CC BY
20FТАХР 16.41.53
ЦЫТАЙ Т1Л1Н YЙРЕНУШI ЦАЗАЦ Т1ЛД1 СТУДЕНТТЕРДЩ ЦЫТАЙША СвЙЛЕУ Т1Л1НДЕГ1 ФОНЕТИКА ЖЭНЕ ГРАММАТИКАЛЬЩ ЦИЫНДЬЩТАРЫНА ТАЛДАУ
Б. Зиядарлы, Р.Б. Джельдыбаева Абылай хан атындагы Казак Халыкаралык катынастар жэне Элем тiдцерi университетi,
Алматы, Казакстан [email protected], [email protected]
Казак жэне кытай плдершщ фонетикалык жактагы басты айырмашыльщтарыньщ б1р1 казак тшнде буын к¥рамында дауысты дыбыстар катар колданылмайды, кытай тшнде ек1 тшп Yш дауысты дыбыс катар колданылатын жагдайлар жш кездеседь Сол себепп, казак тшд1 студенттер Yшiн кытай тшндеп кейб1р дыбыстар мен буындарды дыбыстау айтарлыктай киындыктар тугызады. Екiншiден, кытай тш аналитикалык тiлге жататындыктан, онда морфологиялык взгерiс жоктын касы, кытай тшнде сейлем iшiнде свздердiн рет тэртiбi мен квмекшi свздер манызды рвл аткарады. Свйлемдегi свздердiн орналасу реп де морфологиялык тYрленуге бай казак тшндегвден мYЛде баскаша. Осындай себептерге байланысты казак тiлдi студенттер ана тшнщ ыкпалымен ауызекi тiлде кытай тшндеп свйлем мушелершщ ретiн дурыс орналастыра алмайды да, кейбiр кател^ерге жол берiлiп жатады. Аталган макалада кытай тiлiн алгаш Yйренушi казак тiлдi студенттердiн свйлеу тiлiндегi фонетикалык жэне грамматикалык мэселелерге талдау жасалып, оларды игерудiн эдiс тэсiлдерi кврсеплген.
Т}йт свздер: цытай тШ, дауысты дыбыс, дауыссыз дыбыс, буын, свйлем, свйлем мушеа, ет1ст1к, баяндауыш.
Юркпе. Шетелдш студенттер кытай тшн уйренудщ алгашкы кезендерiнде фонетика жэне грамматикалык жактарда квптеген киындыктарга кездесiп жатады. Ондай киындыктар негiзiнен ана тш мен кытай тiлiнiн тiлдiк дагдыларынын взгеше болуынан туындайды. Казак жэне кытай тшдершщ фонетикалык жактагы басты айырмашылыктарынын бiрi казак тiлiнде буын курамында дауысты дыбыстар катар колданылмайды, кытай тшнде екi тiптi уш дауысты дыбыс катар колданылатын жагдайлар жш кездеседi. Сол себептi, казак тiлдi студенттер Yшiн кытай тшндеп кейбiр дыбыстар мен буындарды дыбыстау айтарлыктай киындыктар тугызады. Екшшщен, кытай тш аналитикалык тiлге жататындыктан, онда морфологиялык взгерю жоктын касы, кытай тшнде свйлем шшде свздердiн рет тэртiбi мен квмекшi свздер манызды рвл аткарады. Свйлемдеп свздердiн орыналасу ретi де морфологиялык тYрленуге бай казак тшндепден мYлде баскаша. Осындай себептерге байланысты казак тiлдi студенттер ана тшнщ ыкпалымен ауызекi тшде кытай тiлiндегi свйлем мYшелерiнiн орын тэртiбiн дурыс орналастыра алмайды да, кейбiр кателiктерге жол берiлiп жатады. Сондыктан, кытай тiлiн Yйренушi казак тiлдi студенттердiн тiлдiк колданыстарындагы мундай кателiктерiн теориялык жэне практикалык жагынан накты мысалдар аркылы жан-жактылы талдап тYсiндiрудiн манызы зор.
Эдебиеттерге шолу: Такырыпта квтерiлген мэселеге теориялык непздемелер ретiнде кытай тiл бiлiмiнде взшдш орны бар кврiнектi галымдардын, атап айтсак, ХуанБорун ( Казiргi кытай тш), ЛуФубо (Шетелдiктерге арналган кытай тшнщ практикалык грамматикасы), ЖауЖинминь ( Кытай тшнщ жалпы теориясы), ЧиХуян, ЧыньЧанлай (Казiргi кытай тiлiндегi кемекшi свздер жвнiнде зерттеулер жэне шетелд^ерге кытай тiлiн окыту) секiлдi теориялык зерттеу енбектерiндегi кытай тiл бiлiмi саласындагы гылыми квпшiлiк мойындаган тшдш кагидалар мен гылыми квзкарастар непзге алынды. ¥зак жылдардан берi кытай тшн окытумен, зерттеумен айналысып келе жаткан отандык тiлшi галым Толкын Калибекулынын (Кытай тiлiнiн грамматикасы «синтаксис») енбепндеп гылыми терминдер мен теориялык непздемелер пайдаланылды. Аталган зерттеу енбектерiнде кытай тiлiнiн фонетикасы мен грамматикасы жан-жакты зерттелген. Сонымен катар дртие жYзiнiн квптеген елдерiнде пайдаланылып жYрген, кытай тiлiн жэне оны окытуды зерттеудiн сонгы нэтижелерiн пайдалана отырып курастырылган шетелдiктерге кытай тiлiн окытуга арналган
о^лы^^, СуньДыжинь (К^тай тш гpaммaтикaсыньщ о;уль^ы), ЯцЖижоу, ЛиНиц ;aтapлы Faлымдap жaзFaн (Кь^й тiлi о;уль^ы), Лушунь, ЖaцКaй ;aтapлы Faлымдap жaзFaн (Кытaй тшнщ жaцa пpaктикaльщ кypсы), Чю Жунь, ПьщЖшиц, ЖaцНyей ;aтapлы Faлымдap жaзFaн (Тaбыс;a жетудщ жолы) секiлдi о;yльщтapдaFы утымды тYсiндipy эдiстеpi мен еpежелеp бaсшыльщ;a aлынды. АтaлFaн о;yльщтapды жaзFaн aвтоpлap K^rca^a ¥3a; жылдap ^ьтай тiлiн о;ытy-зеpттеy iсiмен ш¥FылдaнFaн эйгш Faлымдap екенiн aтaп aйт;aн жeн.
3epmmeydiц мащcаmы ^ьтай жэне ;a3a; тiлдеpiнiц тYpлiше тiлдiк дaFдылapынa бaйлaнысты тyындaйтын ;aтелiктеpге фонетико^ы; жэне гpaммaтикaльщ т¥pFыдaн тaлдay жaсaп, ;aтелiктеpдщ тYпкiлiктi себептеpiн aй;ындay.
