CC BY
9стер немесе толыктырулар eHrÍ3myi mymkíh. Агылшын тiлiне енгiзiлген кез келген езгерю немесе толыктыру орыс тшне, одан кешн казак тiлiне аударылып, грамматикалык немесе кандай да ^р баска да ерекшелiктерге назар аударылмай кол койылуы мемлекеттiк тiлдегi халыкаралык шарттыц сапасына айтарлыктай н^ксан кел^редь
Жогарыда келтiрiлген кателер кел^мнщ ею тiлдегi мэтшшщ тец^пн^скалылы^ын камтамасыз етумен айналыскан кызметкердщ мемлекеттiк тiлдi игеру бшкгшп кандай дэрежеде екенiн керсетедь Сондыктан алдаFы уакытта мемлекеттiк кызметшшердщ мемле-кеттiк тiлдi Yйренy, атап айтканда, аударма
iсiн жетiлдiрy курстарында бiлiктiлiгiн артты-ру кажет.
Сонымен катар кез келген нормативтiк к^кыктык актшщ мемлекеттiк тiлдегi мэтшш жетiлдiрyге, пысыктаyFа, тYзетyге жеткiлiктi уакыт беле отырып, оныц сапасын жаксартyFа баса назар аудару казiргi кезде басты талап бо-лып отыр.
Дорыта келе айтарымыз, жоFарыда кер-сетшген кемшiлiктердi тYзетy жэне оларды болдырмау тетiгiн ойластыру кажет. Онсыз мемлекеттж тшдеп к¥кыктык базаныц ка-лыптасуына н^ксан келерi анык. Оныц y^^, егемен, тэуелЫз, к¥кыктык мемлекет деген атымы^а Yлкен сын болары хак.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Сыздыц Р. Цазац тшнщ анъщтагышы (емле, тыныс белгшерг, сез сазы). - Астана: Елорда, 2000. - 522 б.
REFERENCES
1. Syzdyц R. Цazaц Шшц any^asyshy (emle, tynys belgileri, sez sazy). - Astana: Elorda, 2000. - 522 b.
УДК 340.130.53:81'246.2(100)
ХАЛЬЩАРАЛЬЩ ТЭЖ1РИБЕ НЕГ1З1НДЕ ЕК1 Т1ЛД1 ЗАЦНАМАНЫ ЭЗ1РЛЕУДЕГ1 ЭЗЕКТ1 МЭСЕЛЕЛЕР
Акмарал Рашидкызы ^лбатырова
Цазацстан Республикасыныц Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институты Лингвистика орталыгыныц жетекшi гылыми цызметкерi, Нур-Султан ц., ЦазацстанРеспубликасы; e-mail: kulbatyrova.a@zqai.kz
Tyüíh свздер: зацнаманыц дэйекттт мен сапасы, халыцаралыц юрисдикция, зац жобасын жасаудыц уш моделi, мэттдердщ тупнусцалыгы, терминологиялыц жэне аударма жумысы.
Аннотация. Мацалада зацнаманы ет ттде эзiрлеудегi сапаныц мацыздылыгы мен дэйекттт туралы кейбiр eзектi мэселелерi цозгалады. Автор зац жобасын жасау кезтде-гi дэйектшктщ мэш айцындылыцты арттыратынын атап еткен, ейткеш тш мен сездер зац шыгарушы мен тш бiлiмi аудармашысыныц жумысында басты орын алады. Сондай-ац, орыс тiлiндегi мэттшц жэне мемлекеттж тiлдегi мэтт нусцасыныц баламалылыгы мен уй-леЫмдшгт цамтамасыз ету ушт ет тiлдi мэтiндердегi терминологияны, синтаксисту идея-ларды уйымдастыруды жэне стильдi царастыру цажет.
Мацалада автор зацнама нусцаларын жасау кезiндегi цуцыцтыц салдардыц бiрдей бол-жамды болуы цаншалыцты мацызды екент атап eтедi. Мацаланыц мазмундыц сипатыныц тазы бiр ерекшелг сапасы бiр ерекшелг - зацнаманы ет тшде эзiрлеуде кездесетт эртур-лi модельдердщ болуы: аударма, бiрлесiп жасау немесе цосарланган модель турлер1 Сонымен цатар, мацалада шет елдердщ, эЫресе Канада, Гонг Конг жэне Малайзияныц салыстырмалы тэжiрибесi келтiрiлген, онда Конституцияда барлыц зацнамалыц актшер агылшын тшнде де, ана тшнде де жазылуы жэне цабылдануы керек жэне ек тш де тецтупнусцалы мэтт болып табылатындыгы туралы айтылган.
