Научная статья на тему 'ПАРCЫ ТІЛІНДЕГІ ТҮРКІ КІРМЕ СӨЗДЕРІ'

ПАРCЫ ТІЛІНДЕГІ ТҮРКІ КІРМЕ СӨЗДЕРІ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
72
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ПАРCЫ ТіЛі / ТүРіК ТіЛі / КіРМЕ CөЗДЕР / АФФИКС / ТАРИХИ БАЙЛАНЫС

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Садықова Р. Қ., Әтейбекова Н. Т.

Кірме cөздер - бір тілден екінші тілге сөздердің енуі нәтижесінде қалыптасқан cөздер және тілдің сөздік құрамын байытушы негіздердің бірі. Бір тілден екінші тілге cөздердің енуі, тарихи жағдайға және экономикалық, cауда, мәдени қатынастарға және т.б. байланысты. Парcы тілінде кірме cөздер өте көп, cебебі парcы тілі cан алуан өзгерістерге ұшырап, басқа тілдерден енген сөздермен лексикалық cөздік қоры байып, толығып отырды. Мысалы: араб, түрік, орыc, француз және ағылшын тілдерінен өте көп енген. Әр тілдің өзіндік тарихи жолдары бар. Қазіргі кезде Иран елі баcқа тілден енген кірме сөздерінің орнына парсы тіліндегі баламасын тауып, енгізіп жатыр. Бұл мақалада иран мен түркі халықтарының арасындағы ұзақ тарихи жылдар барысында тюркизмдердің парсы тіліне ену жолдары жайында баяндалады. Мақаланы жазу барысында дереккөздерді жинау, жүйелеу, талдау, қорыту және салыстыру әдістері, тарихи-салыстырмалы, салғастыру тәсілі қолданылды.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TURKISH BORROWINGS IN PERSIAN LANGUAGE

Loan word is a process, which has driven to appearance and consolidation of some foreign elements. Loan word is an integral part of change and existence process of language, one of the main sources replenishment of vocabulary. Borrowed vocabulary reflects the facts of ethnic, social, economic and cultural connections between language communities. There are a lot of borrowings in Persian language, therefore the vocabulary of Persian language was continuously enriched. For instance, many Arabic, Turkish, Russian, French and English borrowed words. Today there is a tendency to introduce native Persian words in the language instead of borrowed words. This article explains how Turkism entered the Persian language over the long historical years between the Iranian and Turkic peoples. Methods of collecting, systematizing, analyzing, generalizing and comparing the main sources, historical-comparative and comparative methods were used to solve the goal and objectives of the study.

Текст научной работы на тему «ПАРCЫ ТІЛІНДЕГІ ТҮРКІ КІРМЕ СӨЗДЕРІ»

FTAXP 16.41.21

ПАРСЫ Т1Л1НДЕГ1 TYPKI К1РМЕ С0ЗДЕР1

Р.К. Садыцова1, Н.Т. Этейбекова2

1 Каза^ улттык цыздар педагогикалык университет^ Алматы к., Казакстан, 2 Абылай хан атындагы Казак халыкаралык катынастар жэне элем тiлдерi университетi, Алматы,

[email protected]. [email protected]

Юрме сездер - 6ip т1лден ек1нш1 т1лге сездердщ ену1 нэтижес1нде калыптаскан сездер жэне плдщ сезд1к курамын байытушы непздердщ бipi. Бip тiлден екiншi плге cездеpдiн енуi, тарихи жагдайга жэне экономикалык, сауда, мэдени катынастарга жэне т.б. байланысты. Парсы тiлiнде шрме сездер ете кеп, cебебi парсы тш сан алуан езгеpiстеpге ушырап, баска тiлдеpден енген сездермен лексикалык cездiк коры байып, толыгып отырды. Мысалы: араб, турщ орыс, француз жэне агылшын тiлдеpiнен ете кеп енген. Эр плдщ езiндiк тарихи жолдары бар. K^ipri кезде Иран елi баска тiлден енген шрме сездеpiнiн орнына парсы тiлiндегi баламасын тауып, енгiзiп жатыр. Бул макалада иран мен турш халыктарынын арасындагы узак тарихи жылдар барысында тюркизмдердщ парсы тiлiне ену жолдары жайында баяндалады. Макаланы жазу барысында деpеккездеpдi жинау, жуйелеу, талдау, корыту жэне салыстыру эдiстеpi, тарихи-салыстырмалы, салгастыру тэсш колданылды.

Tyüíh сездер: парсы mini, mYpiK mini, трме сездер, аффикс, лексика, тарихи байланыс.

Кез-келген тшдщ сездш курамына когам емipiндегi болган езгеpicтеp, атап айтканда эрдайым керсетшш журген саяси жэне экономикалык кайта курулар, мэдениет, гылым мен техника, енердщ кеп гасырлык тарихы бойындагы дамуы ез эcеpiн тигiзбей коймайтыны баршамызга мэлiм. Ягни, тшдщ сездш курамы б1р гана езшщ imra мYмкiншiлiктеpi аркылы толыгып кемелденбейтiнi бэpiмiзге де аян. взiнде жок сездеpдi езге тiлдеpден алу аркылы да тш езшщ cездiк курамын байытып, дамытып отыратынын баршамыз бiлемiз. Кандай да болмасын халыктын даму тарихына кез жiбеpсек, езге халыктармен саяси, экономикалык, сауда-саттык, мэдени жэне гылыми жагынан Yнемi тыгыз байланыста болгандыгын кеpемiз. Мундай жан-жакты карым-катынастын нэтижеш, эрине тшдщ сез курамынан айкын байкалады. Бiздщ сез етейiн деп отырган мэселемiзде парсы тшшщ тшдш курамындагы толыктырулар мен тYpiк тшнен енген сездер тещрепнде болмак.

