CC BY
27:::::::::::::::::::::::::::::№ Практики Законотворчества Hd государственном ЯЗЫКв
УДК 340.113
ЗАНДА ЦОЛДАНЫЛАТЫН Ц¥ЦЬЩТЬЩ ФРАЗЕМАЛАР ЖЭНЕ ОНДАFЫ АУДАРМАНЬЩ РвЛ1
Дуйсенкул Мухамбетжан^ызы Шыцгысбаева
Казацстан Республжасынъщ Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институты Лингвистика орталыгыныц жетекшi гылыми цъгзметкер1, Нур-Султан ц., Казахстан Республикасы; e-mail: madi_46@mail.ru
Tymh создер: зац мэтШндегi турацты тгркестер; аныцтауыш санатындагы свз ора-мы; зац фраземасыныц ерекше мэндi сипаты; лексикалыц 61рл\к санаты; терминдж функция; зацнама лингвистикасы; терминшц лексикалыц нацтылыгы мен уйлес\мд1л1г1.
Аннотация. Мацалада зацнамалыц жэне цуцыцтыц-ресми тгркестердщ ¡с ЖYргiзу цу-жаттамаларындагы, цуцыцтыц нормасы бар турацты т1ркестердег1 жиг кездесетгн терминдж цолданыстарды саралаудыц мацызды ерекшелттер1 царастырылады.
Олардыц тYпмэтiндiк цолданылуыныц лексикалыц кейбгр сипаты туралы тужырым жа-салады. Терминдж турацты тгркестердгц зац мэтшнде нормалыц дэлджпен эрi лексикалыц елшемге сай орнызып, б1р1зденд1ртуг зацнама мэтшмен жумыс ¡стеу барысындазы езектг мэселелердщ бiрi екет айрыцша атап керсеттген. Ал бул мэселе - зацнама мэтгндергн са-палы етудщ бiрден-бiр кепiлi болып табылады.Терминдж miркесmердiц жасалымындазы бiр ерекшелж реттде оныц бiр сезден туратын басца miлдегi баламасыныц цазацша мэттде бгрнеше сезбен берiлуiне цатысты ойлар мацалада ортага салынады. Куцыц нормасыныц нацтылануы цажеттштнен туындаган мундай тгркестгк термин улттыц зацнама мэтшнде орныгып келетшдтшц мысалдары келт1ртед1 Зац терминологиясында турацты сез miр-кестершц, зац фраземасыныц ерекше мэндг сипаты - олардыц белгш бiр децгейде лексикалыц бiрлiкmiц санатында царастырылуында деген тужырымга ден цойылган. Мацаланыц езегi зац турацты miркесmерiнiц, тутастай алганда зац лингвистикасыныц мэттдж, мазмундыц ерекшелшн аныцтайтындыгына негiзделген.
Мацала авторы нормативтж актглердщ шектеуЫз адресатца арналып жазылатын-дыгын айта келт, гылыми-техникалыц прогресс пен элеуметтж емiрдiц даму царцыны цуцыц арцылы реттелетт цозамдыц цатынастардыц ку_рделтене mYсеmгндiгiне назар аударады. Осыны ескере отырып, зацнама тштц шектен тыс царапайым болуына жол беруге бол-майтындыгын, муныц езi нормалардыц нацты эр1 айцын болуына кер1 эсерт mигiзеmгндiгiн барынша mYdrn^i етт дэлелдейд1
Нормативтж актшер мэmiнiндегi сейлемшц цысца болуы оныц mY^i^i болуына септ\-гт mигiзеmiндiгiн айта келт, автор сейлемдi цысца етт жазу зацнама Yшiн мYндеmmi талап емес екендтн ескерmедi. Бул орайда басты мтдет - сейлем цурылымы реттелетт ныса-наныц терец эрi аяцталатын сипаты болуы цажетттне цайшы келмеу, зацнама мэттшц дэлдтне, айцындыгы мен толымдылыгына, цуцыцтыц мэшне нуцсан келmiрмеу
ПРАВОВЫЕ ФРАЗЕМЫ, ПРИМЕНЯЕМЫЕ В ЗАКОНЕ, И РОЛЬ ПЕРЕВОДА В НЕМ
Шынгысбаева Дуйсенкуль Мухамбетжановна
Старший научный сотрудник Центра лингвистики Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, г. Нур-Султан, Республика Казахстан;в-таП: leila2004@mail.ru
Кючевые слова: перевод; термины; терминология законодательства; национальное понятие; контекст; точность мысли; альтернативная версия.
Аннотация. В эпоху глобализации, по мере развития науки и техники значимую роль играет язык и термины, так как функционирования терминов в языке основывается на когнитивных методах и подходах к изучению специализированной лексики. В современном мире терминология стала играть важную роль в общении и коммуникации людей.
