CC BY
14ГТАХР 16.21.25
ЭЛЕМД1К Т1Л Б1Л1МШДЕП ЭДЕБИ Т1Л ¥ГЫМЫНЬЩ АНЬЩТАЛУЫ
Ж.Н. Ибраемова 6D011700 - "Каза^ тш мен эдебиетГ' бвл1мшщ 3-курс докторанты Сулейман Демирел Университетi Казахстан, Каскелец, email: [email protected]
Макалада элемдж тш бшмщдеп эдеби тшдщ мацызы, калыптасуы жэне даму жолдары карастырылган. Агылшын, тYрiк, кыргыз жэне казак т1лдер1ндег1 эдеби тшдщ даму барысы мен калыптасу тарихы жан-жакты сараланган. Толык зерттей келе, эдеби тiл дегенiмiз - сурыпталган, орныккан, нормаланган, стильдiк тармактары сараланган, жалпыга тYсiнiктi, ортак, карапайым тiл мен диалектiден жогары туратын тiл. Жалпыхалыктык тiлдiц жогаргы формасы болып саналады деген тужырымга келiндi. Осы такырыпка катысты элемдiк кунды зерттеулер негiзге алынып, казак эдеби тшмен салыстыра отырып зерттелiндi.
Tyuïh свздер: тш, эдеби тш, улттыц эдеби тш, эдеби тшдщ цалыптасуы
Эр елдщ улт болып калыптасуыныц басты шарты - тарихы, дш1 жэне тш болса, соныц ец басты т1реп - тш деп бшем1з. Тш накты да нык табан т1реген елдщ болашагы зор екеш бэр1м1зге айкын. Тш бар елдщ жалпыга ортак, сурыпталган эдеби тш болады. Отандык филолог галымдар «эдеби тшдщ» калыптасу жолдарын эркилы тужырымдарга байлагандыктан эртектес птрлер туындауда. Казак эдеби тш туралы айтылган пЫрлерге юрюпес бурын алыс-жакын шетелдердеп осы угымга квзкарас кандай екендтне б1р квз жупртш втсек.
¥лыбританияньщ Encyclopedia Britannica энциклопедиясынан алынган мэл1мет бойынша «эдеби тш» деген угым белгш б1р диалектшщ взшщ тар аясынан шыгып, кец аукымда колданыла бастаганда жэне жазба тшде квршю таба бастаганда пайда болады дейдь Ол эюмшшк баскару, эдебиет жэне экономика мен саясат салаларында колданылып, баска вариациялардыц дамып, колданылуына тоскауыл бола алады. Эдеби тш когамдагы ец беделд1, элитарлык топтыц колдануы аркасында баска топка улгш тшге айналып, ауызею свйлеу тшнщ бэсендеуше жол ашады. Эдеби тшдщ туракталуы тш бшм1 саласындагы свздш жэне емле ережелер1 аркылы, сонымен катар гылыми мекемелер мен мемлекетпк кызметкерлердщ колдауымен камтамасыз етшедь Эр елдщ эдеби тш непзп орталык болып саналатын басты калалардыц жэне оныц айналасындагылардыц диалектшер1 болып саналады. Мысалы, Францияда Париж, Англияда Лондон, Ресейде Мэскеу калалары орталык болып саналгандыктан сол жерлерде колданылатын диалектшк тш эдеби тшге айналады. Немесе тупнусканы экономикалык жэне мэдени тургыда дамып кеткен калалардан алуы мумкш. Атап айтар болсак, Италияда Флоренция каласы. Сонымен катар, эдеби тш б1рнеше диалектшердщ косындысынан да туындауы мумкш. Мысалы ретшде немю жэне поляк тшдерш атап втсек болады.