Мацалада ет тiлдi зацнаманы эзiрлеу процестде аудармашы мен лингвисттщ бастапцы кезещнде цатысуыныц мацыздылыгы мен оларга орталыц релдщ беру керектг атап етт-
di. Цорытындысында, автор дэл mYoindipydi цамтамасыз ету жэне ек\ ттд\ зацнаманыц жогары сапалы нэтижелерiне цол жеттзу yww 6ip зацныц eKi тт арасындагы Yйлесiмдiлiктi сацтауга шацырады.
АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ РАЗРАБОТКИ ДВУЯЗЫЧНОГО ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА НА ОСНОВЕ МЕЖДУНАРОДНОГО ОПЫТА
Кульбатырова Акмарал Рашидкызы
Ведущий научный сотрудник Центра лингвистики
Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан,
г. Нур-Султан, Республика Казахстан; e-mail: kulbatyrova.a@zqai.kz
Ключевые слова: последовательность и качество законодательства, международная юрисдикция, три модели составления законопроекта, аутентичность текстов,терминоло-гическая и переводческая работа.
Аннотация. В статье рассматриваются вопросы важности и последовательности качества при разработке законодательства на двух языках. Автор отмечает что ценность последовательности при составлении законопроектаповышает ясность, так как язык и слова занимают центральное место в работе законодателя и переводчика-лингвистика. Также, рассматриваетсявопрос терминологии, синтаксиса, организации идей и стиля в двуязычных текстах, чтобы обеспечить эквивалентность и согласованность текста на русском языке и версии текста на государственном языке.
Автором статьи подчеркивается насколько имеет значение при создании вариантов законодательства с равными предполагаемыми правовыми последствиями. Качество содержания данной статьи определяется одной особенностью - раскрытие различных моделей, которые могут быть приняты для разработки законодательства на двух языках: перевод, совместное составление или модель двойного составления.Кроме того, в статье представлен сравнительный опыт зарубежных стран, в особенности Канады, Гонг Конга и Малайзии, где в большинстве случаев конституция предусматривает, что все законодательные акты должны быть написаны и приняты как на английском языке, так и на родном языке, и что оба языковых варианта являются равно аутентичными текстами.
В статье отмечено значение привлечения переводчика и юрилингвиста на более раннем этапе и предоставить им более центральную роль в процессе разработки двуязычного за-конодательства.В заключении автор призывает придерживаться согласованности между двумя языками одного и того же закона чтобы обеспечит точное толкование и позволит достичь результатов более высокого качества двуязычного законодательства.
CURRENT ISSUES OF DEVELOPING BILINGUAL LEGISLATION BASED ON INTERNATIONAL EXPERIENCE
Kulbatyrova Akmaral Rashidkyzy
Leading Researcher of the Center for Linguistics,
Institute of Legislation and Legal Information of the Republic of Kazakhstan,
city Nur-Sultan, Republic of Kazakhstan; e-mail: kulbatyrova.a@zqai.kz
Keywords: consistency and quality of legislation, international jurisdiction, three models of drafting legislation, authenticity of texts, terminology and translation work.
Abstract. The article discusses the importance and consistency of quality in the development of legislation in two languages. The author notes that the value of consistency in drafting legislation increases clarity, since language and words are central to the work of the legislator and translator-linguistics. Also, the issue of terminology, syntax, organization of ideas and style in bilingual texts is considered in order to ensure equivalence and consistency of the text in Russian and the version of the text in the state language.
The author of the article emphasizes how important it is when creating variants of legislation with equal expected legal consequences. The quality of the content of this article is determined by one feature - the disclosure of various models that can be adopted for the development of legislation in two languages: translation, joint drafting or double drafting model. In addition, the article presents the comparative experience of foreign countries, especially Canada, Hong Kong and Malaysia, where in most cases the Constitution provides that all legislative acts must be written and adopted both in
English and in their native language, and that both language versions are equally authentic texts.