3epmmeydщ MiHdemi ^ьтай тiлiн Yйpенyшi ;a3a; тiлдi стyдентrеpдщ тiлдiк ;олдaныстapындaFы ;aтелiктеpдi мысaлFa aлa отыpып, ^ьтай тшш зеpттеyшi Faлымдapдыц aтaлFaн мэселелеp жeнiндегi зеpттеy нэтижелеpiн теоpияльщ жa;тaн бaсшыльщ;a aлып, ;aтелiктеpдщ себебiн екi тшдщ ;олдaныс дaFдылapын сaлFaстыpa зеpттеy ap;ылы ami^ray мiндетi тyындaйды.
Тшдщ ceärey дaFдылapы ец aлдымен фонетикн™; дыбыстayдaн бaстaлaды. Кытaй-;aзa; тiлдеpiнде дayысты-дayыссыз дыбыстap дыбыстaлy оpны, дыбыстay тэсiлдеpi жaFынaн eзiндiк еpекшелiктеpге ие. Дayысты-дayыссыз дыбыстap негiзiнде к¥Pылaтын буын к¥paмы дa екi тiлде 6ip-бipiнен мYлде eзгеше. Сонды^ган, ;a3a; тiлдi стyденттеp ^ьтай тiлiндегi дыбыстapды дыбыстay бapысындa кeбiнде aнa тшшщ дыбысты; дaFдылapынa бейiмдеп ^те дыбыстaйтын жaFдaйлapFa жш жол беpедi. Фонетик^ы; жa;тaн am тшшщ ьщталымен болaтын м^цдай кедеpгiлеp тeмендегiдей бipнеше жa;тaн бaй;aлaды [1; 137].
1) Буын к¥PaмындaFы ^rap т¥PFaн екi не Yш дayыстыньщ бipеyiн eте солFын aйтyдaн немесе aйтпayдaн ryылaтын кзтелш. Мысaлы, jia, qia, xia бyындapын о;у бapысындa кeбiнде ;a3a; тшшщ aйry дaFдысынa бейiмдеп jia-жэ, qia-чэ, xia-щэ тYpiнде aйтaды. ^Ж (zaijia) дегендi ^ьтай тiлiн aлFaш Yйpенyшiлеp «зэй жэ» деп aйтaтындыFын бaй;aймыз. Сол сия;ты ЙЖ (зэйжэн), ^ (чэн), Щ (щэн), ^duo, ffizuo, facuo, №suo, ^zhuo, ^shuo, ^huo бyындapындaFы «u» дayыстысын тYсipiп до, то, но, ло, зо, цо, со, жо, шо, хо тYpiнде, bie(бе), pie(ra), mie(ме), die(де), tie(те) тYpiнде arnyFa бейiмдiлiк. Б^л жaFдaйдa студентке буын оpтaсындaFы «u» ;aлдыpмaй толы; шыFapып arn^^a^n, K^ap т¥pFaн екi дayысты дыбысты бeлiп, qia—qi-a, xia—xi-a, biao—bi-ao, piao—pi-ao jiong—ji-ong, qiong—qi-ong, xiong—xi-ong duo—du-o, tuo—tu-o, nuo—nu-o, luo—lu-o, zuo—zu-o, cuo—cu-o, suo— su-o, zhuo—zhu-o, chuo—chu-o, shuo—shu-o, huo—hu-o тYpiнде дыбыстaй бaстaйды. Сонды^ган, ею не Yш дayысты дыбыс ^rap келген бyындapды о^ыт^н кезде бipiншiден буын оpтaсындaFы дayысты дыбысты гны; aйтyFa, екiншiден ;aтap т¥pFaн дayысты дыбыстapды бeлмей тYraстыpьm кiдipiс жaсaмaй aйтyFa жaтrьщтыpa бiлy кеpек. Ekí дayысты дыбыс ;aтap aйтылaтын жaFдaй ;a3a; тiлiнде жо;, сонды^ган, б^л бyындapдыц aйтылyын д^ыс ;aлыптaстыpy-;aзa; тiлдi стyденrтеpдiц ^ьтай тшшщ дыбыстay жYЙесiне бешмделушщ кепiлi болмa;.
2) Кытай тiлiндегi буын iшiнде келетiн «i» дыбысын ;a3a; тiлiндегi «i» дыбысыш бейiмдеп ^ (jin-жiн ), Ш (xin-щiн) ^ (qin-чiн) тYpiнде дыбыстaйды. 1с жYзiнде буын оpтaсындaFы «i» дыбысы ;a3a; тiлiндегi «и» дыбысыта eте жa;ын келетiндiгiн ескеpте отыpып жaтrьщтыpyFa болады.
3) Буын соды^^ келетiн «о» дыбысын ;a3a; тшндеп «о» дыбысынa бейiмдеп Ш (bao-бaо), Ш (pao-пaо), ^ (mao-мaо), Ш (tao-тaо) тYpiнде aйтyFa бейiмдiлiк. Б^л жaFдaйдa студентке ^ьтай тiлiндегi «о» дыбысыныц буын соды^^ ;a3a; тшндеп жapтылaй дayысты «y»- Fa жa;ын aйтылaтындыFын ескеpте отыpып дaFдылaндыpyFa болады.
4) Ka3a; тшнщ сингоpмонизм дaFдысымен ^ьтай тiлiндегi ;aтap келген яшы^ жэне ^rcarç aйтылaтын бyындapды 6íp-6ípí^ бейiмдеп aйтaтын жaFдaйлap жиi кездеседь Б^л кeбiнде студенттщ pou, mou, fou, dou, tou, nou, lou, zou^y), cou, sou, zhou, chou, shou, rou, gou, kou, hou бyындapын pu, mu, fu, du, tu, nu, lu, zu, cu, su, zhu, chu, shu, ru, gu, ku, hu тYpiнде aйтyынaн бaй;aлaды. Мы^лы, Ш ïï](men)^(dou)è деген сeйлемдегi ;aтap т¥pFaн mendou бyындapыныц aлдыцFысы ^rcarç, сощысы aшьщ aff^ma^ra буын, сeйлем iшiнде aлдыцFы ^rcarç men буыныныц ьщтлыт бейiмдеп aшьщ dou буынын ^^arç^^ra du тYpiндеÄïï]ЗДdu)è деп aйтaды. ^^(shoudu) aлдыцFы aшьщ, сощы ^rcarç буын, осы сощы ^rcarç буынды aлдыцFы aшьщ бyынFa бейiмдеп (shoudou) тYpiнде aйтy. Сол сия;ты, ^^^(qianbugou)—qianbugu, ^i^Pi^(hanyukouyu)—hanyukuyu т.б.
5) Кь^й тiлiндегi жapтылaй яшы; «о» дыбысын ;a3a; тiлiндегi жapтылaй яшы; «о» дayысты дыбысымен тецестipiп aйтyFa бешмдшк. IсжYзiнде буын iшiнде ;ытaй тшнде «о» дыбысы ;a3a;
тшндеп жартылай ашык дауысты о-дан repi, кысац у-га жакын айтылады. Сондыктан, dong, tong, nong, long, zong, cong, song, zhong, kong, hong TYP^eri буындарды доц, тоц, ноц, лоц, зоц т.с. туpiндe айтудан сактандыру кажет.