Эдеби тш взшщ тупнускалык калыбын тек кана б1р жердщ диалектюшен алады немесе жылдар бойы баска диалектшердщ де саркыншактарын вз бойына енпзу1 эбден мумкш. Кез-келген лингвисткалык каркынды даму тарихи окигалардыц ыкпалымен тыгыз катынаста болады. Кей жагдайдайларда б1р елдщ эдеби тш белгш б1р диалекпге катысы болмауы мумкш. Мысалы, Голландиялык жэне фламандалык эдеби тш солтустш Германияныц, сондай-ак Нидерланд жэне Бельгияныц б1р бвлшн камтитын немю диалектикалык аймагыныц бвлт болып табылады. Шогырланган халыктыц ултына байланысты территорияныц жартысы немю тшн эдеби тш рет1нде устанса, келес бвлш эдеби тш рет1нде голланд немесе фламанд тшн пайдалануда. АКШ секшд1 орталыктанган саяси жэне мэдени (мысалы, Лондон жэне Париж) калалары жок елдерде, сонымен коса териториясыныц кендш косалар болса, эдеби тш деп - орфоэпиясына, грамматикасына жэне свздтне карай аймактык тшдерд1 атап кврсетедь
Барлык дерлш дамыган елдщ взше тэн белсецщ (жазбаша, ауызша), тук болмаганда тусшкп ортак эдеби тш болатындыгын айтады. Калалык аймактардыц твменп катардагы тш тутынушыларымен ауылдык аймактагы тутынушылар кост1дщ болып келедь Олар отбасында, жакындарыныц арасында, коршаган ортада вз ана тшн колданады да, ресми орындарда эдеби т1дщ пайдаланады. Мысалы, немю, чех жэне словян тшдерш пайдаланатын орта Еуропаны мекендеген халыктар аймактык диалекпш мактанышпен колданады. 0з елшщ ынтымактастыгы мен салт-
дэстYрлерш сактау максатымен ез тшдершщ ерекшелштерш сактап калуды басты фактор етш кврсетедi екен [1].
Ал, тYрiк мемлекетiнде «эдеби тшдщ» аныктамасы жайлы проф.др. Мехмет Онал AтатYрiк Университет Туркият Зерттеу Институтыныц журналыныц, №36, 2008 жыл, 28 беттiндегi «Edebi dil ve üslüp» деген макаласын керсете аламыз [2; 28]. Ол макалада автор «Эдеби тiлдi жазушысы мен окушысын бiр-бiрiне тыгыз байланыстыра алатын, шынайы катынас орнататын курал ретiнде карауга болады. Ол куралдыц белшектерi - стиль, сез казынасы, сездердщ бiр-бiрiмен байланысы, такырыпты ашып бере алуы, сейлем мен белiмдердщ ара катынасы, сез мэдениетiнен тирады. Ал, тYрiк эдеби тшнщ калыптасуы мен ербуiне келетiн болсак, «ТYрiк эдеби тшнщ негiзгi мэселелерЬ> деген белiм эдеби тiлдi жазба эдебиеттщ басталуымен тецесирш отыр. Жазба эдебиет пен ауыз эдебиетшщ екi белек нэрсе екендт анык болса да, эдеби тшмен жазу тшнщ арасындагы айырмашылыкты ажырата алу керек екендшн керсетедi. Олай болса, бастапкыда туындаган ауыз эдеби тшдщ шыгармаларын ескере отырып, бiр елдщ эдеби тш сол кезецнщ нэтижесiнде туындайды да жазба эдеби тшмен дамиды деп ойымызды тYЙiндеймiз. Сондыктан тYрiк эдеби тшнщ даму жолдарын тYсiну Yшiн тYрiк тшнщ жазба эдебиетiн басты назарга алу керек деп корытындылайды.
