CC BY
7FTAXP 16.41.21
КОНТАКТОЛОГИЯ: ПАРСЫ Т1Л1НДЕГ1 ТYРКИЗМДЕРДЩ ЦОЛДАНЫС АЯСЫ
М.А. Жумашева магистрант, 6M021200- Турютану эл-Фараби атындагы Казак ¥лттык Университет Алматы, Казакстан, email: [email protected] Fылыми жетекшi: филол.г.д., профессоры Р.А. Авакова
Бул макалада Иран-Туран тарихи катынастары, турк халыктары мен Иран жервдеп халыктардыц байланыстары мен сол байланыс барысында б1р-б1рше типзген лингвистикалык эсерлер1 баяндалады. Макалада парсы тшнде жш кездесетш, колданылу аясынан эл1 шыга коймаган турк сездер1 бер1лген. Парсы тшндеп туркизмдерге жалпы тусшктеме бершп, олардын аудармалары керсеплген. Парсы тшндеп туркизмдердщ колданылу аясы мен ерекшелжтерше токталган. Зерттеу барысында алга койган максат-мшдеттерд1 шешу ушш непзп дереккездерд1 жинау, жуйелеу, талдау, корыту жэне салыстыру эд1стер1,тарихи-салыстырмалы, салгастыру тэсш колданылды.
Туйт свздер: тарихи царым-цатынастар, контактология, тюркизмдер, парсы тШ, мэдениет, трме
свздер.
Тшдщ сездш курамыныц калыптасуы мен дамуы елдщ тарихы, сол тшде сейлейтiн халыктардыц тарихи тагдырымен, материалдык жэне рухани мэдениетiмен, экономикалык, элеуметпк жэне саяси курылымдарымен байланысты. Тш-тшдщ кaзipгi сез байлыгы - урпактан-урпакка жетiп, бipден-бipге ауысып, бугшп дэyipге дейiн келiп жеткен мол казына, асыл мура. Тш-тшдщ лексикасы унемi даму устiнде болады. Шыгу тегi мен негiзiне, езге тшдермен карым-катынасына, езшщ шю даму зацдылыктарына карай тшдщ сез байлыгы сан алуан салалар мен арналарга белiнедi. Баска сезбен айтканда, сан жагынан гана емес, сапа жагынан да езгеpiп, жаца сездермен толыгып отырады. Кipме сездердщ енyi - тшдердщ лексикасын байытудыц енiмдi жолдарыныц бipi. Бip тшдщ сездеpi екiншi не ушiншi, теpтiншi бip тiлге тiкелей де, жанамалап, сатылап та ауыса беpедi. Зерттеушшердщ шюрше суйенiп, дуниежузiнде езге тiлдеpден сез кабылдамаган тiл жок деп кесш айта аламыз.
Парсы тiлдеpi мен турю тшдершщ карым-катынасын тшдердщ араласуына жаткызуга болады. Парсы тiлi езшщ кеpкемдiлiгi, эдемiлiгi жагынан еpекшеленiп, осы кунге дешн ез мацызын жогалтпай отырган беделдi тшдердщ бipi.Пapсы тш бугiнгi тацда Иранда колданылатын эдеби эpi ресми тiл болып езш кабылдаткан тiл. Баршамызга белгiлi, парсы (фарси) сезi орталыгы Шираз шахары болган Парсы ещршен келген.
IX-XIV гасырларда бул тiл ушiн «Сарай тш» магынасында «дер^терЬ> сезi жш колданылган. Парсы тiлi XI жузжылдыкта шынымен де эдеби тiл халше келе бастаган едi, буныц бipден бip кеpiнiсi эpi ец гажап мысалы осы гасырдыц басында жазылган Фирдаусидщ «ШахнамесЬ>. Кейiнipек ирандыктарга Ислам дш келе жаца тусiнiк калыптасып, алацга ортак еркениет араб тшмен коса калыптасып, парсы тшнщ лексикасында бipaз элсipеген араб тшшщ сездеpi кайта басымдылык таныта бастады. XII-XIII ff. Араб халифатында Аббас эулет билiк курган кезещнде араб мэдениетше гулденiп, Шыгыс пен Батыска кец таралды. Осы туста "араб мэдениетГ' деген угым пайда болды, бipaк бул мэдениеттi мусылман дiнiн кабылдаган халыктардыц бэpi, ягни арабтар, парсылар, туpкiлеp, ундiлеp, т.с.с. халыктар бipiгiп жасады. Араб халифаты ез курамына енген халыктар мэдениетiнiц ец озык улгiлеpiн алып, ортак тамаша мэдениет тудырды. Осы мэдениеттер арасындагы байланыста Иран дэнекеpшi болды. Иран ежелден батыстагы Рим, Византияны шыгыстагы Орталык Азия, Yндiстaн, Кытаймен байланыстырып туратын кепip болатын [1; 124].