6) Айтылуы мен жазылуы eKi баска буындарды дурыс окытуга ерекше мэн берген жен. "Кытай тшнщ жазылым epeжeсiндe iou, uei, uen финалдары дауыссыздармен (инициалдармен) бipiгiп буын кураганда iou, uei, uen финалдарыныц курамындагы о, е дауыстылары жазылмайды" деп кepсeтiлгeн [2; 81]. Муныц iшiндe iou финалы дауыссыз дыбыстармен бipiгiп miоu(miu), diou(diu), niou(niu), liou(liu), jiou(jiu), qiou(qiu), xiou(xiu) буындарын курайды да, жазуда жакша rni^^ кepсeтiлгeндeй жазылады. Жэне бул буындардыц жазылуы мен айтылуы нeгiзiнeн бipдeй деп айтуга болады. Ал uei, uen финалдары дауыссыздармен пркескенде буын ортасындагы «e» дыбысы кыскарып dui, tui, zui, cui, sui, zhui, chui, shui, rui, gui, kui, hui жэне dun, tun, lun, zun, cun, sun, zhun, chun shun, run, gun, kun, hun тYpiндe жазылады. Бiздiцшe бул буындардыц жазылымы iсжYзiндeгi айтылуын толык бiлдipe алмайды. Эйткeнi кытай тiлiн алгаш бастап Yйpeнушiлepгe осы буындарды жазылган калпында окытсацыз, оларды epiндiк буын тYpiндe окиды, ягни, мысалы, dui, tui немесе dun, tun буындарын ершнщ децгеленш алдыга шыгуы аркылы айтады. Ал бул буындардыц iсжYзiндiк дыбысталуына жYгiнсeк, epiн алдымен алдыга децгеленш шыгады да, кайтадан езулшке ауысып, eKi eзудiц артка тартылуы аркылы айтылады. Ягни, dui деп жазылып, duei болып, dun тYpiндe жазылып, duen болып айтылады. Сондыктан осы eKi Yлгiдeгi буындарды окытканда студентке олардыц жазылуы мен айтылуы арасындагы айырмашылыкты айту аркылы дурыс дагдыландыру кажет.
Грамматикалык тургыда кытай тш мен казак тiлi туыстык байланысы жок eKi жYЙeгe тэн тшдер. Кытай тiлiндe сездер тYpлeнбeйдi, сейлем курау сeздepдiц тipкeсу тэpтiбi мен кeмeкшi сездер аркылы жYзeгe асады. Сондыктан, сeздepдiц рет тэpтiбi катац сакталады, кeмeкшi сездер оларды байланыстыратын дэнeкepлeушi peлiн аткарады. Казак тшнде кepiсiншe, сейлем курауга катыскан сездер морфологиялык тYpлeнулep аркылы байланыска тYсeдi, сeздepдiц сейлемде орналасу тэpтiбi кытай тiлiнe караганда элдекайда еркш кeлeдi. Ею тiлдeгi сейлем мYшeлepiнiц орналасу тэpтiбi де бipдeй емес. Осындай себептерге байланысты кытай тшн YЙpeнушi казак тiлдi студенттер грамматикалык жакта ана тшнщ тiлдiк ыкпалыныц эсepiнeн сeйлeмдeгi сeздepдi орналастыру, сейлем курау жактарында кептеген кeдepгiлepгe ушырап жатады. Студeнттepдiц Yнeмi кате колдануга бeйiм туратын грамматикалык мэсeлeлepдiц бipi кытай тiлiндeгi мeзгiлдi (уакытты) бiлдipeтiн сeздepдiц сeйлeмдeгi орнын дурыс колданбаудан байкалады. Кытай тiлiндe уакытты бiлдipeтiн сездер ВИ^ (тiкe аударганда уакыт нYнтeсi) жэне ВИЙ (уакыт аралыгы) болып еюге бeлiнeдi. ВВИ^ (уакыт нYнтeсi)- мeзгiлдi бiлдipeтiн сездер, ягни, мезплдщ атауы, мысалы, ^h (тацертец), Ф^^с), Ш^(кеш), ^^(бYгiн), ВД^(ертец), —^(сагат бip), Н^(сагат Yш), ^^ (биыл), ВД№(келер жылы), ^М(бурын) т.б. мундай сездер кытай тшнде кимылдыц туылу мезгшн бiлдipeдi де сейлемде eтiстiк баяндауыштыц алдында турып «кашан» деген суракка жауап бepiп пысыктауыш болады. АлВИЙ (уакыт аралыгы)-кимылдыц жалгасу уакытын бiлдipeтiн сездер, мысалы, —^^ip кYн), М^(ею кYн), —(Sip сагат), сагат), —^^^ске дeйiнгi
жарты ^н), —Ш^^р кеш), —^^ip жыл), М^(ею жыл), —"rW^ip сагат сабак), М"гШ(ею сагат сабак) т.б. мундай сездер кимылдыц жалгасу уакытын бiлдipeдi де, сейлемде баяндауыштыц соцында турып толыктыргыш муше болады. Мысалы: 1)
2) ШШ7—^Ш) и^о
3)
Жогарыдагы сейлемдердепВД^, сeздepi жеке-жеке кимылдыц туылу
мeзгiлiн бiлдipiп баяндауыш мYшeнiц алдында тур да, —М^ФВ кимыл-эрекеттщ
жалгасу уакытын бiлдipiп eтiстiк баяндауыштыц соцынан тipкeсiп тур. Жалпы уакытты бiлдipeтiн сeздepдiц iшiндe кандай сездердщ кимылдыц туылу мeзгiлiн (ВИ^) жэне кандай сeздepдiц кимылдыц жалгасу уакытын бiлдipeтiндiгiн сездер (ВИЙ) eкeнiн осы сездерге койылатын сурактар аркылы аныктауга болады. (ВИ^) кимылдыц туылу мезгшш бiлдipeтiн сездер кашан ( ^ВМ) деген суракка жауап бepeдi де, кимылдыц жалгасу уакытын бiлдipeтiндiгiн сездер (ВИЙ) канша уакыт (^^ВИ) деген суракка жауап береди Казак тшнде кимылдыц туылу мезгш мен
жaлFaсy уо^ытын бiлдipетiн жоFapыдaFыдaй сeздеp сeйлемде етютш бaяндayыштыц aлдындa т^эды жэне мезгш пысыкгауыш болaды. Mысaлы, мен кеше 6íp кYн ж^мыс iстедiм. M¥ндaFы «кеше» ;имылдыц туылу мезгiлi, «6íp кYн» ;имылдыц жaлFaсy уо^ыты, мезгш де уо;ыт мeлшеpi де етютш бaяндayыштыц aлдындa т^. Кытaй тшш aлFaш YЙpене бaстaFaн ;a3a; тiлдi стyдентrеp дэл осындaй тiлдiк дaFдыныц ы^пглымен ;ытой тiлiндегi жоFapыдaFыдaй сeйлемдеpдi ;a3a; тшнщ сeйлем фоpмaсынa сaлып ;олдaнyFa бейiм т¥paды дa, ^п жaFдaйдa тeмендегiдей ;aтелiктеpге жол беpедi. Mысaлы:
1) БYгiн екi сaFaт собо; о;ыды;.