Жакын шетел болып саналатын кыргыз елшщ эдеби тiлiне катысты бiр-екi ауыз сез козгар болсак, кептеген галымдар кыргыз эдеби тiлi Казан тецкерюшен кейiн калыптасты деп керсетедь Алайда, казiрri кыргыз эдеби тш Казан тецкерiсше дейiн калыптаскан. Оган дэлел кыргыздыц «Манас» жыры мен макал-мэтелдер^ шешендiк сездерi. Кыргыз эдеби тш терец жэне бай улттык-поэтикалык дэстYрге толы, оныц тарихы жергiлiктi ежелгi тYркi жэне кене кыргыз руникалык жэне кYншыFыс турю жазбалармен тыгыз байланысты. 840 жылы ¥йгыр каганатын ойсырата жецген Енисей кыргыздары даму шегiн орасан зор келемдi «Манас» дастанымен байланыстырады [3; 27] Кыргыз галымдарыныц айтуынша, эдеби тш - айтылуы мен жазылуы туракталып, жалпыга бiрдей кодификацияланады жэне стильдш тургыдан нактыланып, ауызекi жэне жазу тYрiнде колданылады. Говор мен диалектшерден екшеленiп, эдеуметтiк, тарихи-мэдени кубылыска айналады деп багалайды. Эдеби тшдщ кайнар кезi, калыптасуы сол елдщ мэдениетiне тыгыз байланысты екенiн айта отырып, бiрнеше диалектшщ негiзiнде елдщ улттык жэне мемлекеттiк тшдщ непзп формасы деп атайды [4].
Осындай еуропа жэне тYрiк тшдершщ эдеби тiлiне катысты кызыкты деректерден кешн казак эдеби тшнщ шыгу тарихы, колданыс аясын салыстырып карайтын болсак, казак эдеби тшнщ ешкандай диалектiге негiзделмегенiн басып айтуга болады. Оган басты себеп - казак халкыныц кандай да бiр аймакта отырыкшылыкпен айналыспагандыгы, орталыктанган мэдени, саяси орталыгыныц болмагандыгы. Оныц есесiне, кешпелi мал шаруашылыгымен айналысу барысында 6y^ территориядагы тiлдiц бiр-бiрiнен екшеленбей, бiр эдеби тiлдi пайдалануында болып тур. Ара-тура кершшес орналаскан шекаралас мемлекеттердщ эсерiмен диалектiлiк лексикондар немесе жалгау-журнактар пайдаланса да, ол ауыз толтырып айтарлыктай емес. Осы мэселеге катысты заманымыздыц зацгар жазушысы, академик М.Эуезов езшщ «Казак эдеби тiлiнiц мэселелерЬ> [5; 6] деген макаласында казак эдеби тш Абай мен Ыбырайдыц жазушылык-шыгармашылык кезiнен басталады, олар СолтYCтiк, Шыгыс Казакстанда колданылатын тiлмен жазды дегендерге (С.Аманжолов) карсы пiкiр бiлдiрген. Абайдыц жалпы казак даласына ортак тiлмен ез шыгармаларын жазганын накты мысалдармен керсете отырып, кебiнесе езi емiр кешкен елкенiц сезiн пайдаланады. Сонымен коса, езiне дейiнгi жэне езiмен тустас акын-жыраулардыц туындыларымен де жаксы таныс болганын бiлдiредi. Абай «Казакта Марабайдан артык акынды мен бшген емен» - дегенiне караганда, ол Казакстанныц батыс елкесiнде танымал жырларды, Кыз Ж1бек жырын тындай отырып, Сыр мен Арал елкесшщ тiл байлыгын; Бухар, Шортанбай, ТYбек акындарыныц сездерiн; ОцтYCтiк, Жетiсу елкесшщ тш енерiмен де таныс болгандыгын айта отырып, осыныц бэрi Абайдыц тек Казакстанныц шыгыс елкесшщ тшнде гана жазбаганын керсетедi [6; 23].
