыFылып кaлдын» деген кYPдeлi eтicтiктiн кeптeлeтiн, жiктeлeтiн дэнeкepi болca, «iшiн» деген кeмeкшi еЫм «YЙ iшiн» деген кYPдeлi еЫмнщ тэуeлдeнeтiн, ceптeлeтiн дэнeкepi» [8, с.38]. Faлымнын кYPдeлi eтicтiк деп отыpFaны шын мэнiндe жыгыл нeгiзгi етюттне -ып кaл aнaлитикaлык фоpмaнты жaлFaнFaн aнaлитикaлык; т¥ЛFaлы eтicтiк.

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (8) 2017

A.Ыскаковтын жоFарыдаFы пiкiрi 1948 жылы жазылFан «Кемекшi есiмдер» деген макаласында айтылFан. Ал ол кезде аналитикалык т^^алы етiстiк кYPделi етютштщ катарында каралып жYPдi. Аналитикалык т^^алы етiстiк Fылымда кейiнiрек танылды. Галымнын пiкiрiнiн негiзiнде ой корытсак, мынадай пiкiрге келуге болады: аналитикалык т^^алы етiстiктiн екiншi сынары грамматикалык маFына бередi, ал кемекшi есiмнiн зат есiмге тiркесiнiн дэл аналитикалык т^^алы етiстiктiн кызметiмен сай келуi е^мнщ аналитикалык т:^етасы екендiгiн керсетедi.

Кемекшi есiмдердi септiк жYЙесiне жаткызушы Fалымдардын бiрi -

B.Исенгалиева. В.Исенгалиева: «Они являются носителями падежных аффиксов и по лексическому значению дополняют значение падежа, уточняют и конкретизируют пространственные отношения, выражаемые падежом» [9, с.18] - деп кемекшi есiмдер септш маFынасын нактылайтындыFына назар аударады.

К^азак тшнде кемекшi есiмдердi септiк категориясымен байланысты карап, онын себебiн аналитикалык септшпен байланысты танып алFаш тюр бiлдiрген тiлшi-Fалым - Н.Оралбаева. Н.Оралбаева: «Кемекшi есiмдер септiк категориясымен байлаулы, ол септiксiз ешкашан колданылмайды. Септж категориясымен маFына жаFынан байланысына коса, оныц септж категориясынсыз тшде цолданылмауы квмекшi е^мдердщ септж категориясымен тыгыз байланысына дэлел» [10, 164] - деп кемекшi есiмдердi септш категориясына жаткызады. (Курсив - КТ.М^хамади).

Сол сиякты Fалым Н.Оралбаева пiкiрiнде кемекшi есiм тiркесi септiктiн аналитикалык т:^етасы деп ашык айтылFан: «Сездердiн карым-катынасын жалпы керсету керек болса, септжтщ синтетикалык тYрi колданылады да септжтщ мекендж магынасын дэл, нацтылы кврсетуде квмекшi е&м тiркеседi, септжтщ аналитикалыц тулзасы цолданылады»[10,164]. (Курсив - К Т.М^хамади). Б^л тюр бойынша, септжтщ аналитикалык т:^етасы септiк категориясынын маFынасынын кемекшi есiм катысы аркылы ^рделенген тYрi болып саналады.

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (8) 2017 Сол сиякты тYркiтануда еЫм сeз таптарынын аналитикалык т^^аларына сын еЫмнщ шырай т^^алары жаткызылып, кYшейтпелi шырайдын аналитикалык тYрлерi сeз болып жYр. ^орытынды

Корыта келгенде, тYркi тiлдерiнiн барлыFында септiктiн аналитикалык тYрiнен eзге шырайдын аналитикалык т^^алары да бар жэне олардын ^ксастыктары да мол. ОлардаFы ^ксастыктар занды тYPде тYркi тiлдерiнiн грамматикаларынан, шырай туралы арнайы жазылFан енбектерден орын алFан. Б^л макаламызда оларFа токталып жатпай, есiм аналитикалык т^^асын жасаушы тшдш бiрлiктер кейбiреулерiне Fана сeз етумен шектелдж.

Литература

1. Мулюкова З.Б. Башкирские послелоги и способы их передачи в контактирующих языках: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. Уфа, 1985. - 19 с.

2.Севортян Э.В. К истории падежной системы в тюркских языках // Ученые записки Военного института иностранных языков. - М., 1948. № 6. - С. 90-101.

3.Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. -М-Л., 1960. - 415 с.

4.Закиев М.З. К вопросу о категории падежа в тюркских языках// Проблемы тюркологии и истории востоковедения. - Казань, 1964. - С. 207-219.

5. Ганиев Ф. А. Аналитическая морфология тюркских языков: проблемы и задачи // Советская тюркология. № 1. - 1979. С. 88-93.

6. Ганиев Ф.А. Вопросы морфологии татарского языка. - Казань, 1980. -

92 с.

7. Ахтамова Х.Т. Послеложные аналитические формы в современном узбекском литературном языке: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. Ташкент, 1981. - 20 с.

8.Ыскаков А. Кeмекшi еЫм // Халык м¥Fалiмi, 1948.

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (8) 2017 9.Иceнгaлиeвa В. Служебные имеш и послелоги в кaзaхcком языке. -Алмa-Атa, 1957. -159 с.

^^^rn^aeBa А., Оpaлбaeвa Н. ;a3a; тiлiнiн моpфeмaлap жYЙeci. -

Алмaты, 1986. - 164 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.