Турю мэдениет эволюциясында иран факторын еш жокка шыгаруга болмайды. Tуpкi тайпалары иран халыктары аркылы ислам дшмен танысты. Казакстан жеpiн мекендеген турю тайпалары Орталык Азияда тэyелсiз ирандык Саманилер эyлетi билiкке келгеннен кешн жаппай ислам дiнiн кабылдай бастаганы да тарихтан мэлiм. Саманилер мемлекетшщ кешпендi далага мэдени ыкпалы орасан болды. Туркшер Саманилер мемлекетiнiц эскершщ негiзiн курады. IX-X ff. аймакта туpкiлеp саясат пен эскери енер де басты роль аткарса, калалардыц иран тiлдес тургындары сауда мен рухани салада басымдыкка ие болды [2; 81].
Ислам дш оны кабылдаган халыктарга тыц мэдениет, улы еpениеттi экелдi. Осы дiндi кабылдаган халыктардыц барлыгында тамаша ислами эдебиет пайда болды. Ислам дэyipiнде ежелден
eркениет ошaкгaрыныц бiрi болFaн Ирaнньщ eзiнде б^рын-соцды болмaFaн эдебиет rçaдыптaсrçaн едi. Ислaм эдебиетшщ негiзi Арaб тYбегiнде пaйдa болFaнымен де, сопыльщ эдебиеттщ бaсым кeпшiлiгi пaрсы тшнде ^a^imaera. М¥сылмaндьщ aрaб-пaрсы эдебиетшщ ьщтдымен м¥сылмaндьщ тYркi эдебиетi ^a^ima^m, XII -XIV ff. ЖYсiп БaлaсaF¥нньщ "Кугты бiлiкм, Кожa Ахмет Яссayидщ "Диyaни Хикмет", СYлеймен БarçырFaнидщ "БarçырFaни кiтaбы", Кугып шaйырдьщ "К¥срay Шырын", Сэйфи Сaрaидыц "ГYлстaн", Xорезмидщ "Мaхaббaтнaмa", МaхмYг Кaшrçaридыц "Диyaни л¥Faт aT-турки" жэне т.б. осындaй эдеби жэд^ерлер тYркi тiлiнде жaзылды. Ад ислaм дiнiн rçaбылдaмaFaн тYркi xaдьщтaрыныц эдебиет де, мэдениетi де дaмымaды. Timí, олaр демогрaфияльщ т¥рFыдaн дa eсiп-eнбей rçaдды [3; 4].
TYркi-Ирaн xaдьщтaрыньщ тaрихи-мэдени бaйлaныстaры бiр жa^ты, яFни пaрсы тiлi мен мэдениетшщ шыгыскд, Ортaдьщ АзияFa ьщтды тYрiнде Farn rçamm rçоймaды. TYркi тiлдес xaльщтaрдыц бaтысrça кeшiп, ирaн тiлдес xa^i^^ T^aram aймaкгaрFa ^онысганып, сол жерлерде билш ^^рып, олaрмен тiкелей ^рым - ^тытс^ тYсyi секiлдi б^л бaйлaныстaрдьщ екiншi бiр ^ыры бaр. TYркiлер Ирaн ayмaFын X f. aяFынaн бaстaп жayлaп aдып, e3 билiктерiн орнaтты, б^л билiк aздaFaн Yзiлiстермен XX Faсырдьщ 20 жылдaрынa дейiн шaмaмен 10 FaсырFa дешн созылды.