«Диалект деген термин тшде жалпыхалыктык сипат алмаган, белгiлi жерде гана колданылатын ерекшелштердщ жиынтыгы, езше гана тэн тiлдiк ерекшелiктерi бар жекелеген аймак, территорияны бшдiредi» [7; 4] деген ережеге CYЙенсек, М.Эуезовтщ казак тiлiндегi диалектiге деген кезкарасы, бiр лексика-фонетикалык жэне грамматикалык ерекшелштердщ жиынтыгы болу керек деген ой келедь Жэне ондай ерекшелiктер (непзшен грамматикалык) аздаган сездердi гана камтымай бYкiл сол аймактыц халкы колданып жYрген тiлдiк жYЙеге тэн болу
керектей. Бiрак ондай аймактыц Казахстан турман, тшт одан тыскары Кытай, Моцгол, Эзбек, Ресей т.б елдерде мекендеп, турмыс тiршiлiк етiп жаткан казак диаспораларында да жок екенi кепшшк кауымга белгiлi. Ал казiргi казак тiлiндегi лексикалык ерекшелштердщ бэрi бiрдей «тарихи тайпа тшнщ калдыгы» емес, казак ултыныц белгiлi бiр елдермен кершiлес, iргелес отыруына жэне солармен турмыс-пршшп ортак болган соц аралас-куралас болуына байланысты бiр-бiрiне ауыскан зат атаулары мен угым атаулары екендт анык. Кезiнде КЖубанов казак тшнщ бiркелкiлiгiне тацкалып: «Казак тiлiнде ешбiр диалект жок деуге болады. Осы гана болар, болмас жаркыншакты сезiп жYрмiз. Сонда да бул сиякты тiл бiрлiгi мацайдагы тшдерщ ешкайсында жок. 4-5 миллиондай кеп халык, казак жерiндегi ушсыз-киырсыз шалкыган кец даланы алып жатып турып, калайша мундай тiл тутастыгын жасай алды деген сурау тацданбастай нэрсе емес. Мунан 5-6 есе аз, жерi мYмкiн де 20 есе шагын елдердегi тiлдердiц айырмашылыгы сонша кYштi, кай бiр тiлде диалектiлердi ол тiлге косудыц езi даулы болып калады» -деген екен [8; 58].
Жалпы тiл бiлiмiнде «эдеби тш» деген терминге байланысты аныктамалар эр жерде эртYрлi берiлген. Мэселен, Казак Совет Энциклопедиясында «Казак эдеби тш - халык тiлiнiц стильдш тармактары сараланган жогаргы формасы» [9; 233] деп бершсе, Лингвистикалык сездште «Эдеби тiл - орныккан, туракты нормалары бар, жалпыга бiрдей тYсiнiктi, ортак, когамдык кызмет эр алуан, жалпыхалыктык тiлдiц екшеленген, сурыпталган, сымбатталган жYЙелi тYрi. Эдеби тiл жалпыхалыктык тiлдiц бiр тYрi. Эдеби т1лдщ езiне тэн сипаттары бар: 1) орныккан, туракты нормалары болады; 2) халыкка ол нормалар ортак, тYсiнiктi; 3) халыктыц, когамныц эмiрiмен тыгыз байланысты; 4) талай гасырлык сейлеу тэжiрибесi аркылы сурыпталган, керкем де сымбатты тiл. Казак эдеби тшнщ жазба эдебиетше байланысты калыптаскан орфографиялык нормасы да, сейлеу тYрiне байланысты орфоэпиялык нормасы да бар. Эдеби тшдщ коммуникативтi, экспрессивть эстетикалык кызметтерi болады» деп берiлген [10; 30]. Ал Элеуметпк лингвистикалык сездiкте Эдеби тш агылшынша Standard (literary) language - Калыптанган тiл; Стандарт тш угымымен бiрдей; элеуметтiк салалардыц басым кепшiлiгiндегi (Мэдениетте, гылымда, дипломатиялык карым-катынаста, зац iсiнде, iскери карым-катынаста, бiлiм саласында, кYнделiктi турмыста жэне т.б.) коммуникация Yшiн жарамды тш. Керкем эдебиет тiлiнен (бунда карапайым, диалект сездер, жаргон сиякты тш емiр CYPУ нысандарыныц нормаланбаган кез келген элементтерi колданыла алатындыгы белгш) айырмашылыгы - эдеби тiл - катац нормаланган, кепфункционалды, элеуметтiк тургыдан беделдi. Мэдениеттiц иегерi, эрi аса мацызды белiгi ретiнде адамдар эдеби тiлдi мецгеруге умтылады [11; 32].