Иран халкы басынан кешкен узак даму тарихында бipкaтap елдермен араласып, эр тYpлi кезенде тYpлi карым-катынастар жасаган. Сол елдердщ 6ípí - TYpкия eлi. Осылай ерте кезден ирандыктар тYpкi тiлдeс халыктармен тыгыз байланыста болды. Тарихи-археологиялык, керкем эдебиеттерде кездесетш тYpкi твдершщ cездepi де бipшaм кeздeсeдi. Сондай-ак тYpкi-монгол cездepi де парсы тшше эсер етпей койган жок. Бул тiлдep кaзipгi парсы сездш корында араб пен европа тшдершен кeйiн Yшiншi орынды иелендь Ирандык эдiскеp галым Ахмад Саффар Мокаддам парсы тiлiнде баска тшдердепдей кептеген тiлдеpден кipме сездер енген, сонын iшiнде араб,европа, тYpкi, монгол, кытай тшдершщ сездеpi бар екендтне токталган. Мысалы: тYpкi тiлiнен [otaq], [boshqab], [qashoq], монгол тiлiнен [^о], [хапит], [miz], кытай тiлiнен [shai], [sini] жэне т.б. тiлдеpден енген юрме сездерге токталып етедi [1; 185].

Жер шарында емip CYpiп келе жаткан Yлкeндi-кiшiлi халыктардын кай-кайсысында болсын езге тiлдepдeн ауысып келген кipмe сездер кептеп кездеседь ¥сак халыктарды айтпаганда, мэдeниeтi дамыган, гYЛДенiп ескен, тарихы теренде жаткан елдердщ езiндe кipме сездер айтарлыктай кeздeсeдi. Сондай eлдepдiн 6ípí Иран елшщ cездiк корларынан кipмe cездepдi кeздeстipугe болады. Иэ, тек бiз сез eтiп отырган тYpiк жэне парсы тшдердщ гана емес, кай тiлдiн болса да, cездiк курамы езiнiн даму барысында баска тшдерден енген сездермен толысып отырады. Бip тiлдeн екiншi тiлгe cездеpдiн ену^ тарихи жагдайга жэне экономикалык, сауда, мэдени катынастарга жэне т.б. байланысты болганы туралы осы уакытка дешн айтылып кeлдi, эpi де айтылуда. Тiлдегi сездер эpбip халыктын рухани жэне материалдык мэдениетiнiн, тарихынын, бYкiл

бтм болмысыньщ жаркын айнасы. Тiлдe халыктыц салт-санасы мен эдет^^рпыныц, мeнтaлитeтi жэне т.б. белгiлерi болары свзсiз.

Парсы тшше араб тiлiнен кейiн эсер еткен непзп тiл - TYpiK тш болып табылады. TYpiK жэне парсы тшдершщ вкiлдepi Жiбeк жолы аркылы сауда жасауда жаксы карым-катынаста болган. Ею ел арасындагы алгаш^ы карым-катынас Сасанидтер дэуipi патша Хосроу Аниширван мен алгаш^ы TYpiк каганаты Ke3i^4e дипломатиялык жэне эскери т^ргыда болган. Ал, Саманидтер дэуipiндe (IX- X ff.) тYpiк эскepлepi Иран жеpiнe квптеп кipгiзiлe бастады. Сондай-ак, шыгыс тYpiк тiлiнде свйлейтiн кашкар тайпасы Иран жеpiне орналасып, парсы тшше вз эсерлерш тигiзгeн. Иранда баска да тYpiк тiлдeс халыктар т^ратын аралдар бар. Ал, батыс тYpiк тiлiнде немесе 0Fыз диалектiсiнде свйлейтш TYpiкмен тайпасы Горган жеpiнде парсы тшнде свйлeйтiн халыктармен бipгe вмip CYpгeн. Faзнaвидтep мен Селж^ктардыц ел билеген т^сында парсы-дари тiлiнe квптеген тYpкi свздepi eндi.

Ощуспк Кавказдыц ШыFыс Еуропа мен Ощуспк-Батыс Азия шекарасында орналасуы, осылайша элемнщ ею бвлшнщ байланысы, шалFай аймактар аpасындаFы саудаFа мYмкiндiк беpетiн к^рылык, тещз жэне взен жолдарыныц болуы (СолтYCтiк Ж1бек жолы БылFаpы жолы) Кавказдыц саяси жэне географиялык мацы^а ие екенш квpсетедi. Халыктардыц теракты козFалысына байланысты Кавказ теракты квшькон Yдеpiсiнiц вpiсi, сонымен катар тiлдеp мен мэдениеттердщ взара эpекеттесуi нэтижесiнде болды. Эсipесе Селжуктердщ (ОFыз-TYpiкмендеp) ШыFыс Анадолы мен Ощуспк КавказFа шабуылдары жш болды [2; 275]. Осы т^ста да тiлдiк алмасулар орын алды.

Ал Шы^ысхан ИpaнFа шабуыл жaсaFан т^сында, яFни 1249-1528 жылдарында парсы-дари тiлiне квптеген монFOл свздеpi енген болатын, б^ныц взi Сефевидтер мемлекетшщ к¥рылуымен т^спа-т^с келедi.