о д^ысы^ШЗ^ТМтЖо
2) Кытой тiлiн тepт жыл о;имыз.
шш^шш о д^ысышззд^шш
3) Кеше кеште ею сaFaт тaпсыpмa оpындaдым.
Faлым СуньДыжинь "Уо^ыт нYктесiн (;имылдыц туылу мезгшш) бiлдipетiн сeздеp сeйлемде толы;тыpFыштыц емес, пысьщтоуыштьщ оpнындa т¥paды, aл ;имылдыц жaлFaсy уо^ытын (уо;ыт apaлыFын) бiлдipетiн сeздеp тольщтыpFыштыц оpнындa т¥paды, тек кейбip жaFдaйдa мэлiм 6íp уо^ыт apaлыFын кYшейтy, кepiнектiленipy мо^сотындо Farn пысьщтоуыштьщ оpнындa келyi мYмкiн" [3; 247] дей келе, OFaн тeмендегiдей мысaлдap келтipген:
1) íMirn^^o
2)
3) =
4)
М^ндо 3-4-сeйлемдеpдегi —(6íp жыл) ;имылдыц жaлFaсy уо^ытын бiлдipетiн сeз болa т^о, сeйлемде пысьщтоуыштьщ оpнындa ^олдонылып, сол ap;ылы 3-сeйлемде ;имылдыц оpындaлyынa кететiн ya^i'i^biR ^ыс^оль^ын, 4- сeйлемде ;имылды оpындayFa ж^мсолотын ya^H^iR узо^ть^ы бейнеленген. Кимыл-эpекеrтiц жaлFaсy уо^ытын бiлдipетiн сeздеpден болFaн тольщтыpFыш мYшенi Т. Колибек^лы ^зо^шо мезгiл-мeлшеp толы;тыpFыштap деп aтaFaн до "Кимыл, iс-эpекет, жой-^йдщ созылу уо;ытын бiлдipетiн толы;тыpFыштap мезгiл-мeлшеp толы;тыpFыштap деп отглады, олap сон есiм+мeлшеp сeздi немесе сон есiм+ зот есiмдi тipкестеpден жaсaлaды" [4; 122] деген.
Жолпы жоFapыдaFы мысaлдapдaн тiл YЙpенyшiлеpге eзiнiц оно тiдiк дaFдысыныц ;оншолы; дэpежеде ьщтл жaсaйтындыFын бaй;ayFa болады. Сeйтiп, тiлдi стyдентеpге мезгiл, уо;ыт
¥Fымдapынa ^тысты жоFapыдaFы сeздеpдi ;ыгай тiлiнде сeйлем iшiнде ^олой ;олдaнyFa болaтындыFын оны^гап тYсiндipy жэне сол непзде дaFдылaндыpy мiндетi туындойды.
Нэтижелеp. Кытой тiлiндегi мезгiлдi бiлдipетiн сeздеpдi стyденrтеp эдетте
тшшщ дaFдысы бойыншо сeйлем босыно немесе етютш бaяндayыштыц олдыно ;ойып aйтaтынды;тaн, б^л сeздеp сeйлемдегi оpны жaFынaн д^ыс ;олдонылоды. М^ц^ы босты ^телк ;имыл-эpекеrтiц жaлFaсy уо;ытын бiлдipетiн сeздеpдiц оpны ;ытой тiлiнде бос^ошо
болFaндыFындa болып отыp. Кытой тшнде сeйлемде тiлiндегiдей бес мYше емес, олты
мYше(бaстayыш, бояндоуыш, оны^тоуыш, пысьщтоуыш, тольщтоуыш жэне толы;тыpFыш) 6op. M¥ндaFы толы;тыpFыш мYше етiстiк бaяндayыштaн кейiн т^ып, бaяндayыштaFы ;имыл-эpекеrттiц жaлFaсy уо;ыты, ;имылдыц кYЙi, мYмкiндiгi, ;имылдыц нэтижесi, ;имылдыц жYpiлy дэpежесi ;aтapлы мaFынaлapды бiлдipедi. Сонды^ган жоFapыдaFы ;имыл-эpекеrтiц жaлFaсy уо;ытын бiлдipетiн сeздеpден жaсaлFaн сeйлем мYшесiн ^ьггай тшнде уо;ыт мeлшеpiн бiлдipетiн
толы;тыpFыш мYше деп отойды (тeменде ;имылдыц жaлFaсy уо;ытын уо;ыт мeлшеpiн бiлдipетiн тольщтыpFыш мYше деп отоймыз) Мандой толы;тыpFыш мYшенiц сeйлемде оpнaлaсy жaFдaйы бояндоуыш пен толы;тоуыштыц оpынaлaсyынa бойлонысты тeмендегiдей бipнеше тYpлi болады: 1. ^мыл^е^т^ жaлFaсy уо;ытын бiлдipyге rypa келгенде тейлемде уо;ыт мeлшеpiн бiлдipетiн тольщтыpFыш мYше етiстiк бaяндayыщтыц соцыш ;ойылоды. Мысолы:
1) «7Н^7о
2) «70-ШП? »7—^'Mtfo
3)
Kß3aK, Yлmmыц щU3dap пeдaгогикaлъщунивeрcиmemiнiц Хaбaршыcы № 2(82), 2020
4) ЖЙ7—^М1Л7о
БУЛ epeжe eтe каpапайым. Cтyдeнткe yакыт мeлmepiн бiлдipeтiн толыктыpFыm мYme eтiстiк баяндауыштыц алдына eмeс, кepiсiнme соцына койылып айтылады дeгeндi eскepтiп отыpFан жаFдайда, стyдeнттi казак тшнщ даFдысы бойынmа , , , ^
-BИЙ7дeп сypайтын нeмeсe
жаyап бepeтiн катeлiктepдeн сактандыpyFа болады. Дeмeк, сeйлeмдe бастаyыm пeн баяндаyыш мYшe Fана болFан жаFдайда кимылдьщ жалFасy yакыты eriCTi^^ соцына койылады.
2. Ceйлeмдe бастаyыm, баяндаyыmпeн катаp толыктаyыm мYme дe болFан жаFдайда кимылдыц жалFасy кeзiндeгi yакыт мeлшepiн бiлдipeтiн толыктыpFыm мYmeнiц сeйлeмдeгi оpны eкi тYpлi болады.
1) Кимылдыц жалFасy yакыты, яFни, yакыт мeлшepiн бiлдipeтiн толыктыpFыm мYшe баяндаyыm шн толыктаyыmтыц аpасына, нактыpак айтканда, баяндаyыштыц соцына, толыктаyыmтыц алдына койылады. Tолыктаyыш пeн толыктыpFыmтыц аpасына |шылауы койылады. |шылауы эдeттe айтылмаса да болады. Мысалы:
Казак тiлдi стyдeнттep ана тшнщ тiлдiк даFдысы бойынша мундай сeйлeмдepдi^Л^^7 Ши, тYpiндe катe колданyFа бeйiм тypады.