The article notes the importance of involving a translator and linguist at an earlier stage and giving them a more central role in the process of developing bilingual legislation. In conclusion, the author calls for consistency between the two languages of the same law in order to ensure accurate interpretation and achieve results of higher quality bilingual legislation.
^¥кык тш - б^л эртYрлi к¥кыктык мэ-дениеттердщ непзп компоненттерi ретшде зацнаманы, ю жYргiзу к¥кыгын жэне доктри-наны бiлдiру Yшiн эртYрлi тшдерде колданы-латын жYЙелер мен елдерге байланысты ез-геретiн к¥кыктык мэртебенщ керМс болып табылады1. ^азiрri тацда дYние жYзi бойынша 7000-нан астам тшбар, соныц iшiнде кец та-ралган деп саналатын 40-ка жуыгы ^нделжт колданылып келедi. Алайда, м^ндай тшдердщ кеп болуы мемлекеттщ бiр немесе бiрнеше тiлдердi зацнамасында колдануына кедерп келтiрмеуде, керiсiнше бYгiнде жетекшi елдер Америка, Канада жэне Еуропа елдерi зацнаманы екi тiлде жасауда колданылуы мYмкiн кез-келген озык тэжiрибелердщ бар-жогын бiлу Yшiн зерттеулер жYргiзуде.
Кембридж университетi мен Гарвард зац мектебшщ тYлектерi Р. К. Гордон мен В. Туро-ния «Салык зацнамасын эзiрлеу жэне жасау»-деген ютабында «Зацнама ережелерi жасалган кезде саясаттыц шыныменде кол жеткiзгiсi келетш нэрсе керсетiлуi керек» деп мэлiм-деген болатын2. Зацнаманы екi тшде эзiрлеу процесiнде кебiнесе аудармашылар ею тiлдiк н^сканы эзiрлеуде семантикалык, грамма-тикалы; жэне синтаксистiк жагынан киын-дыктарга тап болады жэне кеп жагдайларда тYпнYCка мэтiннiц сезбе-сез аудармасына CYЙ-енедi, алб^л бiр жагынан мэтшнщ накты кан-дай магынада айтылып т^рганын ашып кер-сетпеуше экеледi. Нэтижесiнде зацнаманыц тYпкiлiктi енiмi аткарушы органдардыц алга койган максаттарына кол жеткiзбеуiне экелiп согады. Канада мемлекетшщ Онторио зац когамыныц жетекшi зацгерi Д. Л. Ревеллдiц шюршше «Егер екi тiлдi зацдардыц ею н^ска-сы да бiр н^сканыц екiншiсiнен басым болу мYмкiндiгiне караганда тец дэрежеде болса, аударманыц дэлдН жогарырак болады» деп айткан.
Кептеген елдерде зац шыгару шыгар-машылыгында зацды бiрнеше тiлде кабылдау процес кептеп кездеседi. Мысалы, Ирландия ирлан жэне агылшын тiлдерiнде, Уэльсвал-лий жэне агылшын тшдершде, Гонконг кытай жэне агылшын тiлдерiнде, Канада француз
жэне агылшын тшдершде, Танзания кисва-хили жэне агылшын тшдершде3 жэне т.б. елдерде ез зацдарын кабылдайды. Сонымен катар, ею тiлдi юрисдикциялардыц кепшiлiгiнiц конституциясы кез-келген жазбаша зацныц мэтiндерiн агылшын тшнде де, сол юрис-дикцияныц мемлекеттж тшнде де тYпн¥Cка мэтiндер ретшде кабылдау керектЫн накты керсетедi. Мысалы, Гонконг жэне Канададагы юрисдикциялар кептеген жылдар бойы екi тiлдi зацнамалык жYЙенiц берiк негiзiн кдауга жэне непздеуге, сондай-ак екi тiлдi зацнаманыц кажеттшктерш канагаттандыру Yшiн ец жаксы шешiм табуга кYш салуда.