XVI Faсыpдa Сефевидтер Иранды жаулап алды да тYpiк тiлiн эскери эpi ресми тiл pетiнде жapиялaFaн. Typ« тiлi осы т^ста жэне де Афшаридтер мен Каджарлар дэуipi кезвде де кец КOлдaнылFaн [3;6]. Б^л, эрине парсы тiлiне тYpiк свздершщ етене енiп колдануына осындай тарихи жаFдайлаp себепшi болып, вз эсерлерш тигiздi деуге эбден болады.

Немю Fалымы Г.Дёрфер Fылыми ецбегшде парсы тшше тYpiк тiлi свздершщ енуш Yш кезецге бвлiп карастырады:

1-кезец: Ощуспк жэне шыFыс тYpiк элементтерш камтитын ежелгi тYpiк свздеpi;

2-кезец: Ощуспк жэне шыFыс тYpiк, мощол элементтеpiн камтитын орта тYpiк жэне мо^ол свздеpi;

3-кезец: Таза ощустш тYpiк элементтеpiн камтитын жаца тYpiк свздеpi.

«Егер Fазнавидтеp билiгiн ИpандаFы тYpiк Yстемдiгiнiц бастауы деп карастыратын болсак, тYpкi свздеpi алFаш рет парсы тшше осы кезецде бершген Абу-ль-Фадль Мухаммад ибн Хусейн аль-Байхаки ецбеп аркылы енген»,-деп квpсетедi Fалымдаp. Алайда кейбip зеpттеушiлеp б^л пiкipдi д^рыс деп санамайды. Олардыц шюршше алFаш рет парсы тiлiне тYpiк свздеpi Селж^ктардыц ел билеген т^сында ене бастаFан. Сондай-ак, баска зерттеушшер парсы тiлiнде тYpiк свздеpi Селж¥ктаpFа дейiн кездескенiн айтады. Б^дан шыгеатын корытынды, парсы тiлiне тYpiк свздеpi тYpлi кезецдерде ене бастаFан.

Парсы поэзиясы элемдегi ец эдемi поэзияныц бipi болып саналатындыFы жазушылар арасында эpi эдебиетке кызы^ушылык танытушылар арасында белгiлi. TYpкi тiлiнен енген свздер парсы поэзиясы мен квне мэтшдершен орын алды. Элемге эйгiлi Фердаусидщ «Шахнаме» шыFаpмaсынaн (tagin «батыр, к^арман», buq «айкай» секiлдi т.б.) тYpiк свздеpiн жэне тYpiк антpопонимдеpiн кездесируге болады. Сондай-ак бiзге жеткен квне Асади Тусидщ «ЛуFат-е фарси» свздшнде бipаз т^рмыска катысты, yarandaq, caroq, qalpa жэне т.б. секiлдi тYpiк свздеpi квpсетiлген. Ал, парсы тiлдi окыpмандаpFа 3 томдык квркем м^ра калдыpFан Иранныц казipгi заманFы атакты акыны Шахрияр ецбектеpiнде тYpiк тшшен енген квне эpi тарихи свздермен катар 150-ден астам ортак свздер мен пркестер бар екендiгiн Гулиев Эльман Исмаил оглы «Общеупотребительные тюркизмы в персидском творчестве М. Шахрияра» атты макаласында кврсеткен [4].

Парсы жэне тYpкi плдершщ жакындасуыныц синтаксистiк к¥былыстары вте тацкаларлык, себебi б^л тiлдеpдiц к¥рылымы эр тYpлi. Алайда ^ксастыктарды да байкауFа болады. ЖоFapыда атап квpсетiлген дэуipлеpде тYpiк свздеpi парсы тiлiне вз эсерш тигiзiп, парсы тiлi лексикасыныц дамуына вз эсеpiн тигiзгенiн квруге болады. Юрме свздеpдiц квбiсi экономика, мэдениет, сауда,

Kß3aK, Yлmmъщ щыi3dap пeдaгогuкaлъщунuвepcumemiнiц Хaбapшыcы № 2(82), 2020

тypмыскa ^тысты сeздep болып тaбылaды. Эскepи лeксикaFa бaйлaнысты тYpiк тiлiнeн rnp^i тiлiнe eнгeн эpi жиi колдaнылaтын кipмe сeздepгe: tup ««e^ipe^», tofang «^apy», kasik «кeзeкшiлiк» сeкiлдi сeздepдi aтaп aйтyFa болгды.

Ал, «tuman» тYpiк сeзi aлFaшкы кeздe «он мьщ» дeгeн мaFынaдa колдaнылFaн, тешн 6ул сeз ^анныц aкшaсы-«тyмaн» дeгeн мaFынaсынa ayысып осы yaкыткa дeйiн колдaнылып кeлeдi. Кaзipгi тaцдa «boluk» тYpкi сeзi Иpaнныц кeй ayмaктapындa «ayдaн» дeгeн мaFынaдa колдaнылaды, бypынFы кeздe бул ceз «эскepи кaтap» дeгeн мaFынaдa колдaнылFaн. Бaстaпкыдa «azuqe» дeгeн сeз «эскepи азык» дeгeн мaFынaдa колдaнылсa, кaзip пapсы тiлiндe бул сeз «aзык, тaмaк» мaFынaсындa тец колдaнылaды.

ТYpiк тiлiнeн eнгeн эскepи сeздep Рeзa пaтшaньщ бyйpыFынaн кeйiн пapсы ceздepiнe aлмaстыpылды. Mысaлы, saqlow «гapнизон» тезшщ оpнынa ^ip padegan пapсы сeзi, qosun «apмия» сeзi artesh сeзiнe, qaravul «кapayыл» тезшщ оpнынa negahban ceзi колдaнылды.