^вды^ан, ОКЫТУ баpысында жоFаpыдаFы epeжeнi эpкашан стyдeнткe eскepтiп отыpy кажeт.
2) Етютш баяндауыш кайталанып айтылады да, кимылдыц жYpiлy уакыт мeлmepiн бiлдipeтiн толыктыpFыm мYme кайталанFан eтiстiктiц соцына койылады. Мысалы:
Казак тiлдi стyдeнттep мундай сeйлeмдepдi тYpiндe катe колданады.
«Кытай тiлiнiц жаца пpактикалык Ryp^» окулы^ында бул epeжeгe байланысты «Алдыщы eriCT^ айтылмаса да болады» [5; 43] дeлiнгeн. Мысалы:
о Муц^ы жакmаFа алынFан eтiстiктep айтылса да, айтылмаса да болады
дeгeндi бiлдipeдi.
Шeтeлдiктepдiц кытай тiлiн Yйpeнyiнe аpналFан eзгe окyлыктаpда, мысалы, «Кытай тш окулыгеы» [6; 58], «Tабыска жeтyдiц жолы» [7; 61] сeкiлдi окyлыктаpда жэнe «Шeтeлдiктepгe аpналFан кытай тшнщ пpактикалык гpамматикасында» [8; 206], кимыл-эpeкeттiц уакыт мeлmepiн бiлдipeтiн толыктыpFыш мYme жeнiндeгi тYсiнiктeмeлepдe «мундай сeйлeмдepдeгi алдыцFы eтiстiктi айту-айтпау» дeгeн мэсeлe жeнiндe emкандай пiкip бiлдipiлмeгeн. 1с жYзiндe meт тiлдi стyдeнттep мундай сeйлeмдepдeгi соцFы eтiстiктi Fана айту даFдысын кeбipeк колданFанды унатады. Мысалы:
3. Ceйлeмдe бастауыш, баяндауыш жэнe толыктауыш болFан жаFдайда толыктауыш мYme жiктey eсiмдiгi болса, онда кимылдыц уакыт мeлшepiн бiдipeтiн толыктыpFыm мYme толыктауыштыц соцында тypады. Мысалы:
1) о
2)
3) ШЙШШЁ—^ЛпВо
Бул сeйлeмдepдi дe казак тiлдi стyдeнттep уакытты бiлдipeтiн сeздepдi eтiстiк баяндауыштыц алдына койып) нeмeсe нeмeсeШШ—B
тYpiнде ;олдaнyFa бейiм т¥paды.
Сонымен ;aтap ;имыл-эpекеттiц жaлFaсy уо;ытын бiлдipетiн сeздеpдiц сeйлемде ;ондой етiстiкпен ^кесш келгендiгiне де ;apay кеpек. деген тipкестеpде Н^ ";оншо
уо;ыт" деген с¥pa;;a жоуоп беpетiн ";имылдыц жaлFaсy уо;ытын" бiлipетiн тез. Бipa;, олдышн тipкескен етютштщ мaFынaсынa бойлонысты дегендегi Н^ ;имылдыц жaлFaсy уо;ыты
емес, кеpiсiнше етютш бaяндayыштыц тольщтоуышы болып т¥p. Ал дегендегi Н^
;имылдыц жaлFaсy уо;ытын бiлдipiп толы;тыpFыш мYше. мандой жaFдaйдa Н^ тезшщ
тольщтоуыш немесе толы;тыpFыш мYше екенiн бiлy Yшiн "Олapдыц ;¥Pылымын Й......
¿п"......;¥pылымынa eзгеpтy ap;ылы немесе с^о; ;ою эдiсi ap;ылы aны;тayFa болады" [9; 60]. ЯFни,
дегендi тYpiнде aйтyFa жэне OFaн деген с¥pa; KproFa
болотындыктан, Н^ б^л жеpде тольщтоуыш болып т¥p. Ал ^^ылымын Й......
¿п"......^^ылымыно eзгеpтyге келмейдi жэне OFaн деген с¥pa; ;ойылмойды. Сонды^ган,
б^л жеpдегi Н^ уо;ыт apaлыFын бiлдipетiн толы;тыpFыш мYше болады.
Кыс;осы, rç&îa; тiлдi стyденттеp жоFapыдaFы жaFдaйлapдыц ;aй-;aйсысындa ;имылдыц жaлFaсy уо;ытын бiлдipетiн сeздеpдi оно тiлдiк дaFдыныц ьщтлымен сeйлемде етiстiк бaяндayыштыц олдыно ;оюFa бешм т¥paтындыFын ескеpген жeн.
Кьггай тшнде й^Мдеген отоумен белгiлi бipiккен кYPделi сeздеp 6op. Мандой сeздеp ею компоненттен ;¥Paлaды до, олдыщы компонент етiстiк, сощы компонентi зот ешм болып келедi. Кытой тiлiндегi eзге бipiккен сeздеpден aйыpмaшылыFы - ;олдонылу ^ожетше ;apaй сeз pетiнде жэне тез тipкесi секiлдi apaсынa боскд сeздеp кipiгiп те ^олдонылады. Мысолы: ШЙ, ВД^, ^Ш, S Р^, ©kÄ, т.б. Кытой тiлiнде мандой бipiккен сeздеp етiстiк pетiнде
;apaлaтынды;тaн, стyденттеp ;имылдыц жYpiлy уо;ытын бiлдipетiн жоFapыдaFыдaй сeздеpдi олapдыц соцыно ;ойып тYpiнде жиi колдотды. Сол
себеш!, мандой сeздеpдiц етiстiк жэне зот есiм компоненттеpден т¥paтындыFын, уо;ыт мeлшеpiн бiлдipетiн сeздеpдiц екi компоненттщ apaсынa ;ойылaтындыFын стyденттеp эбден дaFдыFa aйнaлдыpFaншa ^^галоп ескеpтiп отыpy кеpек.
Кьггай тiлiнде тейлемнщ тольщтауыш мYшесi сeз емес, сeз тipкесiнен жaсaлFaн кYPделi тольщтоуыш болFaн жaFдaйдa тольщтоуыш мYше тейлемнщ олдыш ;ойылып ойтылоды до ;имылдыц жaлFaсy уо;ытын бiлдipетiн толы;тыpFыш мYше сeлем соцындо т^оды. Мысолы:
1) Д¥pысы
2) д¥pысы
3) Д¥pысы
Кьггай тшн aлFaш YЙpенyшiлеp сeйлеy тiлiнде ;имылдыц уо;ыт мeлшеpiн бiлдipетiн толы;тыpFыш мYше мен ;имыл-эpекеттiц оpындaлyын, жYзеге осуын бiлдipетiн 7 шылоуыныц сeйлемдегi оpын тэpтiбiн ;оте ^олдоштын жaFдaйлap жш кездеседi. Мысолы, 7——т.б. Сeйлемдегi етiстiк бaяндayыштыц eткен шо;ты бiлдipyi7 шылоуы ap;ылы жYзеге осоды жэне 7 шылоуы етiстiкпен apaFa бос;о сeз солмой тiке ^кеседь Сондьщтан, жоFapыдaFы сeйлемдеp тYpiнде ойтылуы кеpек.