Ирaн жерiнде, Азиядa билш rç¥PFaн Сaдж¥rçтaр эyлетi кезещнде, мэдениет жaFынaн aсa тYркiленген МоцFOлдaр зaмaнындa, кейiнiрек билеyшiлерi тYркiлерден болFaн Сефеви мен Кaжaрлaр сия^ты билiгi кезiнде пaрсы тiлiне тYркi тiлiнен эюмштк бaсrçaрy мен эскери терминдер Kemra кiрген едi. Сондaй-arç, Ирaн жерше келiп rçоныстaнFaн тYркiлердiц эсерiмен бiршaмa тYркi тYсiнiктерiнiц ^был болFaнын бaйrçaймыз. Шын мэнiнде, тYркi мен трсы aрaсындaFы бaйлaныс ere ертерек зaмaннaн бaстaдaды.
Бiздiц бiлyiмiзше, ескi тYркi тaриxындaFы aдFaшrçы эпикaдьщ дaстaнньщ кешпкер^ Фирдayсидщ «ШaxнaмaсындaFы» Афрaсиaб aтaлaтын, Ирaн-T¥рaн соFыстaрындa жещс тaпrçaн aсa бaтыр rçahaрмaн, бiрarç соцындa Кейхусревтен жецшс тaпrçaн кeне зaмaндa eмiр CYPген тYркiлердiц кeсемi Алып Ер T^RFa. Фирдayси e3imR элемге мэшhYP «Шahнaмaсындa» TYрaн елшщ пaтшaсы, эскери rçолбaсшысы, дaвдты бaтыры Алып Ер ^RFa жaйындaFы эфсaнa-aцыздaрды, тaриxи деректердi, мaктay eлендерi мен жокгау жырлaрын aсa дaрынды сeз зергерлерiне тэн шеберлшпен пaйдaлaнa бiлген. Алaйдa б^л aрaдa мы^гап ескеретiн бiр жaйт бaр. Алып Ер ^RFa - T¥рaн елi Yшiн жaFымды rçahaрмaн, an Ирaн жaFы Yшiн ол нaFыз жay, бaсrçыншы пaтшa болып сaнaлaды. Сол себептi ^лы шaйыр «Шahнaмaдa» Алып Ер ^игены, яFни Афрaсиaбты, бiр жaFынaн, жaнкештi бaтыр, орaсaн ^штщ иесi, дaрынды rçолбaсшы етш кeрсетсе, екiншi жaFынaн, Ирaн елш rça^a бeктiрyге эзiр тYPFaн зaлым пaтшa ретiнде бейнелейдi. Соньщ Фирдоуси e3 шыFaрмaсындa Алып Ер ^RFamiR
тYркi жырындaFы бaтырльщ келбетш кeп eзгертпей, сол кYЙiнде сомдaп берген. Фирдоyсидiц «Шahнaмaсындa» T¥рaн елшщ rçamiR ^олын бaстaFaн Афрaсиaб (Алып Ер ^RFa) жоры^гарын бейнелеп ^р^ткен он шa^ты aрнayлы тaрay бaр. Б^л ^лы T^ramiR есiмi Faсырлaр бойы тYркiлермен бiрге eмiр CYрiп келген, эрi МaxмYД Кaш^aридiц «Диyaни л¥Faт aт-тYрк» ецбегiнде «Алып Ер T^RFami жокгау» деп aтaлaтын жыр бYгiнгi кYнге дейiн жетiп, ЖYсiп БaдaсaF¥нныR «Кугты бiлiгiнде» жырлaнып, Алып Ер ^RFamiR iзгiлiктi iстерi, a^rn тектiлiгi, дaнaдыFы, TYрaн елiн бaсrçaрyдaFы кeрегендiгi, дaрынды rçолбaсшы, rçaрaпaйым xamirçrça ^м^оршы болFaны, жомaрттыFы, мэрттiгi, т.б. i3ri rçaсиеттерi мaдa^тaдaды [4; ll].