Сондай-ак, Канада мен Гонконгтыц юрис-дикциясындагы тiлге катысты ережелерiн айта кететш болсак, онда барлык зацнамалык актшер агылшын тiлiнде де, мемлекеттж тшнде де жазылуы жэне кабылдануы керек жэне екi тшдщ де тYпнYCка мэтiндерге тец болатындыгын карастырады. Сонымен катар, екi мэтшге де бiрдей к^кыктык мэртебе берш-ген, ейткенi баска мэтiнге караганда бiрде-бiр мэтiн жогары мэртебеге ие болмау керек де-ген кагиданы ^станады. Баскаша айтканда, екi тшдж н^ска арасында туындауы мYмкiн сэйкесЫздж немесе келiспеушiлiк жагдайын-да бiр тiлдiк н^ска баска тiлдiк н^скадан ав-томатты тYрде басымдыкка ие бола алмайды.
Канада мемлекетiн алатын болсак, фе-дералды децгейдегi зацдар агылшын жэне француз тшдершде жасалуга мщдетл, бiрак осы екi тшде жазылган зацдар бiр жагынан басымдыкка ие ею к^кыктык жYЙенi, атап айтканда Квебек провинциясындагы француз азаматтык к^кыгын жэне мемлекеттiц калган белНндеп агылшын жалпы к^кык жYЙесiн керсетуi керек. Ягни, агылшын жэне француз тiлдерi ресми тiлдер ретшде беютшген, олардыц эркайсысы бiр-бiрiне тец, олардыц ешкайсысы екiншiсiне катысты ерекше мэртебеге немесе артыкшылыкка ие емес. Осы-лайша, федералды зацдарда ею тiлдiлiктiц конституциялык жэне зацнамалык талаптары накты керсетiлген. Сол сиякты, Гонконгтыц конституциялык шецберiнде агылшын жэне кытай тшдершде ею тiлдi зацнаманы дайын-
1 G. Peruginelli«Accessing Legal Information Across Boundaries: A New Challenge», 2009, 37 Intl J Legal Info. //https://www.esearchgate.net/publication/47704560_Accessing_Legal_Information_Across_Boundaries_A_New_ Challenge
2 R. K. Gordon and V. Thuronyi «Tax Legislative Process» in Tax Law Design and Drafting: v.1, edited by V. Thuronyi (International Monetary Fund 1996). //https://www.imf.org/en/Publications/Books/Issues/2016/12/30/Tax-Law-Design-and-Drafting-Volume-1-1550
3 P. Salembier «Rethinking the Interpretation of Bilingual Legislation: the Demise of the Shared Meaning Rule» (2003-2004) 35 Ottawa L Rev 75, 77. //https://commentary.canlii.org/w/canlii/2003CanLIIDocs18
дау жэне жYзеге асыру карастырылган4. Жаца зацнаманы кытай тiлiнде эзiрлеуде жэне кол-даныстагы зацнаманы кытай тшне аударуда Гонконгтагы зац кецесшiлерi мен аудармашы-лары екiтiлдiлiк туралы жалпы ережелерде баяндалган кагидаттарды басшылыкка алады. Онда, агылшын жэне кытай тшдершдеп кау-лылардыц мэтiндерi бiрдей болып табылады жэне эр тYпнYCка мэтш бiрдей магынага ие болады деп жазылган. М^ндай ережелерi мен кагидаттары бар мемлекеттер Yшiн зацнаманы ею тiлде жYргiзу аса киындык тудыртпай-тыны белгiлi.
Зац, тш жэне когам арасындагы карым-ка-тынастар бiр бiрiмен тыгыз байланысты жэне кYрделi процестердiц бiрi. Эрбiр мемлекетте зац шыгарушы орган немесе Yкiмет ез халкы-ныц тiлiн к¥рметтеп, д^рыс колдана бiлу ке-рек5. ¥лт - б^л адресат, ал адресат зац мэтшш окып, тYсiнiп, кажет болган жагдайда есте сактай алу мYмкiндiгi болу керек. Сондыктан да мемлекет ез зацдарыныц т^тастай ез тшн-де м^кият кдаылуын, анык бiлдiрiлуiн жэне Yнемi жогары сапада болуын камтамасыз ету-ге мшдетл.