Кимылдыц жaлFaсy уо;ытын бiлдipетiн толы;тыpFыш мYше 6op сeйлемдеpде è етiстiктеpi бояндоуыш болFaндa7 шылоуы ap;ылы ею тYpлi мaFынaны бiлдipyге болоды. Erep сeйлемде тольщтауыш мYше болмосо жэне 7 шылоуы етiстiк бaяндayыштыц соцындо Faнa т¥pсa, ;имылдыц aя;тaлFaндыFын, eткен шо;то болFaндыFын бiлдipедi. Мысолы: ' ^S^ (Мен 6íp arn^Fa
бapдым). Eгеp7 шылоуы етiстiк бaяндayыштыц соцындо жэне сeйлем соцындо до т¥pсa, ;имыл эpекеттiц элi жо^о^т жaт;aндыFын бiлдipедi. Мысолы, —7« (Mенiц келгенiме 6íp
ой болды.) Сeйлемде толы;тоуыш мYше болFaн жaFдaйдa ;имылдыц жaлFaсып жaт;aндыFын бiлдipy Yшiн, 7 шылоуы тек ^йлемнщ соцыно Faнa ;ойылоды. Мысолы: Й^ФД—Дэл осы сeйлемдi ;ытой тiлiн aлFaш босгап YЙpенyшiлеp '^7 тYpiнде бейнелеуге бейiм келедi.
7 шылоуын тейлемдеп етiстiк бaяндayыштыц соцыно ;ою кеpек пе элде сeйлем соцыно ;ою кеpек пе деген мэселе де eте моцызды. Мысолы: ;Ж7 о
Мунда алдыцгы сейлемдеТ шылауы сейлем соцында тур да, екiншi сейлемде етютш баяндауыштыц соцында тур. Кытай тшн алгаш Yйренушiге мундай колданыстыц езшдш зацдылыктарын тYсiндiрмесе алдыцгы сейлем Yлгiсi бойыншаТ шылауын кез-келген сейлемнiц соцына койып^^^^^ЖТ, ÎÉÎs—^^T, Ä^H^^T, TYP^ri кате
колданыстарга жол бередi. Ал Ä^T—^^Ж, ÎÉÎsT—^^, Ä^TH^^, деп
тYзетсецiз, Ä^T^, Ä^TÄ, ÄiiHffiT^^ сеюдщ кате колданыстарга жол ашыла бастайды. Мундай сейлемдерде, егер толыктауыштыц алдында аныктауыш болса, T етiстiк баяндауыштыц соцынан тiркеседi , мысалы, Ä^T—'^^Ж. Мундагы^Ж толыктауыш, —оныц алдынан келген аныктауыш, сондыктан, T шылауы баяндауыш И^етютшнщ соцынан тiркескен. Ал егер толыктауыштыц алдында аныктауыш болмаса, T шылауы сейлем соцына койылады, мысалы, Ä^ ^^T болып айтылады. Мундай сейлемдерде егерT шылауын етiстiктiц соцына койып Ä^T^ Ж десек, сейлем аякталмаган кYЙде болады, ягни, магынасы жагынан казакша " Алманы жеп болып" деген кесемше формасында турады. Сондай-ак, T шылауы сейлемде етiстiк баяндауыштан кейiн тiркессе кимылдыц орындалып болгандыгын, катысты студентке ерекше ескертiп тYсiндiретiн тагы бiр тYЙiн—T шылауы сейлем iшiнде етiстiк баяндауыштан кешн колданылса, кимылдыц элдеашан орындалгандыгын бiлдiредi. Мысалы: '^ЖШо (ол бiр жыл кытай тiлiн
YЙрендi). <^йрену» кимылы аяктады. Ол бiр жыл YЙренген, казiр YЙренiп жYрген жок. Егер T шылауы бiр мезгшде сейлемде етiстiк баяндауыштыц соцынан да, сейлем соцынан да колданылса, сейлем магынасы езгередь Бул жагдайда кимыл-эрекеттщ элi жалгасып жаткандыгын бiлдiредi. Ш ^T—(Ол кытайша YЙренiп жатканына бiр жыл болды). Кытай тiлi грамматикасы женiндегi зерттеу ецбектерiнде сейлемдегi кызметiне карай кейбiреуiнде шактык шылау, лебiздiк шылау деп атаса [10; 183], кей ецбектерде кимылдык шылау жэне лебiздiк шылау деп атайды [11; 143]. етютштщ соцынан тiркескен алдыцгы T шылауы шактык, сейлем соцынан тсркескен соцгы T лебiздiк шылау деп тYсiндiрiледi. Сондай-ак, шактык (кимылдык) шылау деп есептелшетш етiстiктiц соцынан тiркесетiнT шылауы бiлдiретiн тYрлi грамматикалык магыналары жешнде ЧиХуяц катарлы галымдар курастырган «Казiргi кытай тiлiндегi кемекшi сездер женшде зерттеулер жэне шетелдiктерге кытай тшн окыту» атты зерттеулер жинагында да жан-жакты баяндалган [12; 187-201].
Кытай тшндеп ê етiстiгiн де алгаш YЙренушiлер кейде колданатын жерде колданбай, колданбайтын орында колданатын жагдайлар жш кездесiп жатады. ê етiстiгiнiц жеке турганда накты лексикалык магынасы жок. Кытай тшнде сейлемнiц баяндауыш мYшесi негiзiнен етiстiк не сын ешм сездерiнен жасалады. Сондыктан, сейлемде баяндауыш болатын етiстiк не сын ешм сездерi болмаган жагдайда ê сезi етiстiк ретiнде баяндауыш кызметiн аткарады. Мысалы: Ä^^^^ffi, Ä^i^^W®^^, т.б. Казак тiлiнде мундай сейлемдерде
баяндауыш болатын етютш немесе сын ешм сездерiн кажет етпей-ак, зат есiм сездерi баяндауыш болып, «мамам мугатм, мен жаца келген шетелдш студентпiн, ана кiтап менiкi, ол улы галым» тYрiнде коданыла бередг Осы дагдымен казак тiлдi студенттер кытай тiлiндегi жогарыдагы сейлемдердi ê етiстiгiнсiзÄШ^ffi, Ш^Й^Ж тYрiнде кате
колданады. Баяндауыш болатын етютш не сын есiм сезi жок мундай сейлемдерде баяндауыш ретшде ê етiстiгi колданылады деп тYсiндiрсецiз, етютш не сын есiм баяндауышы бар сейлемдерге де ê сезiн косып, Äêè, Äê^Ш, Älf^^W сиякты кате колданыстарга жол
бередi. Сондыктан, ê етюттнщ релiн оны уксас бiр тiркеске колданган жэне колданбаган жагдайда кандай магыналык езгерiс болатындыгы аркылы тYсiндiруге болады. Мысалы: Eêio Это книга. (сейлем) Ä^^ эта книга (сез пркеа) Ä^^ (Ä—ф^) эта (одна) книга (сез тiркесi) Äf^^ этот вид книги (сез тсркесЬ»)
Бул тiркестердiц сейлем не сез тсркес екендiгi жэне кандай магынаны бiлдiретiндiгi, ê етiстiгiнiц сейлем кураудагы релi орыс тiлiнiц род категориясы аркылы анык байкалады.