XI Faсыр ОFыздaр мен ¥ЙFырлaрдыR пaрсы тiлдес xaдьщтaрмен сaяси бaйлaныстaрыныR кYшейген kc3Í болFaн едi. Бaстaпrçы кезенде жецiл, кейiнiрек кYшейе тYCкен пaрсы TrnmR эсерi тYркi тшшщ OFыз, ^йгыр диaдектiлерiнiц морфологиясындa недэyiр eзгерiстер енгiзiп, елеyлi дэрежеде бaйrçaлaтын жaцa сeздер aдып келдi. Алaйдa б^л жaFдaй ^arçrça созылмaды, ирaндьщ диaлектiлер бiртiндеп тYркi тiлдерiнiц эсершен элсiреп, ^ысылып, жойылa бaстaды.
Шрсы мен тYркi TrnmR eзaрa ьщпaлыМaxм¥т КaшrçaридыR ецбегiне rçaрaFaндa кeбiрек ОFыз диaлектiсiнде eзiн кeрсетедi. ОFыздaрдыR пaрсылaрмен тыFыз бaйлaнысyынaн бiрсыпырa тYрiкше тeл сeздер ^мытылып, олaрдыR орнын трсы сeздерi бaсrçaндaй, пaрсы тiлiнде де тYркi сeздерi e3 орнын aлды. МaxмYт ^ш^ри «Диayни л¥Faт aт-тYркте» келтiрген бiр мarçaдындa: «Бассыз 6epiK болмас,
Татсыз турж болмас.» [5; 255]. Ягни, «^ссьи бeрiк, rçarnarç болмaйтынындaй, пaрсысыз (тэжiксiз) дa тYрiк болмaс»деп, осы мэселеге токгaлFaн [6; 19].
Кейбiр TYркi мемлекеттерiнде трсы тшнщ «сaрaй тiлi» ретiнде rçолдaнылып, оныц xamirçrça ^aбылдaтyFa бaйлaнысты ^пш^кт^ кертaртпa кeз^aрaстaрын бiлемiз. XIII Faсырдa Мехмет Кaрaмaнлыныц i2ll ж^1лдыц 13 мaмырындa тYрiк тiлiн ресми тш ретiнде жaриялaFaн aтa^ты «Bundan böyle bârgâhta, dergâhta, meydanda Tûrkçe'den baçka dil konuçulmayacaktir» ( Б¥дaн былaй кaзaрмaдa, порттa, aдaндa тYрiкшеден бaсrça тiл колдaнылмaйды) деген жaрлыFы мен Алишер
Науаидщ «Мухакама ал-лугатайн» («Ею тшдщ таласы») ецбеп буган дэлел бола алады. А. Науаи тYрiк тшшщ парсы тшшен Yстемдiriшн басымдылыгын дэлелдей келе, бул альт тыгарманы эдеби алацга шыгарды [7; 156].
Бул тацырыпта шет елдiк галымдардыц iшiнде П. Пеллиот, В. Минорский, В. Хинз, Г. Дерфер, Г. Заринезад, Ф. Копрулу, Т. Гуленсой зерттеулер жYргiзiп, Тунджер Гуленсой Стамбул Университетшщ «ТYрiк тiлi жэне эдебиетi» атты журналыныц XXI басылымында «Парсы жэне араб тшндеп тYркi свздерi туралы жазбалар» ^а§ауап Fars5a уе Агар^аУаЫ Тигк?е kelimeler йzerine notlar) атты мацаласында парсы свздерiмен цатар араб свздершщ тYрiк тiлiндегi магынасы мен олардыц туынды свздерi кврсетiлген.
Бул мацалада берiлген свздердщ бiразы СYлейман Хайым тарапынан цурастырылган парсыша-агылшынша свздшнен, кейбiрi ирандыц авторлардыц мэтiндерiнен алынган [8]. Твмендегi кестеде толыгырац тоцталамыз._
№ ^азацша аудармасы Транслитирация Парсыша ТYсiнiктемесi
1. Ага Аga 131/Ы Ага, Yлкен, сыйлы магынасында. Сондай-ац цаз1рг1 тацда 131 свзш ер адамдарга, 1^1 свзш эйел адамдарга байланысты сыйлы, мэртебел^ цымбатты магынасында цолданады [9; 65].
2. Агаш Agac Е1ъ1 Бутацты, жапырацты, дшдо, биж всетш квпжылдыц вимджтердщ жалпы атауы [10; 26].
3. Айгыр Ayglr Yйiрге TYсетiн еркек жылцы [10; 38].