Fалым Б.Эбiлкасымовтыц айтуынша, отандык тш бiлiмiнде «эдеби тiл дегенiмiз не?» дегенге жауап беретшдей калыптаскан аныктама бар. Лингвистикалык терминдер сездiгiнiц авторы, белгш тш маманы А.С.Ахманованыц «Эдеби тш дегенiмiз - белгiлi бiр калыпка тYCкен, диалектiлер мен карапайым сейлеу тшне караганда жалпыга бiрдей мiндеттi жэне «дурыс» деп кабылданган нормасы бар тiл» деген аныктаманы дурыс деп табады [12; 157]. Б.Эбшкасымов «Эдеби тiл» макаласында «Эдеби тш атаулыга тэн ортак белгшер болуы керек», - дейдi. Ол белгшер мыналар: 1) халыктыц сейлеу тшне караганда оныц енделген, сез шеберлершщ колдануынан еткен тYрi; 2) когам мYшелерiне ортак эрi мiндеттi нормасы бар тiл; 3) сол халыктыц узак тарихи бойына сактаган туракты, жYЙелi дэстYрi бар тш; 4) диалектiлер мен эртYрлi жаргондык тiлдерден жогары турган тiл» [13; 45].
Жогарыда аталган сездiктер мен энциклопедиядагы аныктамаларга CYЙене отырып, «жалпыхалыктык тш» жалпы угым екенiн, ал «эдеби тш» сол жалпыхалыктык тшдщ жогаргы формасы деп есептеуге болады. Б.Момынова езшщ «Казак эдеби тшнщ тарихы» атты ецбегiнде: Эдеби тш жэне оган катысты теориялык мэселелер бYгiнгi тацга дейiн шешiмiн толык таппай келе жатканын жэне бiраз кYPделiлiгiмен кезге тYсетiнiн айтады. Автор айткан мэселелер темендегiдей:
1. Эдеби тш туралы концепциясыныц бiрiздi болмауы (жазумен байланыстылыгы);
2. Казак эдеби тшнщ калыптасу, даму кезендерi жешндеп пiкiрлердiц эр тYрлi болуы, тарихи кездерi мен арналарын белгiлеудегi птрталастардыц орын алуы;
3. Казак эдеби тшн дэуiрлеуге байланысты галымдар кезкарасы арасындагы алшактыктардыц болуы;
4. Диалектiлiк ерекшелштер мен эдеби тiлдiц аракатынасын нактылауда кезкарастардыц орын
алуы;
5. Ютаби тiл туралы тYсiнiктi жетiлдiру кажеттшп;
6. Репрессия жылдарындагы казак эдеби тшнщ жай-^шнщ аныкталмауы;
7. Со^ы кездеpi шетте жYpген диaспоpaсыньщ эдеби тiлi бap-жоктыFы тypaды тaFы бip жaцa пpоблемaныц бaс кeтеpyi [14; 9].
Осы aтaдFaн ецбепнде Yнемi дaмy мен жетiлy Yстiндегi эдеби тшдщ кaсиеттеpi мен белгшерше былaйшa токтaлып тiзбектеп берген:
- жaлпыхaльщтьщ т1лдщ негiзiнде гайда болып, объективтi себептердщ ьщгал етyi бapысындa ныFaя тYсетiн, epкениетпен 6ipre eсiп-epкендейтiн;
- эдеби тiлге ^тысты кaдыптaскaн кaFидaдapдыц тaлaптapынa жayaп беретш;
- бipкaдыпты турып кaдмaй e3reprn отыpaтын, кезецщк сипaтты белгiлеpi бap, бipaк, кейбip тiлдiк элементтер мен тшдш констpyкциялapдьщ сурышилып бapып, жYЙеленyi бapысындa тaлFaммен колдaнылyын кaжет ететш;
- белгiлi 6ÍP ноpмaдap ж^шть^ыш сaй келетiн;
- ayызекi сeйлеy тiлiне кapaмa-кapсы кою apкылы сaлыстыpылaтын, тaнылaтын;
- диaлектiден жоFapы туpaтын;
- функциошлдьщ стильдiк тapмaктapыныц сaны дaмыFaн сaтысынa дейiнэp кезенде эpтYpлi болып келетiн;
- коFaм eзгеpiсiмен aсa тыFыз бaйлaнысты, соFaн оpaй сeздiк коpындaFы перифериялык жэне eзек бipлiктеpi Yнемi козFaлыстa болып, оpындapы ayысып отыpaтын;
- дYниежYзi тшдершщ элемдiк бейнесiндегi eзгеpiстеp эсеpiн кaбылдaйтын;
- тiл тaзaдыFы Yшiн тшдщ iшкi жэне сырткы мYмкiндiктеpiн m^aram отырып Yнемi кYpесетiн;
- коFaмньщ кaжетiн (бapлык сфеpaлapындaFы) толыFымен eтейтiн тiл [14; 11].