Тypмыскa кaтысты тYpiк сeздepi дe пapсы тiлiндe тец колдaнылды. MысaлFa, qasoq «кaсык», basqob «тэpeлкe», alak «eлeк», dogme «тYЙмe», otaq «бeлмe», tosaq «тeсeк», qeici «кaйшы», otu «упк» сeздepiн aйтyFa болaды. Ал, сayдa-сaтык саласына, ayыл шapyaшылыккa байланысты tutun «тeмeкi», gomroq «кeдeн», qeslaq «кыстау», yaylaq «жaйлay», batlaq «^araa^», alaciq «шaтыp», saqqez «сaFыз» ceздepiн aйтyFa болaды.

Aq, кус жэж eсiмдiк aтayлapын да кeздeстipyгe болады, мысaлы: ordaq «YЙpeк», qaz «каз», olaq «eсeк», qus «сущ^», qarc «^^фау^ла^», qeysi «шабдалы тYpi», qaraqus «тyЙFын», qater «кaшыp» [4]. Кeйбip тYpiк сeздepi пapсы тiлiнe eтeнe eнiп, тещ^н колдaнылaды. Бундай сeздepгe souqat «сыйлык», caq «толык», cabok «a^ra^p», qati «apaлaс», kucek «юш^т-ай» т.б. сeкiлдi сeздepдi жaткызyFa болaды.

Пapсы тiлiндe eз кeзiндe тещ^н колдaнылFaн, aлaйдa кaзipгi тaндa apxaизмгe aйнaлFaн тYpiк сeздepi дe бap. Mысaлы: kapuci «eсiк кYзeтшiсi», dolmac «ayдapмaшы», ilci «eлшi», dustaq «тYpмe» сeздepiн aйтyFa болaды. Дeгeнмeн mp^i тiлiнe тYpiк тiлi сeздepiмeн кaтap кeйбip сeз тyдыpyшы aффикстep дe eнгeн. Cондaй aффикстepгe кыскаша токтaлa кeтсeк:

«-ci» тYpiк cyффиксiн rnp^i тiлiндe жиi кeздeстipyгe болaды. Mысaл peтiндe sekarci «яцшы», ma'danci «кeншi», doroskeci «apбaкeш», jarci «жapшы, xaбapшы», ruznameci «гaзeтшi», masvaratci «якылшы, ^вдсшЬ», sinimaci «киношы», postci «пошташы» жэж т.б. ceздepiн кeлтipyгe болaды.

«-tas» тYpiк cyффиксi пapсы тiлiндe aз колдaнылaды. Кeптeгeн бул суффикс apкылы жaсaлFaн ceздep apxaизм болып тaбылaды. Mысaлы: xeyltas «эpiптeс», xajetas «мыфза», sahrtas «жepлeс» ceкiлдi сeздepдi aïïryFa болaды, aлaйдa бул сeздep жоFapыдa aйтылFaндaй ^ipd тaцдa пapсы ттн^ колдaнылмaйды.

«-ulu» cyффиксi пapcы ттн^ кiшipeйтiп кepсeтy мaFынaсындa колдaнылaды. Mысaлы: zangule «кiшкeнe коцыфау», kuculu «юш^ш^й», quzulu «кiшкeнe бYкip».

«-me» суфикс apкылы surme «CYpмe», chakme «e™», dolme «долма» сeздepiн мысал peтiндe кeлтipyгe болады.

«-basi» тYpiк ceзi пapcы тiлiндe ceз жасаушы peтiндe колдaнылaды. Mысaлы: yuzbasi «жYзбaсы», baqbanbasi «aFa бакшашы» tajerbasi «кeпeс бaсшысы» [5;38].

Н.И.Толcтой aйтып кeткeндeй, тш мeн этникалык топтыц тaFдыpы эpкaшaн тыFыз бaйлaнысты болды. Пapсы тш^^и кipмe сeздep, отныц iшiндe тYpiк сeздepiнiц сaнын нaкты aйтy eтe киын. Ceбeбi, тiптi сол тшдщ eзiнiц лeксикaсындaFы сeздepдi aныктay киын. Сол тшдщ сeзi eкeндiгiн ж кipмe сeз eкeндiгiн тeк такты дэлeлдep кeлтipiп, apнaйы кyжaттap мeн ceздiктepгe CYЙeнe нaкты айта aлaсьщ. Бeлгiлi 6íp тiлдeн eнгeн жэж тYпнyскa ceздepдiц сaнын лeксикогpaфиялык жолмeн eсeптey отай. Кaзipгi пapcы тЫн^и толык сeздiктepдiц 6ípí сaнaлaтын Эли-Aróep ^ф^ид^ ceздiгiндe 158431 лeксeмa жaзылFaн, олapдыц 99522-i apaб тiлiнeн eнгeн ceздep болып тaбылaды. Cонымeн кaтap, бул лeксeмa apaсындa тYpкi тiлдeс жэнe eypопaлык тiлдepдeн eнгeн сeздep дe бap. Бip тiлдeн eкiншi тiлдeн eнгeн сeздepдi aныктayдa эдeби шыFapмaлapдыц мaцызы зоp. Cондaй шыFapмaлapдыц 6ÍP aтaкты Фиpдayсидiц «Шaxнaмa» туындысы. Шaxнaмaдa шeтeлдiк кipмe сeздep eтe аз колдaнылFaн.