Зацнаманы екi тiлде жазу максатында тиiмдi нэтижеге кол жетюзу Yшiн аныктыктыц, тYсiнiктiц, сенiмдiлiктiц, дэйектшктщ жэне кыскартудыц негiзгi атрибуттарын колдану кажет. Д. Л. Ревелл зацдарды бiрнеше тiлде эзiрлеу Yшiн кем дегенде Yш мYмкiн модель-дi аныктаган болатын, атап айтканда аударма модел^ бiрлесiп кдаастыру моделi жэне кос кдаастыру моделi6.
Ец бiрiншi аударма моделiне токталатын болсак, оныц езi екi кезецнен тирады. Бiрiн-шi кезецiнде мэтiн мемлекеттiк немесе ресми тшде жасалады, содан кешн екiншi кезецiнде баска тiлге аударуы болып табылады. Зацнаманы бiр тiлде жасау кезiнде колданылатын непзп к¥ралдарды зацнаманы екi тiлде жазу-да да колданады, тек кана зацнаманыц мэтш-дерi айкын, дэл жэне тYпн¥Cкалы болуы керек. Сайып келгенде, зац шыгарушы жэне атка-рушы органдар зац жобасына канагаттанган-нан кейiн аудармашыга ^сынады. Зацды екi тiлде эзiрлеу Yшiн шамамен Yш есе кеп ж^мы-сты кажет етедi. Мысалы, Бруней-Даруссалам мен Малайзияда зацнама шыгармашылыгы
жогары децдейде дамыган, дегенмен, зацнама тiлi агылшын тшнде жш жасалады7. Сонымен катар, аткарушы органдармен жэне баска да мYДделi тараптармен келiссездер мен талкы-лаулар жYргiзiлген шакта тек агылшын тшн-дегi н^скасы карастырылады. Ал, агылшын тшнде жазылган зац жобасыныц н^скасы аякталганнан кейiн малай тшне аударугажь берiледi. Б^л тэсiл карапайым жэне тек бшк-тi аудармашыларды кажет етсе де, шынайы келгенде тшдк тецдiкке жету Yшiн ^тпеген тiлдiк киындыктарды тудырады. М^ндай ау-дармашылык тэсiл екi тiлдiц арасында грамматикалык жэне стилистикалык т^ргыдан Yл-кен айырмашылыктар болган жагдайда гана зацды белгiлi бiр магынальщ жYЙеге келтiруiн киындатады.
Жобаны жергшкл тiлде кдаастыру про-цесi тек сезбе-сез аударманы гана емес, ю жYзiнде жаца жобаны жазудан тирады8. Зац жобаларын бiрлесiп жасау моделшде зац жобасын жасаушылар ез ана тшн еркiн мец-герген жэне зацнаманы ею тiлде бiр уакытта дайындалуын кездейдi. Шын мэншде, б^л модель екi ресми тшдщ тец к¥кыктык мэрте-бесiн к¥рметтеудi камтамасыз ететiн ец жак-сы тэсiл ретiнде карастырылады.
Кос кдаастыру моделiне келетiн болсак, ол бiр зац шыгарушыдан екi тiлдiк н^сканы дайындауга жауапты болуды талап етедь М^н-дай к¥растыру жYЙесiнiц мацызды кемшшк-терiнiц бiрi-к¥растырушыныц екiншi тшдеп н^сканы дайындауда толыгымен объективтi болуы мYмкiн еместiгi [1, 41 б.]. Сонымен катар, зац шыгарушы бiрiншi тшдеп н^скада жасаган кез-келген кателк оныц екiншi тш-дегi н^скасында бiрдей кателiк жiберуiне эке-ледь Карапайым тiлмен айтканда, зацнаманы ею тiлде эзiрлеу Yшiн косарланган к¥растыру моделiн колдану кеп мемлекеттерде ^сыныл-майды.