Есет Жубaновтьщ aйтyыншa, филологтap apaсындa эpдaйым екi ушты, сенiмсiз тYсiнiк тyдыpaтын, iшкi сыры жaFa тaнылмaй келе жaткaн кeмескi 6íp жaйт - хaлык ayыз эдебиетшщ эдеби тшге ^тысы. Ауыз эдебиетшщ тiлiн эдеби емес деп ешюм кесiп ama aлмaйды дейдi. ОсыFaн уксaс пiкipдi Ж.Шэкенов бiлдipедi. Ж.Шэкенов, ец aлдымен, эдебиет тiлi дегенiмiз 6íp бaскa екенiн, эдеби тiл дегенiмiз 6íp бaскa екенiн aйтa отырып, екеушщ apaсын aйыpып тaнyымыз керек децщ [13; 145]. М.Бaдaкaевтьщ эдеби тш тypaлы тYсiнiгi мYлдем бaскa. Оныц aйтyыншa «эдеби тiл aздaFaн a^rn-жыpayлapдыц ayызшa тapaFaн шaмaды eлецдеp тiлiмен шектеле коятын жецш-желш кубылыс емес кYPделi коFaмдык кубылыс» дей келе, Абaй, Ыбыpaй тусытан эдеби тшдщ бaстaлaтынын aйтaды. Демек, OFaн дешнгшердщ бэpiн М.Бaдaкaев эдеби тшге жaткызa aдмaйды. Ал, осыFaн кapaмa-кapсы пiкip Р.Эмipов, Е.Жубaнов, K.Эмipэлиевтщ «Ceärey тшнщ ayыз эдебиетi мен aкын-жыpay шыFapмaдapыныц Ka3aK эдеби тiлiн кaлыптaстыpyдaFы орны» aтты топтык мaкaдaлapындa Ka3aK эдеби тшнщ aлFaш рет жaлпылaмa сипaт aдyынa Бу^р ^ipay^irç орны ерекше екенiн aйтa отырып, Бу^рдыц тiлi ^a^rarç ayызшa эдеби тшнщ 6íp сaдaсы болды деп aшып aйтaды [13; 87]. Будaн aцFapaтынымыз, элi де тiлшi-Faдымдapдыц apaсындa эдеби тш кэй кезден бaстaлaтыны жaйындa такты 6íp бipiздендipiлген птрдщ жокть^ы. Р.Сыздыковaныц «Аyызшa тapaFaн эдеби тш» деген термин енгiзгенi белгiлi. Р.Сыздыковa ayызшa тapaFaн эдеби тшдщ Yлгiлеpiн бipaзын тiлiне тиек етiп, тaлдayлap жaсaFaн. Р.Сыздыковa эдеби твдщ бaсын XV Faсыpдaн бaстaFaн. XV -XIX ff n^ap^i^i^ дейiнгi кезецд «улттык дэyipге дейiнгi Ka3aK эдеби тш» деп aтay берсе, XIX ff II-жapтысынaн кейiнгi кезецге «улттык дэyipдегi Ka3aK эдеби тiлi» деген aтayды телiген болaтын.. K.öмipэлиев АбaЙFa дейiнгi тiлдi ayызшa эдебиет тш деп aтaйды. «Эдеби тiлдi тек жaзбaмен Faнa бaйлaныстыpy бap xami^ap Yшiн шapтты емес дейдi де, ол эдеби тшге мынaдaй aныктaмa беpедi: «Эдеби тiл - кец мaFынaдa aлFaндa ayызекi сeйлеy тшне кapaмa-кapсы туpFaн, eзiндiк жYЙе-желiсi, тaкыpыбы, фоpмaсы бap жэне eзiндiк amy тэсiлдеpi мен Yлгiлеpi, сeз ep^^repi бap 6íp бYтiн творчестволык туындыныц тiлi; эдеби тiл - жеке 6íp индивидтщ aкикaт жaйды e3 ^ч^нше ой корытындысытан, пiкip тушндеушен eткiзiп бapып, eзгеше 6íp Yлгi-фоpмaдa беру тiлi. Ал бул тш ayызшa жaсaлa мa, я жaзбaшa жaсaдa мa? - ол шapт емес» [13; 27].