4. Ацсунццар Ак8ипкаг Ja '. -31 Алгыр, царулы жыртцыш цус [10; 58].
5. Ацша Ак^а 4^31 Сауда-саттыц кезiнде цун влшемi ретшде пайдаланылатын металл жэне багалы цагаз [10; 60].
6. Алашыц А1а$1к Квшкенде алып журуге ынгайлы, жеЦл киiз уй [10; 68].
7. Арцалыц Arha1lk Бешпетке уцсас, биiк, т1к жагалы, денеге жабыса киiлетiн шекпен [9; 196].
8. Арыстан Агеа1ап Мысыц туцымдас ец iрi жыртцыш ац [10; 107].
9. Арыстанлы агеа1ап-Н Квне TYрiк ацшасыныц атауы [9; 200].
10. Ас А§ Адам баласыныц цоректiк заты, тагамы; iшiп-жем, тамац [10; 107].
11. Аспаздыц А§ре71 Ас дауындауды кэсш етушiлiк, аспаз болушылыц [10; 109].
12. Аспазхана A§pezhane Тамац дайындайтын орын, бвлме [9; 277].
13. Атабек А1аЬек Орта гасырлардагы ел билеушi жэне эскер басцарушысы лауазымыныц бiрi [10; 117].
14. Ашар Афат Бурайтын кiлт, ес1к, цацпа, т.б. ашуга арналган цурал [9; 33].
15. Бажа/ Бажалыц Васепак Бiрге тугаи цыздарга немесе агайынды юсшердщ цыздарына Yйлеигеи ер адамдар [10; 171].
16. Бажи Ваи 1. Эпке; 2. Таныс емес эйел: Бажи свренщ жанынан артца шегш!(!^ ^ и^ ^ J <^1-0; 3. Yй цызметкерi [9; 433].
17. Байрац Векак Ту, жалау [10; 176].
18. Балга ТоЬтак ЭртYрлi затты цагуга, уруга, шыцдауга арналган, шойынды басы бар, сапты цурал [10; 184].
19. Бaрыс Pars Kaрa дa;тaръ бaр TYсi ш^ар, мысы; тpъiмдaстaръшa жaтaтъш aR [lO; 193].
20. Бaснa/ кесте Basme l. Бaспa, бaсъm шт^ру; 2. Кестелеу [9; 459].
21. Бaстык; Baçlik ^ Л Ml* Бaстayшъi, жетекшi, ¥Йъiмдaстъiрyшъi [10; 202].
22. Бamaк; Batlak ¿ijij Сaзды, Yнемi Moran^i бодып жaтaтын жер бeдiгi [lO; 205].
23. Бaшдъж; Baçlok ^iMlj YcTire жaмъmaтын жayъш-шaшъшFa киетш кшмнщ жaFaсъшa ;осa тагшген суды; [10; 210].
24. Бaшмaк; .ML Yй iшiнде киетш eкшесiз жещл, ж¥мсaк a^ кшм [10; 210].
25. Бидaй/ булгур Balgur JjàL/JjiL Ыстьщ сумен eндeдгeн жaрмa жэне кентiрiдген, yaraM^ бидaй [9; 569].
26. Бeдене Baldarçin Егiстiкте, к;aлъщ шeп aрaсъшдa кекiдiк тpъiмдaс с^р tyctí юшкене дaдa ^сы [10; 254].
27. Б^ргь Borku jäjj АFaшты, темiрдi Y^in тесетш к^рм [10; 277].
28. Едшi Elçi Бiр iс жeнiнде ею юсшщ не ею елдщ aрaсъш бiтiмге кедтyрi Yшiн журетш aдaм, деддaд [10; 408].
29. Есек E§ak aдaсa, к;¥ДaFЪi YДкен, KYтiмдi оншa ^жет етпейтiн aзъщ Tamtam™, K^raK^^i^a тeзiмдi кeдiк мaдъ [10; 425].
30. Етж Çekme БъiЛFaръi не резенке сиякты мaтериaлдaрдaн тiгiдетiн ^mm™ aяккиiм [10; 434].