Зац шыгармашылыгында кандай эдiс кол-данылса да, ец бастысы ею тiлде жазылган н^ска бiр бiрiмен салыстырылып жэне ту-зетiлiп отырылуы тиiс, сол кезде гана зацныц тYпкiлiктi максатына жетуге мYмкiн бола алады. Сонымен катар, жаца ею тiлдi зацнаманы эзiрлеу кезшде немесе зацнаманы бiр тiлден екiншi тiлге аудару кезiнде зац шыгарушы
4 M. Thomas «The Development of a Bilingual Legal System in Hong Kong» 1988, 18 Hong Kong LJ15. //https://digitalcommons.lmu.edu//cgi/viewcontent.cgi?referer=https://www.google.com/&httpsredir=1&article=141
2&context=ilr
5 Sir W. Dale, «Review Article: Canadian Draftsmanship, and the French Connection» 1984, 5 Stat LR 62-65. // https://sas-space.sas.ac.Uk/4707/1/Norismizan_Haji_Ismail_LLM_ALS_Dissertation.pdf
6 D. L. Revell «Authoring Bilingual Laws: The Importance of Process» 2004, 29 Brook J Intl L 1085. //https://sas-space.sas.ac.uk/4704/1/0dethie_Birungi_Kamugundu_LLM_ALS_Dissertation.pdf
7 Tam^bmanambin M9ne yapacmbipbimambin rnapmam sa^öapbin ^ocnasanöa, woöarnap öacman ^biöaMamaü mimin-de öaüunöamamun
8 R. K. Gordon and V. Thuronyi, «Tax Legislative Process» in Tax Law Design and Drafting: v. 1, edited by V. Thuronyi (International Monetary Fund 1996). //https://www.imf.org/en/Publications/Books/Issues/2016/12/30/Tax-Law-Design-and-Drafting-Volume-1-1550
жэне аудармашы эркашан ею тiлдi зацнама-ныц ережелерiн екi тiлдегi барлык мэтiндерде бiрдей магынага ие деп тYсiнуiн жэне тYсiн-дiрiлуiн камтамасыз етуi керек. Ец бастысы, ею тiлдi зацдар орташа интеллектегi адамга тYсiнiктi тiлде жазылып аударылуы кажет.
Ал ендi К^азакстан Республикасында зац шыгармашылыгына келетiн болсак, м^нда Зацнама жэне кркыктык акпарат институ-тындагы Лингвистика орталыгы 10 жылдан астам уакыт iшiнде мемлекеттiк тiлде жа-зылган зацнамага сараптама жасай отырып, оныц тiлдiк жYЙеге катысты кемшiлiктерiмен ж^мыс жасап келедi. Оттава Университетшщ зац белiмi бойынша ага гылыми кызметкерi С. Кронгольд «Окырман зацнаманыц кай тiлiн тацдаса да, ол оган кол жетiмдi, тYсiнiк-т жэне тартымды болуы керек» деп айткан болатын. Осындай максатта ж^мыс аткарып келе жаткан Лингвистика орталыгыныц са-рапшылары мемлекеттiк тiлдiц элi де окыр-мандар арасында ез орнын таппай, мемлекет-тiц ез тшндеп зацыныц когам Yшiн айкын да тYсiнiктi етiп жетпеуiне капалы. врине, екi тiлде жазылган зацныц сезсiз киындыкта-рымен коса, уакыттыц тапшылыгы зац жоба-сын сапалы тYрде карау мYмкiндiгiн шектейдi. Уакыттыц жетюпеушЫ тек кана зац шыга-рушыларга гана емес, аудармашылар мен са-рапшыларга терiс эсерiн типзуде.
Сондай-ак, екi тiлде зацнамада туындай-тын тагы да бiр мэселе ол орысша не казак-ша тшдершдеп зацды тiркестердiц немесе терминдердщ балама аудармасын табу. Кеп-теген агылшын тiлiндегi терминдер мен сез тiркестерi архаикалык болып табылады жэне оныц казакша баламасы мен магынасын то-лык жеткiзе алатын сездердi табу эрдайым мYмкiн бола бермейдь Тiптi, жылдам дамып келе жаткан салаларда тиiстi терминологияны тауып аудару кей жагдайларда лингвист-ау-дармашылардыц жацадан сез тауып, магы-насы жагынан келтiруге кептеп ецбектенедi. Айта кететш жайт, казiргi тацда бiрден кол жетiмдi жэне оцай жацартылатын зацды терминдердщ электронды сездiгi болып табыла-тын терминологиялык мэлiметтер базасы екi тiлдi зац жобасын жасайтын мемлекеттерде кептеп кездеседi [2, 113 б.]. Мысалы, соцгы жылдары Эстонияныц зац тiлi орталыгы Эстониядагы к^кыктык аударма жэне терминологиялык ж^мыс бойынша сараптамалык орталыкка айналды, онда зац терминология-сыныц т^жырымдамалык дереккоры зац жо-баларын жасаушылар Yшiн таптырмас кмал
болып табылады, осы аркылы аудармашылар одагы кдаылган жэне де когамда ез пайда-ланушыларын тапкан9. М^ндай терминологиялык дереккор кезi кептеген жылдар бойы Лингвистика орталыгында зерттелiп келуде жэне жыл сайын жетекшi гылыми кызметкер-лердщ бастауымен жинак ретiнде зацнама ин-ститутында шыгуда.