Эмipзaк Айтбaев: «Эдеби тiл тeцipегiнде epбiген, бYгiнгi жaзy сызyымыздa, Fылыми кeпшiлiкке apнaлFaн мaкaдaлapдa колдaнылып жYpген мынaдaй терминдер гайда болды. Эдеби тш, улттык эдеби тш, жaлпыхaдыктык тiл, жaзбaшa эдеби тiл, ayызшa эдеби тш, жaзyFa дейiнгi эдеби тш, жaзy aлдындaFы кeне эдеби тш, жaцa эдеби тш, кaзipгi эдеби тш, ру-улыстык, хaлыктык эдеби тiл, ayызекi сeйлеy тiлi, эдебиет тiлi, ayыз эдебиет тiлi, кiтaби тiл, шaFaтaй тiлi, жaдпы тYpкi тiл, тYpкi тiл т.т толып жaткaн терминдер мен терминдш мэнде жумсaлa бaстaFaн сeздеpдi, сeз тipкестеpiн жaдFaстыpyFa болaды. Булap бYгiнгi тaцдaFы эдеби тш жaйындa жaзылFaн ецбектерде жиi кездесетш сeздеp тобы. Алaйдa осы œ3 болып отыpFaн теpминдiк мэндегi тездер мен сeз
•пркестершщ образыньщ шенберi айкындалып, шет-шекарасы элi де жiктелмегенi вкiнiштi. Булар жалпы эдеби тiл тарихын, онын эр алуан проблемаларын барлауга арналган зерттеу жумыстарында айкын ойлылыкка жiктемей, кейде кайта кiсi ойын булыщырлыкка бастайтын тэрiздi», - дейдi [13; 119].
Сонымен, эдеби тiл дегенiмiз - сурыпталган, орныккан, нормаланган, стильдiк тармактары сараланган, жалпыга тYсiнiктi, ортак, карапайым тiл мен диалектiден жогары туратын тiл. Жалпыхалыктык тшдщ жогаргы формасы болып саналады. Эдеби тiл тек эдебиеттщ тiлiмен гана шектелiп кана коймай, ол - F.Мусабаев айтпакшы, гылыми техникалык квркем эдебиет нускаларынын тiлi, мектеп, радио, баспасвз жеке мемлекет мекемелершде колданылатын тiл. Агылшын, тYрiк жэне кыргыз елдершщ эдеби тшнде де дэл осы нуска айтылган болатын. «Ауызша эдеби тш» терминшщ казак тiл бiлiмiнде болуы занды кубылыс. Казак эдеби тш взшщ бастауын XV гасырдан бастап, XIX гасырдын екiншi жартысында жазба эдеби тшмен нормалауга кiрiстi. Абайдан кешн эсiресе, кенес дэуiрiнде эдеби тiлiмiз айтарлыктай дамыды, жазба эдебиеттщ негiзi каланды. Ол сол халыктын тарихы мен эдебиетiне тыгыз байланысты. Осы пiкiрлердiн бэрiн ескере отырып, казактын эдеби тiлiн Yлкен ею салага бвлiп караймыз. Казактын ауызша дамыган эдеби тiлi жэне казактын жазбаша дамыган эдеби тiлi. Ягни сурыпталган, белгiлi бiр нормага тYCкен, жалпыхалыкка тэн тYрiн-эдеби тiл деп атаймыз.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. www.britannica.com
2. ТигЫуа1 Ага^итакп Enstitйsй Dergisi, Sayl 36, Erzurum 2008
3. История национального литературного языка в тюркоязычных республиках, его нынешнее состояние и перспективы. Отчет ОНИР /Институт развития государственного языка: рук: Исхан Б.Ж.