31. Жaйрaн Ceyran ùj^ Кшк тобыш жaтaтъш, ЖYгiрiсi eте тез, эдемi TYз жaнyaръ [10; 447].
32. Жaсayъm Yasavol Jjl^lj ОртaFaсъiрлъж; TYркi мемдекеттерiндегi эскербaсъшъщ к;aсъшдaFЪi шaбaрмaнъi [10; 482].
33. Жедетке Celedke Аст^рт, сырын тагшген женсiз киiм, кеудеше [lO; 498].
34. ЖYзiм Ozum fjjjl Yдкен жaнъiрaк;ты ^зын б:p'aк;тaръi бaр бay-бaкшa eсiмдiгi [10; 534].
35. ЖYн бaс кшм Papah ¿uj ЖYH бaс киiм [9; 641].
36. Зецбiрек Tup Ш jJ Адыс^ aтъmaтъш согыс к;¥рaлъi [lO; 559].
37. Итм^рын ît-buroni —jjj ^jl Жемiсi ^a;, ^rarn, ГYДДерi хош иiстi, к;aлъщ болып eсетiн тiкендi б¥тa [10; 593].
38. Кaз Gaz > Сyдa жaксъ жузет1н, мойны ^зын, жaбaйъi жэне yö ^сы [10; 727].
39. ^йшь Keiçi -t® ЭртYрлi нэрседердi кесу, ;ию YrnÍH ЖYздерiн кaрaмa-кaрсъ беюткен метaдд K¥Paд [10; 735].
40. Кaк;тыFЪIс Çatma Ею aдaмнъщ бiр-бiрiне к;aк;тыFyъi; бетпе-бет согыс [10; 739].
41. Кaрaбидaй Çavdar J^ Kaрaбидaй дaкъiДъшъщ дэш; acra; [10; 759].
42. Кaрсa; Karsak jbjlâ Tерiсi жaксъ бaFaлaнaтын, TYДкi T¥KЪiмдaс кiшкене aR [10; 768].
43. Kay™ Kavun ùjj15 Аскaбaк T¥KЪiмдaсъшa жaтaтъш бiржъmдык шeнтесiн eсiмдiк [10; 782].
44. Кобыз Kopuz TYркi xaлъщтaръшъщ ьс;^1шнен ысын тaртaтын ckí, Ym, тeрт imeKTi KeHe сaз aснaбъ [10; 796].
45. ^ошцар Ko5kar КYЙекке TYсетiи еркек цой [10; 826].
46. ^урбаца Guгbage Далалы жерлердщ сулы мекендерiнде квп кездесетiн баца TYрi [10; 849].
47. ^урт, цышцыл с7т Ког! С7збеден жасалган цатыц TYрi [10; 852].
48. Марал Мега1 Аша туяцтыларга жататын сущорекп, iрi ац; буыныц ургашысы [10; 902].
49. Моншац Вопсак Ж1пке тот, эсемдiк Yшiн мойынга салып ЖYретiи TYрлi-TYCтi уац асыл тастан немесе сутастан жасалган эшекей [10; 940].
50. Ошац Осак Yстiне цазан цойып, тамац тсруге арналган Yш аяцты цоршау темiр [10; 1018].
51. врмекш Orum5ek Тор цурып, шыбын-шiркейдi аулап цоректенетiн жэнд1к [10; 1037].
52. врiк огл Т7а сары, кшшеу домалац жемю беретiн агаш; осы агаштыц жемiсi [10; 1038].
53. Пышац Р1^ак Кесуге, турауга лайыцты, ЖYзi вткiр, Yшкiр, сабы бар цурал [10; 1076].
54. Сандал Жазда киетш терщен жасалган жецш аяцкиiм [10; 1111].
55. Сержант Эскерлер мен милиция цатарындагы кiшi командирлерге берiлетiн атац [10; 1145].
56. Тор Тиг JJ3 Жштен кереге квздендiрiп, шаршылап тоцылган зат, ыдыс [10; 1267].
57. ТYЙме Dogme ^аусырыну Yшiи киiмге цадалатын эртYрлi нусцадагы кiшiрек двцгелек пiшiндi зат [10; 1295].
58. Тшмаш Di1ma§ Бiр тшден екiишi тiлге свзбе-свз аударатын адам [10; 1317].