Иpaн Ислам Рeспyбликacындa 1935-1941 жылдapы пapcы тiлiндeгi кipмe сeздepiнiц Yлeсiн KыскapтyFa бaFыттaлFaн пypистикaлык YPДiстepдi жapиялaмaFaндa пapсы тiлiндe кipмe ceздep, соныц iшiндe тYpкi тшжн eнгeн сeздep сaны кeп болуы ыктимал eдi. Аталмыш мaкaлa M. Mоинньщ

6 томдык сездшн непзге ала жазылган. Сездшке жасалган талдау негiзiнде парсы тшнде кездесетiн 500-ге жуык тYрiк cездерi терiлiп алынды. Ал, осы макала соцында аталмыш cездiкке CYЙене парсы тшнде кездесетiн тYрiк сездершщ кыскаша тiзiмiн ^сынып отырмыз. Айта кетешк, берiлiп отырган сездер парсы тшнде ете жиi колданылатын тYркi cездерi болып табылады. Ал, парсы тшнен енген тYркi cездерi М.Моин сездш бойынша аныктаганымыздай 500-ден асады [6]. Теменде аталмыш сездер бершедь

Кесте-1-М.Моин cездiгiндегi парсы тiлiндегi кейбiр тYркi сездершщ берiлуi:

№ Казакша аудармасы Транскрипция Парсыша аудармасы

1. азык азуке

2. ак ак ¿т

3. аксакал ак сэкэл

4. алтын алтун

5. эке ата

6. белме отаг

7. лагерь урду

8. Yйрек ордак

9. арыстан, батыр арслан

10 сыйлык эрмэган ¿(1*^1

11 есек ешэк

12 есек олаг

13 елшi илчи «л^

14 эпке баджи «^ь

15 басып шыгару басма/э

16 баспашы басмэчи «л. ¿л^ъ

17 кебiсшi башмагчи

18 басшы баши «А?

19 бай бай

20 пошташы постчи «л^

21 аткыш тофангчи «л ^^

22 телефоншы телефончи «л

23 карак¥йрык джейран

24 семiз, толык чаг ¿^л

25 бауыр, ага дадаш

26 су су

27 сыйлык сугат

28 зацсыз жолмен сауда жасау гачаг ¿1л1'

29 зацсыз жолмен сауда жасаушы гачагчи

30 касык гашог ¿ила

31 кызыл тYC гезел

32 алабалык гезелала

33 кыстау гешлаг ¿^а

34 кемек комэк

35 жага иаке ¿аз

Кiрме сездер Yшiн басты шарт - костшдшк деген пшр лингвистер арасында кец тараган. Осындай пiкiрдi бiлдiрушшщ бiрi Венгр зерттеушю Б. Шулан «Сездштеп юрменщ кебiсi костшдшк ортадан пайда болады, ез ортасында гана белгiлi шетелдш сездi алдымен кос тiлде сейлеушшер колданады, содан соц тiлдiк салада кец келемде таралады. Кейiннен ол сез жазба сезге юрш, тшдщ барлык саласын камтиды»,-деп атап етедi [7;122]. Кейбiр зерттеушiлер «юрме сез» деген термицщ баска ^гымда жэне «сездщ бiр тiлден екiншi тшге ауысуы» дегендi баска магынада

тYсiндipедi. Макалада тYpiк тшнен парсы тiлiне сездердщ енуiнiн басты себептеpi жайында, ягни сездеpдiн экономикалык, сауда, саяси жэне мэдени катынастарга байланысты болгандыгы жайлы кыскаша мэлiметтеp беpiледi. Атап айтар болсак, парсы тiлiнiн тiл ерекшелштерше мэн беpiлiп, тYpiк тiлiнен енген юрме сездеpдiн парсы тiлiн байытуга зор Yлес косатыны женiнде парсы, jyp^, агылшын жэне казак, орыс тiлдеpiнде бipкатаp макалалар жазылганын айтуга болады. Осы орайда Г.М. Оруджеванын «Молодой учёный» гылыми жастар журналында жарияланган «Turk^ household utensils lexiran in medieval Persian dictionaries» макаласына сiлтеме жасай келе макалада керсетшген <^асырлар бойы адамнын дене мYшелеpi кептеген сездеpдi, сез тipкестеpi жэне топонимдеpдi курудын негiзгi кездеpi болды» деген кезкарасына толыктай косыламыз [8; 442]. Иэ, шын мэнiсiнде адамнын дене мYшелеpi 6íp тiлден екiншi тiлге кipме сез pетiнде енш коймай, сез тудырушы да болды. Мысал pетiнде «кэмэр», ягни «бел» деген сездi айтуга болады. Сонымен катар, баска да сездеpдi айтуга болады. Жалпы макалада айтып еткендей тYpiк тiлiнен парсы тiлiне енген сездердщ езi М. Моиннын сездш бойынша 500-ден асады, ал сол сездер аркылы жасалган сездеpдi коссак, эрине бул сездеpдiн саны артатыны анык. Г.М. Оруджева макаласында ете жаксы мысалдар келтipе отырып, парсы тшшде тYpiк тiлiндегi сездеpдiн колданылуын керсете алган. Г.М. Оруджева макаласында екi тiлде де сейлемдер беру аркылы накты кеpсетiп, сездеpдiн сездштерде кандай магына беpетiндiгiн ашып керсеткен.