Екi тiлдi зацнаманы дайындау кезiнде шаблон ретшде пайдаланылуы мYмкiн сездер мен сез ^ркестерш жэне тиiстi деректердi сактау Yшiн терминологиялык деректер база-сын пайдалану тшдк н^скалардыц бiрiздiлiгiн камтамасыз етуге ыкпал етуi мYмкiн. Оныц ец Yлкен артыкшылыктарыныц бiрi - б^л зац шыгарушыларга ез жобаларын сездер мен сез тiркестерiнiц сэйкестНн тексеруге мYмкiндiк бередi [3, 32 б.]. Сонымен катар, ол синоним-дердi колдануга немесе бiр сездi зацнамада бiр-неше жолмен кайталауга жол бермейдi. Алай-да, м^ндай ецбектi зая кетiрмес Yшiносындай базаны когамда колданыска тYсуге жагдай жасау, сол кезде ею тiлдi зацнаманыц сапасы да жогары дэрежелi, тYсiнуi де оцай болар едi.
Корытындылай келгенде, зацнамалык акт1лерд1 ек1 тшде к¥растыру - б^л тшдщ мацыздылыгына ерекше назар аударатын байланыс кдаалы. вр тiлдiц ез ережелерi мен кагидалары бар демекшi. Жалпы, ею тiлдi зацнаманы кабылдаудыц негiзгi максаты -окырманга ез ана тшнде зацдарга кол жетюзу-ге мYмкiндiк беру. Тiлдiц саяси жэне мэдени салдары болгандыктан, тиiстi стандарттарды колданбау саяси ыцгайсыздыкка экелуi мYм-юн жэне зацды тYсiнуде киындыктар тудыруы мYмкiн [4, 23 б.]. Егер бiз зацныц Yстемдiгiн сактагымыз келсе, азаматка тiкелей катысты зацнама карапайым азамат Yшiн тYсiнiктi болуы керек10. Окырман езшщ к^кыктары мен мшдеттерш толык тYсiну Yшiн езше таныс болатын тiлдегi зацдарга кол жетюзе алуы керек.
Жогарыда келтiрiлген халыкаралык тэжiрибе нэтижесiнде ею тiлдi зацнаманы эзiрлеу процесiнде аудармашы мен завдеда бастапкы кезецде ж^мылдыру керектiгiн ай-тады. Осы процестщ кейiнгi кезецдерiнде сапалы екi тiлдi зацнаманы жетiлдiруде кептеген киындыктар туындагандыктан, зацнама жобасыныц бастапкыда жогары сапада болга-ны жен. Жаца ею тiлдi зацнаманы эзiрлеуге немесе зацнаманы аударуга жеткiлiктi уакыт зац шыгарушыныц да, аудармашыныц да, зац-гердiц де мiндеттерiн айтарлыктай жещлде-тедi. ^азiргi уакытта кептеген юрисдикциялар канадалык тэжiрибеге негiзделген, жобаларды
9 M-E. Ilja «Estonian Legal Language Centre: Legal Translation and Terminology Work» 2005, 33 Intl J Legal Info 274. //https://core.ac.uk/download/pdf/216730137.pdf
10 T. Millett «A Comparison of British and French Legislative Drafting (With Particular Reference to their Respective Nationality Laws)» 1986, Stat LR 130, 157. // https://sas-space.sas.ac.uk/4707/1/Norismizan_Haji_Ismail_LLM_ALS_ Dissertation.pdf
бiрлесiп куру моделш кабылдауга тырысуда. Гонконг пен Уэльс осындай тэжiрибенi соцгы жылдары енгiзiп келедi. Бул эр тшдк нусканы бiрдей децгейде дамытуга мYмкiндiк бередi.