59. Уыз Аguz Жаца туган сиырдыц CYтi, уыз [9; 305].
60. Yкi Bayku§ Жапалац отрядына жататын, TYиде ушатын iрi жыртцыш цус [10; 1347].
61. Yтiк 01и J3I ^ыздырып алып, киiмнiн цыртыс-тыртысын жазуга арналган электрлi турмыстыц цурал [10; 1353].
62. Шабуыл i1gar Согыста жауга царсы царсыласты жецуге багытталган цимыл-эрекет, урыс эрекетiиiн непзп т7р [10; 1379].
63. Шацпац Qahmak Тврт бурышты, тор квздi [10; 1383].
64. Шана БигТте ЖYк тасуга арналган цар Yстiнде сырганайтын, квлжке жегшген цос табанды CYЙретпе цурал [10; 1388].
65. Шапац 5apak ¥сац балыц [9; 1271].
66. Шатыр 5adlr Сая цылатын ^рке, баспана [10; 1397].
67. Шешек, гул 5e5ek ТYрлi TYCтi жупар иiстi гул [10; 1408].
68. Шойнац, шолац 50М: ^олы немесе аягы сынган адам [9; 1305].
69. Шопан 5upan ^ой багатын кiсi, цойшы [10; 1416].
70. Ш^берек 5и1 ^иылган я жыртылган шагын мата [10; 1427].
Каз1рп тш бшм1 мен лингвомэдениеттану гылымында тшдщ мэдениеттеп рвл1 мен мэдениеттщ тшдщ цалыптасуына ыцпал ету1 сияцты мэселелердщ взектшш артып, кец квлемде царастырылуда.
Мындаган жылдык тарихы бар парсы-TYpKi мэдени карым-катынастарынын осы т1лдердщ свздiк корына <аз» калдырганы ce3ci3. Сондыктан зерттеу такырыбынын взектiлiгi тiлдiк байланыстардын ^a3ipri парсы лексикасындагы кврiнiсiн аныктау, парсы тшшщ свздiк корындагы KipMe элементтердi аныктау, олардын тYпн¥Cка тiлiндегi ерекшелштерш талдау кажеттшшнен туды.
Парсы тшшщ т^рмыстыщ лексикасын квптеген тYркi свздершен тирады. Казiргi танда парсы тшш Yтiк, тYЙме, касык, ^^ кайшы, кап сиякты свздерсiз елестетудiн взi ^иын. Квптеген тегi тYркi всiмдiк, ан -к¥с атаулары элi де колданыска ие болып отыр. Кейбiрiнiн парсы немесе араб тшдершдеп баламасы тYсiндiрме свздiктерде кездеспейдi. Олардын катарына, кырги , j^ каз, Jjl^j* кыргауыл, т.б. свздерiн жаткызуга болады.
Непзшен тiлде тын магына жасау Yшiн байыргы тума свздер ¥йыткы болады, демек, парсы тшндеп кейбiр тYркi свздерi эбден сiнiп, парсынын твл свзiндей бiте араласып, кiрiп кетсе керек.
Корыта келе, каншама гасырлар бойы квршiлес болып, сауда-саттык карым-катынаска тYсiп отырган тYркi халыктары мен парсы тiлдi елдердiн арасында тшелей тiлдiк байланыс болганы айдан анык. Кандай да бiр вркениеттiн эсерi бiр жакты болмайтынын естен шыгармаган жвн. Осы жайтты ескере отырып, тYркi халыктарына араб-парсы тiлдерiнiн эсерi каншалыкты болса, тYркi тiлiнiн де эсерi болганын ескерiп, тYркi тшдершщ де тiлдiк аренада взiндiк орнын айкындап кврсеткен жвн деп ойлаймын.
na^&ttaHbtttFaH эдебиеттер
1. История Ирана. Отв.ред.профессор Иванова М.С. - М: Изд-во МГУ,-1977. - 488 С.
2. Нуртазина Н.Д. Ислам в истории средневекового Казахстана. - Алматы: «Фараб»,-2000. - 312 С.
3. Кыдыр Т.Е. Ортагасырдагы казак даласында ислами эдебиеттщ тууы жэне калыптасуы (XI-XII г.).Филол.гыл.канд.дисс., - Алматы,-2005.