4. Тюп нет. http://tyup.net/
5. Эуезов М. Казактын С.М. Киров атындагы мемлекетпк университетшщ гылыми енбектерг Тш жэне эдебиет сериясы. ХХ11 том, 5-шыгуы. - Алматы, 1950.
6. Сыздык Р. Fылыми таным Yзiктерi. Алматы: «КИЕ» лингвоелтану инновациялык орталыгы», 2009
7. Калиев F., Сарыбаев Ш. Казак диалектологиясы. - Алматы: Ана тш, 1991.
8. Калыбаев КС. Казак тiлiнiн диалектiлерi жана заманда. Абай атындагы Каз¥ПУ-дын Хабаршысы, «Филология гылымдары» сериясы, № 2 (52), 2015.
9. КСЭ. 1975. 6-т. 233 б.
10. Салкынбай А., Абакан Е. Лингвистикалык тYсiндiрме свздiк: - Алматы: Свздш - Словарь, 1998. - 304 б.
11. Элеуметпк лингвистика терминдершщ сэздт/ Э.Д. СYлейменова жэне т.б.; жауапты ред. А.М. Алдашева = Словарь социолингвистических терминов.-Астана: Арман-ПВ, 2008.- 391 б.
12. Казак эдеби тшнщ калыптасу тарихы мен даму жолдары. Алматы, Казак ССР-шщ <^ылым» баспасы, 1981.
13. Казак тш. Энциклопедия - Алматы: Казакстан Республикасы Бiлiм, Мэдениет жэне Денсаулык сактау министрлiгi, Казакстан даму институты,1998. - 509 б.
14. Момынова Б. Казак эдеби тшнщ тарихы. Окулык. Алматы: Казак университет^ 2011. -
283 б.
ИДЕНТИФИКАЦИЯ ЛИТЕРАТУРНОГО ЯЗЫКА В МИРОВОМ ЯЗЫКОЗНАНИИ
Ж. Н. Ибраемова докторант 3-курса 6D011700 "Казахский язык и литература" Университет им. Сулеймана Демиреля Каскелен, Казахстан, email: [email protected]
В статье рассматривается проблема становления и развития литературного языка в мировом языкознании. Приводится история развития и формирования английского, турецкого, кыргызского и
казахского литературных языков. В целом литературный язык - это язык, который сортируется, фиксируется, нормализуется, стилизуется, дифференцируется, являясь по уровню выше обычного языка и его диалектов. Автор приходит к выводу, что общенациональный язык является высшей формой языка. Приводятся зарубежные исследования по этой теме через сравнение с казахским литературным языком.
Ключевые слова: язык, национальный литературный язык, литературный язык, формирование литературного языка
IDENTIFICATION OF LITERARY LANGUAGE IN WORLD LINGUISTICS
Zh.N. Ibrayemova PhD student of 6D011700 "Kazakh language and literature" Suleyman Demirel University, Kaskelen, Kazakhstan, email: [email protected]
The article considers the importance, the formation and development of literary language in world linguistics. The history of the development and formation of the literary language in English, Turkish, Kyrgyz and Kazakh languages. In its entirety, literary language is a language that is sorted, fixed, normalized, stylized, differentiated, bein higher than common language and its dialects. In the conclusion, we say that the national language is the highest form of language. The world-wide research on this topic has been studied and compared with the Kazakh literary language.
Keywords: language, literary language, national literary language, formation of literary language