Сондай-ак, Н.Агабанын «Fars dilinde Türk dilinden alinti soz^kler» атты макаласында айта кетуге болады. Макалада автор «Парсы тшшде колданылатын тYpiк сездер^ олардын фонетикалык езгеpуi жэне парсыша айтылуы туралы ешкандай деpлiк енбектер жазылмаган. Парсы жэне тYpiк тшдершщ лексикалык жэне фонетика салаларындагы байланысы зерттелген кезде, осы екi тшдщ кейбip зерттелмеген мэселелеpiн байкауга болады»,-делшген [9;667]. Буган бiзде макала жазу барысында кезiмiздi жеткiздiк. Сонымен катар, Н.Агабанын езшщ «Fars dilinde Türk dilinden alinti soz^kler» атты макаласында бipкатаp авторлар енбектеpiне сштеме жасай келе, парсы тiлiнде колданылатын кейбip тYpiк сездеpiнiн парсы тшше енген кезiнде парсы тiлiне тэн ережелерге сэйкес езгергендтн керсеткен. Макалада парсы тшнщ диалектiлеpiнде эзербайжан тYpiкшесiнен енген сездеpдiн санынын кеп екендш айтылган. Макалада автор Н.З. Хатемидщ «Теhpан диалектiсi» деген енбегiн непзге ала отырып, тек 6íp Теhpан диалектiсiнiн езiнде 150-ге жуык тYpiк сезi бар екендiгiн айтады. Автор макаласынын сонында казipгi парсы тшнде колданылатын тYpiк сездеpiнiн тiзiмiн керсеткен. Тiзiм бойынша 55 сез бершген [10; 673-674]. Эрине бул мысал ретвде гана беpiлген сездер болуы ыктимал, себебi парсы тiлiнде колданылатын сездер тiзiмi будан да кеп. Бiз буны М.Моин сездiгiмен жумыс жасаган сэтте кезiмiздi жеткiздiк.

Эpi Зилфер Хусейнулы «Türk^eden Fars^aya Ge?mi§ Kelimeler» атты Сефевидтер дэуipi кезещн мысалга алып жазган енбегiнде парсы тшндеп тYpiк сездеpiнiн кептеп кездесепндтн керсеткен. Макалада Сефевидтер дэуipi кезiндегi парсы тiлiне тYpiк тiлiнен енген сездер жеке-жеке такырыпшалар аркылы керсетшген. Атап айта кетсек:

эскери терминдер, сонын швде кару-жарактар мен согыс куралдарынын атаулары;

саяси терминдер;

отбасына катысты терминдер;

элеуметтiк терминдер;

грамматикага катысты терминдер.

Зилфер Хусейнулынын «Türk^eden Fars^aya Ge?mi§ Kelimeler» атты Сефевидтер дэуipiн гана мысал pетiнде алган енбегшен бipкатаp теpминдеpдiн эр сала бойынша енгендтн байкауга болады. Автор макаласынын сонында парсы тшше енген тYpiк сездершщ кейбipiнiн тек Сефевидтер дэуipiнде гана колданылганын жэне осы кезеннщ сонына карай олардын парсы тшшде колданыстан шыгып кеткендiгiн, ал кейбip сездеpдiн тiптi бYгiнгi ^нге дейiн парсы тiлiнде де колданылатындыгын айтып еткен.

Араб тiлiнен енген сездер тYpкi сездеpiнде де кездеседь Бipак парсы тiлiнде тYpкi сездеpi саны жагынан араб тiлiнен кешн орын алады. Кейбip орыстын галымдары да парсы тiлiндегi тYpкi юрме сездеpiн араб тiлiнен сон кояды [11; 808].

Парсы лексикасынын тагы 6íp манызды курамдас белiгi - бул эскермен, турмыстык, мал шаруашылыгымен, географиялык нысандармен байланысты лексикага енген тYpкизм болып табылады [12]. Ауызша жэне жазбаша парсы тiлi лексикасына катты тYpкi тiлi эсеpiн кептеген

^нделшт эзiрбайжан тшндеп сeздерi дэледцейдi [12]. Ж.Р. Перридщ пайымдауларына Караганда парсы тшше шамамен 1200 эзiрбайжан ce3i юрген, ол сездердщ eHyi Иранда эзiрбайжан билеyшiлерi тусында негiзiнен XVI гасырдан бастап т^рган кезецнен басталды. М^ндагы кiрме сездер негiзiнен экiмшiлiк атауларга жэне эскери терминдерге катысты [13]. Сефевидтер дэyiршде Иранда пайда болган атыс каруларына байланысты кептеген сездер эзiрбайжан тiлiнен алынган кiрме сездер болып табылады. Мундай сездерге «туфанг», «чакмак», ал баскару саласында: «минбаши», «юзбаши», «бейклербейки», «болук» деген сeздердi айтуга болады [14]. Эзiрбайжан жэне парсы халыктарыныц карым-катынасына байланысты шешлик (эзiрбайжан тiлiнде §i§lik), долма (эзiрбайжан тiлiнде dolma ), тагам тYрi (эзiрбайжан тiлiнде qiyms ), жага (эзiрбайжан тiлiнде yuxa ) жэне т.б. сездер эзiрбайжан тiлiнен алынган. Сондай-ак парсы тiлiнде эзiрбайжан тшшен тагам тYрi (эзiрбайжан тiлiнде qab ), касык (эзiрбайжан тiлiнде qa^iq), казан (эзiрбайжан тiлiнде qazan ), кайшы (эзiрбайжан тiлiнде qaygi), каз (эзiрбайжан тiлiнде qaz ), ауыз (эзiрбайжан тiлiнде agiz ), айран (эзiрбайжан тiлiнде qatiq) [14], сепз (эзiрбайжан тiлiнде sdkkiz), коргасын (эзiрбайжан тiлiнде qu(o)rqu§un) жэне т.б. сездер бар [ 15].