Зацнаманы екi тшде эзiрлеу кеп шебер-лiктi, мукият болуды жэне жYЙелiлiктi камтамасыз ету Yшiн кеп уакытты кажет етедь
Сонымен катар, бiрлесiпжасалFан жумыс екi тiлдi зацнаманыц сапасын камтамасыз ету-дiц ажырамас механизмiн камтамасыз етуде мацызды рел аткарады. Басты максат - бiр зацныц ею сапалы тiлдiк нускасын жасау, олардыц бiреуi екiншiсiнiц карапайым аудар-масы ретiнде карастырмау.
O^EBHETTEP
1. LevertL.A. QC «Bilingual andBijural Legislative Drafting: To Be Or Not To Be?». - Canada: Statute Law Review, Volume 25, Issue 2, 2004. - Pages 151-164, https://doi.org/10.1093/slr/25.2151
2. Lortie S. and Bergeron R. C. QC «Legislative Drafting and Language in Canada». - Canada: Statute Law Review, Volume 28, Issue 2, 2007. - Pages 83-118, https://doi.org/10.1093/slr/hmm002
3. Johnson P.E. QC «Legislative Drafting Practices and Other Factors Affecting the Clarity of Canada's Laws».- Canada: Statute Law Review, Volume 12, Issue 1, 1991. - Pages 1-15, https://doi. org/10.1093/slr/12.1.1
4. Revell D.L., «Bilingual Legislation: The Ontario Experience». - Canada: Statute Law Review, Volume 19, Issue 1, 1998. - Pages 32-40, https://doi.org/10.1093/slr/19.L32
REFERENCES
1. Levert L. A. QC «Bilingual and Bijural Legislative Drafting: To Be Or Not To Be?». - Canada: Statute Law Review, Volume 25, Issue 2, 2004. - Pages 151-164, https://doi.org/10.1093/slr/25.2.151
2. Lortie S. and Bergeron R. C. QC «Legislative Drafting and Language in Canada». - Canada: Statute Law Review, Volume 28, Issue 2, 2007. - Pages 83-118, https://doi.org/10.1093/slr/hmm002
3. Johnson P. E. QC «Legislative Drafting Practices and Other Factors Affecting the Clarity of Canada's Laws». - Canada: Statute Law Review, Volume 12, Issue 1, 1991. - Pages 1-15, https://doi. org/10.1093/slr/12.1.1
4. Revell D. L., «Bilingual Legislation: The Ontario Experience». - Canada: Statute Law Review, Volume 19, Issue 1, 1998. - Pages 32-40, https://doi.org/10.1093/slr/19.L32
УДК 341
ТРИ ПРИНЦИПА РЕНЕССАНСА ГОСУДАРСТВЕННОГО ЯЗЫКА
Бакиров Серик Касенгазинович
Младший научный сотрудник отдела Центра лингвистики
Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан;
Нур-Султан, Республика Казахстан; e-mail: serik2504bakir@mail.ru
Ключевые слова: государственный язык Республики Казахстан, профессионализм, три главныех принципа, возможные последствия при игнорировании указаннных принципов, из-держкив подсознании, актуальныерекомендации,выступление Президента Республики Казахстан, Комитет по языкам, Министерство образования Республики Казахстан.
Аннотация. В данной статье рассмотрены вопросы полноценного и повсеместного функционирования государственного языка Республики Казахстан,который характеризуется как«за 30 лет де-факто так и не достигнуты впечатляющие успехи в данном деле».Проана-лизированы и рассмотрены причины и проблемы неполноценного внедрения казахского языка, при этом детально раскрываются видения автора по успешному функционированию государственного языка в Казахстане.
Изложен ряд рекомендаций по разработке и переводу документов на государственный язык, основанные на опыте автора, накопленном более чем за 25 лет на различных (в том чис-леи руководящих) должностях центрального аппарата государственных органов Республики Казахстан данной отрасли.
Внесены конкретные предложения по достижению полноценного и качественного роста казахского языка и его официальному функционированию.