Кытай тшнде етютш не сын ешмнен болган баяндауышы жо; твмендегi Yш тYрлi жагдайда ^ етютшн ;олданбауга болады.
1) Ай, ^нщ айт;анда. Мысалы:
2) Сагат, уа;ытты айт;анда. Мысалы:
3) Жасты сураганда. Мысалы:
Предлог ретiндегi Йсвзшщ свйлемдегi орнын аны;тап тYсiндiру де мацызды. Й свзi ;ытай тiлiнде етютш жэне предлог ретiнде ею тYрлi функцияда ;олданылады. Предлог ретiнде ;олданылу функциясы ;ытай тiлiн eндi бастап Yйрeнушiлeр Yшiн проблемалы; мэселелердщ бiрi деуге болады. Й свзi предлог ретвде e3i тiркeсeтiн свдщ алдында турып ;аза; тiлiндeгi жатыс септш (да, де, та, те) магынасында ;олданылады. Мысалы: ^ЙШН^^^^ЖШ» (Мен тш унивeрситeтiндe ;ытай тiлiн о^имын). Осы жатыс септш магынасын нeгiз етш студенттер ;аза; тiлiндeгi да, де, та, те септшмен ;олданылган свздердщ барлыгыныц алдына Й свзiн ;ояды да, ;ытай тшшщ дагдысында жо; ^ате свлeмдeрдi ;урай бастайды. Мысалы:
Тобымызда 10 студент бар.
Yстeл Yстiндe квп кiтап тур. (Й^^^^Ш^^)
Кабыргада Казахстан картасы iлулi тур.
Алдыцгы жа;та бiр адам келе жатыр. (ЙЙЙ^Т—^А)
Тобымызда (ЙЙ.!ПШ), Yстeл Yстiндe (Й^^^), ;абыргада (Й®^), ЙЙЙ (алдыцгы жа;та) деген тркестерде ;аза; тiлiндeгi жатыс септт жалганган свздердщ барлыгыныц алдына Й прeдлогi ;ойылган. Эдетте ;ытай тшнде свйлем басындаЙ прeдлогi вте сирек ;олданылады, ;олданылган кYндe де соцынан тiркeскeн свз немесе свз тркесшен кeйiн Yтiр ;ойылып, свйлeмдeгi бас;а свздерден о;шауланады. Мысалы: ЙД^ЯШ^^Ф» о Ал эдeттeгi жагдайда Й
свзiн жатыс сeптiк ;ызметндеп предлог ретнде ;олданганда оныц алдында мшдетп турде свйлeмнiц бас;а мYшeсi туруы керек. Мысалы: ^{ПЛЙЙ^^Ж^^^Т—АЙ^о Мунда Й прeдлогiнiц алдында свйлeмнiц бастауыш мYшeсi тур.
Жогарыдагы мысалдардагы ЙЙ свздeрi орынды бiлдiрeтiн свздер,
Орынды бiлдiрeтiн свздер свйлемнщ басында келгенде олардыц алдына эдетте Й, М. предлогтары ;олданылмайды. Сондьщтан, ;ытай тiлiнiц осы дагдысына сай жогарыдагы мысал свйлeмдeрдiц басына Й предлогш ;олдануга болмайды. «Шетелдштерге ;ытай тiлiндeгi экзистенциалды; свйлeмдeрдi о;ытуга талдау» атты ма;аласында галым МаЖияли ;ытай тiлiндeгi « Орын, мeкeндi бiлдiрeтiн свз + eтiстiк + адам не затты бiлдiрeтiн свз» формасында ;урылатын экзистенциалды; свйлемдерде свйлемнщ басында Й, М. сeкiлдi предлогтардыц ;олданылмайтындыгын айта кeлiп, ;ытай тшш о;итын шeтeлдiктeрдiц мундай свйлeмдeрдiц басына предлог ;ойып Й^^^®^—"и
сeкiлдi ;ата ;олданыстарга жол бeрeтiндiгiн
айт;ан [13; 147].
Дэл осыган у;сас пiкiрдi зeрттeушi Лили де айт;ан. "Кытай тiлiн шетелдш студенттерге о;ыту барысында бай;аганымыздай, шетелдштер экзистенциалды; свйлeмдeрдгi орынды бiлдiрeтiн
свздердщ алдына ылги да ^ предлогш ;ойып ;олданады. Бул эдетте ана тшнщ тiлдiк дагдысыныц
ыщпалынан болады. Бул квбшде агылшын тiлдi студенттерде жиi бай;алатын ;ателш. Мысалы, "on
my "in the room" тагысын тагылар" [14].Жогарыда баяндалгандай,
дэл осындай ;ате ;олданыстар ;аза; тiлдi студенттерде де жиi ;айталанады.
Сонымен ;атар (сен ;айда барасыц) деген свйлeмдi ;аза; тiлдi студенттер^^Й
WA деп айтатын ;ате ;олданыстар жиi кeздeсeдi. Муныц сeбeбi о;ытушыЙlЯPJLдeгeндi ;аза;ша «;айда» деп аударып бeрeтiндiктeн, студент «;айда барасыц» дегецщ Й№А дeгeннiц алдына ^ етюттн тiркeйдi де, ¿Й№А дeйдi. Каза; тiлiндe «;айда» деген сурау еамдт мeкeндi (;ай жерде), багытты (;ай жа;;а) деген магыналарда ;олданылады. Сонды;тан, студентке ;ытай тiлiндeгi Й
предлог казак тшндеп мекен магынасында айтылганда гана колданылатындыгын, багыт магынасында колданылмайтындыгын анык тYсiндiру кажет.
Казiргi кезде кытай тшш зерттеушi галымдардыц ецбектерiнен тiлдi жан-жакты зерттеген кунды деректер ала аламыз. Яц Гуц, Бониц Лу жэне Сюесоц Гау зерттеушiлердiц жасаган талдаудары осыныц дэлелi болады [15].