Сефевидтер кезещнде кызылбас (эзiрбайжан тiлiнде qizilba§), аскабак (эзiрбайжан тiлiнде qabaq, balqabaq), ецщрю (эзiрбайжан тiлiнде qэnimэt) жэне т.б. эзiрбайжан сeздерi парсы тшнщ аясын кецейтуге септiгiн тигiздi [14,41]. Кейбiр парсы тiлiндегi алынган сездер эртYрлi магынага ие болды. Мысалы, ежелп эзiрбайжандык тесек «ятаг» жэне керней «бурга» сeздерi парсы тiлiнде (йедек) жэне ¿л (bug) деп ез магыналарын eзгерттi [[14,40]. Эзiрбайжан тiлiнен алынган аш «сорпа» магынасында колданылады, ал бурындары эзiрбайжан тшнде бул сез «палау» дегендi б^вдрген [16].

Миннуллин Б.К. «ХХ гасырдыц басындагы татар баспа тiлiндегi араб-парсы жэне тYрiк кiрме сeздерi» атты макаласында керсеткендей араб-парсы жэне тYркi кiрме сeздерi татар тiлдерiне ез эсерi болганы жайында дэлелдер бередi [17]. Осы орайда, тYркизмдi тек парсы тшнде емес, бэлкiм орыс тiлiнде зерттеу кещнен зерттеyдi кажет ететiнi жайында Г.И. Марданова жэне т.б. авторлык эрiптестiкте жазган «Complex Corpus Of Turkisms Of The Russian Language» атты макаласында керсеткендей «Тшдш байланыстар мэселесi эрдайым отандык жэне шетелдiк тiл бiлiмi галымдарыныц зерттеyлерi децгешнде карастырылып, кеп ултты мемлекет, ягни Ресей жагдайында ерекше мацызга ие. Кептеген казiргi замангы ецбектерде орыс тiлiндегi тYркi элементтерш мукият зерттеудщ мацыздылыгын атап керсетедЬ» [18;147]. Осы берiлген деректерге CYЙене отырып, казiргi гылым саласында турю сездерш парсы жэне тагы баска тшдерде жан-жакты, терец зерттеу - заман талабы болып табылады.

Жалпы корытындылай келсек, парсы тiлiне тYрiк сeздерiнiц Сефевидтер дэyiрiне дейiн де ене бастаганына жэне тYрiк сездершщ тYрлi салада енгенiне кез жетюздш. Сонымен катар, парсы тiлiне тYрiк сeздерiмен бiрге, бiркатар сез тудырушы тYрiк aффикстерi де енген жэне нэтижешнде парсы тiлiнде бiраз сездер пайда болган. Сондай-ак осы такырып аясында шетел галымдарынан П. Пеллиот, В. Минорский, В. Хинз, Г. Дерфер, Г. Заринезад, Ф. Копрулу жэне т.б. жYргiзген ецбектерш атап етуге болады. Fалым Тунджер Гуленсойдыц «Парсы жэне араб тiлiндегi тYркi сeздерi туралы жазбалар» макаласында тYркi тiлiндегi парсы мен араб сездершщ магынасы мен олардыц жасалу жолдарына токталган. Атакты лингвист галым Фр.Миклошичтщ шыгыс жэне ОцтYCтiк шыгыс Европа тiлдерiндегi тYркi сeздерi туралы зерттеyлерi мол лексикалык материалды камтыган. Дегенмен отандык галымдар бул такырып тещрегшде кеп зерттеулер жYргiзбеген.

Кiрме сездер тшдщ сездш курамыныц бiраз белтн толыктыра отырып, оныц мYмкiншiлiгiн кецейтедi жэне сол аркылы оныц жан-жакты кызметш камтамасыз етедi. Елдегi когамдык дамудыц эрбiр сатысы тiл тарихына ез iзiн калдырып отыратыны белгш. Тiлдi зерттеу, тiлдi салыстыру аркылы тарихпен де таныс болатыны анык. Бiз макалада парсы тiлiне енген турш сeздерiнiц тарихи жолдары, олардыц теориялык зерттелyi, парсы тiлiнде колдану аясымен кецiмен танысуга мYмкiндiк алдык.

ЖоFaрыда келтiрiлген тYрiк тiлiнен парсы тшше енген юрме сездер мен олaрдыц парсы тiлiне ену жYЙесiн зерттей келе тeмендегiдей корытынды жacaдык:

Берiлген кiрме сездер - сол плдщ лексикалык корыныц элсiздiгiн керсетпейд^ керiсiнше парсы тiлiнiц тeрiнен орын алуы, тiлдiк корыныц дамуына ез Yлесiн косуы - тiлдiк Yдерiстiц эр тiлде болатыны сиякты занды кубылыс. Ка^рп заманFы парсы лексикасы - ежелгi дэyiрден бастау алады жэне ол бYгiнгi кYнге дешн бiртiндеп калыптаскан бiрнеше дэyiрлердiц жемюь

Эр тYрлi салада колданылатын TYpiK тiлiнен парсы тшше енген сездер ауызша жэне жазбаша тYpде парсы тiлi лексикасыньщ дамуына cenTiriH тигiзгенi, TYpiK cездеpi парсы тiлiне еш кYштеусiз eHyi жэне ею т1лдщ узак тарихи жылдар бойы тыгыз карым-катынаста болуы - макаланыц нэтижeсiн кеpсeтeдi. Сондай-ак тYpiк тiлiндe де парсы юрме сездepi туралы макалада бepiлгeн дэлелдер алдагы уакытта да оны терещрек зepттeлyiн кажет eтeдi.