4. Эдеби жэд1герлер : 20 томдык; 1-т.: Квне дэу1рдеп эдеби ескертк1штер. К¥раст.: Ш.Ахмет^лы, А.Эл1бек^лы, Н.Базылхан, С.Корабай, КОрынгали, КСарткожа¥лы. - Алматы: «Таймас» баспа уш, 2007. - 504 б.
5. Эдеби жэд1герлер : 20 томдык; 5-т.: Жусш Баласаг¥н. Кутты бшк /Квне турк тшнен аударып, алгы свз1 мен тусшктерш жазган А.К Егеубай. - Алматы: «Таймас» баспа уш, 2007. - 536 б.
6. Togan, i. Bugünü anlamak igin Orta Asya tarihine bir baki§. Bagimsizliklanmn yirminci yili nda Orta Asya Cumhuriyetleri Türk dilli halklar - Türkiye ile ili§kiler I. Ankara: AKM Yay. 19-50.,-2012.
7. ibni Bibi'nin eseri Yazicioglu Ali tarafindan Tevarih-i Al-i Selguk adiyla 15.yüzyilda Türkgeye gevrilmi§tir. Qevirinin yazmasi, Topkapi sarayi Revan bölümü, 1391 n.
8. English-Persian dictionary. Compiler: Sulayman Haim / Агылшын-парсы свздш. Кураст.: Сулейман Хайым. - Tehran: «Beroukhim», 1975. - 722 p.
9. Моин М.Фарханг-э Моин. Парсы тшнщ 6 томдык энциклопедиялык туанд1рме свздш / 1-2-т.. Кураст.: Муайан Мухаммад. - Тегеран: «Амир Кабир», 1375 г.х. (1996 г.) - 1472 - 1302 с.
10. Казак свздш (Казак тшнщ б1ртомдык улкен тус1нд1рме свздш)/ К¥раст.: Н.Уэли, Ш.К¥рманбай¥лы, М.Малбаков, Р.Шойбеков жэне т.б. - Алматы: «Дэу1р» баспасы, 2013. - 1488 б.
КОНТАКТОЛОГИЯ: ОБЛАСТЬ ПРИМЕНЕНИЯ ТЮРКИЗМОВ В ПЕРСИДСКОМ ЯЗЫКЕ
М.А. Жумашева магистрант 6M021200-Тюркология, Казахский Национальный Университет им аль-Фараби, Алматы, Казахстан, email: [email protected] Научный руководитель: д.филол.н., профессор Р.А. Авакова
В данной статье описываются исторические отношения между Ираном и Тураном, отношения между тюркскими и иранскими народами и лингвистическое влияние в этих отношениях. В статье много тюркских слов и выражения, которые часто встречаются в персидском языке, которые еще не вышли из повседневной жизни народа. Даны общие пояснения и переводы тюркизмов в персидском языке. В статье сделан анализ области применения тюркизмов в персидском языке и их особенности. Такие методы, как сбор матеиалов, систематизация, анализ, обобщения и сравнения основных источников, историко-сравнительные и сравнительные методы были использованы для решения целей и задач нашего исследования.
Ключевые слова: исторические отношения, тюркизмы, культура, контактология, персидский язык, заимствованные слова
CONTACTOLOGY: THE SCOPE OF TURKISM IN PERSIAN LANGUAGE
M.A. Zhumasheva Master student of 6M021200-Turkology al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan email: [email protected] Scientific supevisor: Dr. Sci. (Philology), Professor R.A. Avakova
This article describes the historical relations between Iran and Turan, the relations between the Turkic and Iranian peoples and the linguistic influence in these relations. The article contains many Turkic expressions that are often found in Persian, which have not yet emerged from the daily life of the people. General explanations and translations of Turkisms in the Persian language are given. The article analyzes the field of application of Turkisms in the Persian language and their features. Methods of collecting, systematizing, analyzing, generalizing and comparing the main sources, historical-comparative and comparative methods were used to solve the goals and objectives of the study.
Key words: historical relations, Turkism, culture, Persian language, contactology, borrowed words.
PegaKnHara 26.02.2019 Ka6bMgaHgbi.