Цорытынды. Кытай тшнде казак тшше гана тэн э, i, y, у дыбыстарына толык сэйкес келмесе де, буын iшiнде оган жакын айтылатын дыбыстар да жок емес. Кытай тiлiнiц тутас дыбыс жYЙесi терт жYЗден аса негiзгi буындардан куралады, оныц iшiнде сексенге жуык буын казак тiлiнде де бар мурын жолды ц дыбысымен аякталады. Бул да ц дыбысы жок езге тiлдерге (орыс тiлi) караганда казак тiлдi студенттердiц игеруiне белгш дэрежеде оцайлыктар тугызады. Жогарыда аталган кытай тiлiнде буын iшiнде дауысты дыбыстардыц катар колданылуы секiлдi фонетикалык мэселелер, сейлем iшiнде кимыл-эрекеттiц жалгасу уакытын бiлдiретiн мезгiлдiк сездердiц етютш баяндауыштыц соцында туруы, сондай-ак, êетiстiгiнiц баяндауыш кызметiнде колданылуы, ^ предлогшщ жатыс септiк магынасын бiлдiре тура сейлем басында колданылмауы катарлы грамматикалык мэселелер кытай тiлiне гана тэн езшдш ерекшелiк болгандыктан, кытай тшш ендi бастап YЙренушi казак тiлдi студенттердiц игеруiне, дагдылануына киындык тугызатын проблемалык мэселелер болып табылады. Эаресе, Yндестiк зацымен сейлеуге дагдыланган казак тiлдi студенттер ашык жэне кысац дыбыстар катар айтылып кубылып отыратын кытай тiлiнiц дыбыс жYЙесiне бiрден дагдылана алмайды. Эркандай тiлдi дурыс мецгеру оныц фонетикасынан бастау алады. Yйренетiн тiлдегi дыбыстау кагидаларын алгаш бастаган кезде дурыс мецгермесе, дурыс дыбыстау дагдысын калыптастырмаса, уакыт ете келе калыптаскан кате дагдыны тYзету-оны алгаш бастап YЙренгеннен де киын болады. Сондыктан, казак тiлдi студенттерге кытай тiлiн окыту барысында бул мэселелерге ерекше мэн берш, арнайы тYсiндiрiп отыру кажет.
ПайдаланFан эдебиеттер
1. Зиядаулы Б. (2013) Кытай тш фонетикасын окытудагы кейб1р езекл мэселелер // Каз^ПУ-нщ Хабаршысы, «Кеп т1лд1 бшм беру жэне шетел тшдер1 филологиясы» сериясы, №1, 137-138 бб.
2. ХуацБоруц, ЛяуШYЙдуц (2012) Каз1рп кытай тш. 1-бел1м. Бейжщ: Жогары бшм беру баспасы, 81 б.
3. СуньДыжинь (2005) Кытай тш грамматикасыныц окулыгы. Бейж1ц: Бейжщ тш университеттщ баспасы. 247 -б.
4. Калибекулы Т. (2018) Каз1рп кытай тшнщ грамматикасы (синтаксис). Алмты, «Мерей» баспасы. 122-б.
5. Лушунь, ЖацКай, ЧыньШи, Ш!Жияуый, ЛюШыхуей, ЗуоШаньдань (2014) Кытай тшнщ жаца практикалык курсы. -Бейж1ц: Бейж1ц тш университет^ 43-44 бб.
6. ЯцЖижоу, ЛиНиц, СуйЯнь (2004) Кытай тш окулыгы. 1-курстарга арналган, 2-бел1м. Бейж1ц: Бейжщ тш университет^ 58-59 бб.
7. Чю Жунь, ПыцЖшиц, ЖацНуей, ЖацЛи (2017) Табыска жетуд1ц жолы. 1-бел1м. Бейжiц: Бейжiц т1л университет1, 61-64 бб., 18-19 бб.
8. ЛуФубо (1996) Шетелдшгерге арналган кытай тшнщ практикалык грамматикасы. Бейжщ: Бейжщ тш жэне мэдениет университет^ 206-207 бб
9. ХуацБоруц, ЛиУей (2012) Каз1рп кытай тш. 2-бел1м. Бейжiц: Бейжщ университет^ 60-61 бб.
10. ЖауЖицминь, ХуЮуйшу, ЛуЖияньмиц (2003). К^гтай тшнщ жалпы теориясы. Шацхай б1л1м беру баспасы. 183-184 бб.
11. ЧыньТияньшунь, ЖуацЛайруц (2009) HSK- де жш колданылатын кемекш1 сездерге тYсiiнiктеме. Бейжщ тш университет1 баспасы. 143-147 бб.
12. ЧиХуяц, ЧыньЧацлай, УУейшань, ЖацИшыц (2008) Каз1рг1 кытай т1л1ндег1 кемекш сездер жен1нде зерттеулер жэне шетелдшгерге кытай т1л1н ок^гту. Фудань университет баспасы. 187-201бб.
13. МаЖияли (2014) Шетелд1ктерге кытай т1л1ндег1 экзистенциалдык сейлемдерд1 окытуга талдау. АньХуей эдебиет1 журналы. 9-сан, 147-150 бб. https://www.xzbu.eom/1/view-6106165.htm
14. Лили (2012) Шет елд1к студенттердщ экзистенциалдык сейлемдерд1 колданудагы кател1ктер1не талдау. «СолтYCтiк эдебиет1» журналы. 2012-ж^1л 5-сан. https://www.xzbu.eom/5/view-3080164.htm
15. Gong, Y., Lyu, B. & Gao, X. (2018) Research on Teaching Chinese as a Second or Foreign Language in and Outside Mainland China: A Bibliometric Analysis. Asia-Pacific Edu Res 27, 277-289. https://doi.org/10.1007/s40299-018-0385-2
Анализ фонетических и грамматических ошибок при изучении китайского языка, выявленных на
начальном этапе у студентов казахского отделения
Б. Зиядаулы, Р.Б. Джельдыбаева Казахский университет международных отношений и мировых языков имени Абылай хана,
г. Алматы, Казахстан batenke [email protected], [email protected]
Фонетики казахского и китайского языков отличаются тем, что в казахском языке не употребляются гласные звуки подряд в одном слоге, а в китайском языке встречаются два и более гласных звука вместе. В связи с чем, под влиянием родного языка у студентов вызывает определенные трудности при произношении китайских звуков и слогов. Во-вторых, являясь одним из аналитических языков, китайский язык не имеет морфологических изменений. В китайском языке порядок слов и вспомогательные слова играют важную роль. Порядок слов в предложении китайского языка отличается от казахского языка, который очень богат морфологическими изменениями. В результате казахскоязычные студенты под влиянием родного языка допускают ошибки в построении китайских предложений. В данной статье рассматриваются трудности фонетических и граммматических аспектов языка, и способы решения вызванных трудностей в изучений китайского языка на начальном этапе.
Ключевые слова: китайский язык, гласный звук, согласный звук, слог, предложение, члены предложения, глагол, сказуемое.
Analysis of grammatical and phonetical mistakes of students of Kazakh department in learning Chinese
language in the beginners level
B. Zeyadauly, R.B. Jeldybaeva Ablai Khan Kazakh University of International Relations and World Language, Almaty, Kazakhstan
batenke [email protected], [email protected]
The phonetical aspect of Kazakh and Chinese language differ from each other with that Kazakh language has not many vowel sounds together in a syllable, but Chinese language has two or more vowel sounds at once in one syllable. So under this influence students of Kazakh language have difficulties in pronouncing Chinese sounds and syllables. Secondly, being one of the analytical languages Chinese language has not morphological changes. The word order and auxiliary words in Chinese play important role. The word order in a sentence in Chinese language differ from Kazakh language which is rich in morphological changes. As a result of these students may have difficulties in making up sentences. The article deals with the difficulties in phonetical and grammatical aspects of a language and ways of setting these problems in learning Chinese in the beginner's level.
Key words: Chinese language, vowel sounds, consonant sounds, syllable, sentence, verb, predicate.
Редакцияга 19.02.2020 тYCтi.