Жалпы алганда парсы тшшщ тiлдiк epeкшeлiктepiнe мэн берш, тYpiк тiлiнeн енген юрме сездердщ парсы тiлiн байытуга зор Yлeс косаканы жайында мэлiмeттepдщ кyэсi болдык.

ПайдаланылFан эдебиеттер

1. Moqaddam S.A. (2007) Persian language// Book Two: Capital of Iran. Tehran.

2. Sayinn Z.,Shaldarbekova A. (2018) Turks Akhyska of Kazakhstan: history and contemporaneity. Astra Salvensis, ап VI, numär 11. P.275-276.

3. Dörfer G. (1963) Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen // Bsnd I. Chöttingen.

4. Гулиев Э. И. (2015) Общеупотребительные тюркизмы в персидском творчестве М. Шахрияра // Вопросы теории и практики. № 7(49).

5. Пейсиков Л.С. (1973) Очерки по словообразованию персидского языка. Москва: Изд-во Московского унта. С.81-85.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

6. Moin M. (1973) Farhange-e farsi, vols. 1-6. Tehran. P.5-220.

7. Sulan B. (1963) Zu einigen Fragen des Bilinguismus // Slavica. Bd 3. Debrecen. -P.122.

8. Оруджева Г. М. (2017) Turkic household utensils lexicon in medieval Persian dictionaries //Международный научный журнал «Молодой учёный».- № 5 (139).- C.442-445.

9. А§аЬаЬа N. (2013) Fars dilinde Türk dilinden а1шй sözcükler //Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Ankara. Vol 8, Iss 1, -P. 667-675.

10. Hüseynli Z. (2016) Türkgeden FarsQaya Gegmi§ Kelimeler.

https://bilimdili.com/toplum/dil/turkceden-farscaya-gecmis-kelimeler-safeviler-donemi/

11. Рубинчик Ю.А. (1985) Персидско-русский словарь. Москвa.- 863 с.

12. Ashraf A. (2007) Official response of the Encyclopaedia Iranica to the Associated Press article of March 25, entitled. -P.3

13. Doerfer G. (1989) Azerbaijan viii.Azeri Turkish// Encyclopaedia Iranica. Volume III pp. 245-248.

14. Зэринэзадэ h. h. (1962) Фарс дилиндэ Азэрба]чан сезлэри /Под ред. А. Азери. - Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР. c. 15

15. Knüppel M. (2000) Turkic loanwords in Persian // Encyclopaedia Iranica. January 1. -P.3.

16. Абдуллаев И. Г. (1972) О характере и формах проявления двуязычия и многоязычия в Азербайджане (на материале взаимовлияния азербайджанского и иранских языков) // Проблемы двуязычия и многоязычия. -М.: Наука. С. 213-217.

17. Миннуллин Б.К. (2012) Арабо-персидские и турецкие заимствования в языке татарской периодической печати начала XX века //Филологические науки. Вопросы теории практики. №6 (17). C.99-101.

18. Мardanova G. I., Karimullina G. N. (2017) Complex Corpus of Turkisms of The Russian Language //Astra Salvensis. №10. P.145-150.

Турецкие заимствования в персидском языке

Р.К. Садыкова1, Н.Т. Атейбекова 2 1 Казахский национальный женский педагогический университет, г.Алматы, Казахстан 2Казахский университет международных отношений и мировых языков им. Абылай хана, г.Алматы,

Казахстан

[email protected], [email protected]

Заимствованная лексика является неотъемлемой частью процесса изменения и существования языка, одним из основных источников пополнения словарного запаса. Заимствованная лексика отражает факты этнических, социальных, экономических и культурных связей между языковыми сообществами. В персидском языке очень много заимствованных слов, таким образом лексика персидского языка непрерывно обогащалась. К примеру, много слов из арабского, турецкого, русского, французского и английского языков.

В настоящее время вместо заимствованных слов начали вводить исконно персидские слова. В статье описывается, каким образом тюркизмы вошли в персидский язык в течение длительного периода взаимодействия между иранским и тюркским народами. Такие методы, как сбор материалов, систематизация, анализ, обобщение, сравнение основных источников, историко-сравнительные и сравнительные методы были использованы для решения цели и задач данного исследования.

Ключевые слова: персидский язык, турецкий язык, заимствованные слова, аффиксы, лексика, исторические отношения.

Turkish borrowings in Persian language

R.K. Sadykova1, N. Ateibekova 2 Kazakh National Women's Teacher Training University, Almaty , Kazakhstan Kazakh Ablai Khan University of International Relations and Word Languages, Almaty, Kazakhstan

Loan word is a process, which has driven to appearance and consolidation of some foreign elements. Loan word is an integral part of change and existence process of language, one of the main sources replenishment of vocabulary. Borrowed vocabulary reflects the facts of ethnic, social, economic and cultural connections between language communities. There are a lot of borrowings in Persian language, therefore the vocabulary of Persian language was continuously enriched. For instance, many Arabic, Turkish, Russian, French and English borrowed words. Today there is a tendency to introduce native Persian words in the language instead of borrowed words. This article explains how Turkism entered the Persian language over the long historical years between the Iranian and Turkic peoples. Methods of collecting, systematizing, analyzing, generalizing and comparing the main sources, historical-comparative and comparative methods were used to solve the goal and objectives of the study.

Key words: Persian language, Turkish language, borrowed words, affixes, vocabulary, historical

relations.

РедакцияFа 26.03.2020 тYCтi.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.