Термины используются в научных, технических и производственных отраслях для обозначения специальных предметов и точного выражения специальных понятий. Их невозможно передать другими словами. Также, без использования терминов в научных текстах невозможна правильная подача информации.
В своей статье автор стремился раскрыть ценности терминов, также попытался показать, что термины имеют особое место в нашем языке. Также отметил, что терминологическое слово в казахском языке можно обогатить, сделав переводы терминов эффективнее и содержательнее.
Вместе с тем автор, акцентирует внимание на терминах, которые не правильно переводятся, используются не по назначению и не могут раскрыть точный смысл текста В своей статье автор подчеркивает, что для создания качественных, ясных и точных терминов, переводчик должен обладать глубоким знанием языка, быть разносторонним, грамотным, а также хорошо знать реалии происхождения казахского, русского и зарубежного языков.
В частности, термин должен соответствовать указанным требованиям. В этой статье автор смог правильно расставить цели, где термин определяется в зависимости от места в обществе, функцией и не ограничиваясь спросом одного дня или времени, должен рассматриваться в связи с перспективой, духовным ростом, увеличением человеческих ценностей.
Автор статьи обращает внимание на сложность общественных отношений, регулируемых через право, научно-технический прогресс и темпы развития социальной жизни, при этом подчеркивая, что нормативные акты написаны для неограниченного адресата. С учетом этого законодательство свидетельствует о недопустимости чрезмерной про- стоты языка, что негативно сказывается на четкости и ясности норм.
Краткое предложение в текстах нормативного акта является преимуществом для понятия текста, а также не требует обязательных форм в законодательстве. При этом главная задача - структура предложения не должна противоречить необходимости иметь глубокий и заканчивающийся характер регулируемой цели и не наносить ущерба точности, ясности и полноте текста законодательства и правовому значению.
LEGAL PHRASEMES USED IN LAW AND THE ROLE OF TRANSLATION IN IT
Shyngysbayeva Duissengul
Senior Researcher of the Translation Sector of the Center for Linguistics of Institute of Legislation and Legal Information of the Republic of Kazakhstan, Nur-Sultan, Republic of Kazakhstan; e-mail: d.shyngysbaeva@adilet.gov.kz
Keywords: legal phrases in legislative texts; the phrase attributive nature; characteristics of legal phrases category lexical unit; the term function; legal linguistics; lexical and semantic specificity harmony.
Abstract. The article considers some of the singularities of the differentiated use of legal, terminological phrases in a formal and legal paperwork, and generally in the rule-making. Alsostated characteristically separate lexical sequence of wordforming and legal phrases in the official language. The article stresses the urgency to making of standard-setting definition in the law text.
The article considers some of the distinctive singularities of law collocations and legal terminology phrases in the official language in comparison of the original term in another language. In addition, there are some examples of that kind of legal phrases from national law.
In the article conceptual drawn attention to the particular importance of terminological collocations and legal phrases, which are regarded as a category of legal lexical unit. Use correctly every lexical word unit as a specific legal term refers their etymological, linguistic and substantive importance in the legislative process.
The author draws attention to the complexity of social relations regulated by law,scientific and technological progress and the pace of development of social life, emphasizing the regulations are written for an unlimited addressee. With this in mind, the legislation shows that excessive simplicity of language is unacceptable, which has a negative impact on the clarity and clarity of the norms.
A short sentence in the text of the normative act is an advantage for the concept of the text, and does not require mandatory forms in the legislation. At the same time, the main task, the structure of the proposal should not contradict the need to have a deep and ending character of the regulated purpose, and not to prejudice the accuracy, clarity and completeness of the text of the legislation and legal significance.
^азак халкы дербеслгш алып, мемлекет здан ^рпактан-^рпакка аманат болып жалга-ретшде озык елдердщ катарына енуге тал- сып келе жаткан тшмiздщ алатын орны ерек-пыныс жасагалы ез тшне, дшше, тарихына ше. Осы орайда оныц негiзi туралы академик ерекше кещл белуде. Эаресе, ата бабабымы- Э. Кайдаровтыц мына пЫрш келтiрудi жен
керш отырмын: «ец алдымен, ^рек болар Yш таганы - жазу-сызу (^рпак арасын жалгасты-рар алтын кешр^, ономастика (жер бетшде-п ескерткiшi), терминологиясы (оныц баю, жацару кез^ екенiн мойындау кажет». [1, 26 б.]. Б^л пiкiр - ете терец магыналы, орынды айтылган пiкiр. Элеуметтiк емiрдiц елiмiздегi каркынды дамуы тiлге деген кызметтк с^ра-ныстыц артуына экелш отыр. Сол себепт элеу-меттiк саланыц тYр-тYрiнде терминдерге деген с^раныс елеулi артып, казакша терминдердi тYпкiлiктi калыптастыру, оларга тiлдiк т^ргы-дан тYсiнiк беру, оларды тYрлi салада колда-ну зор мацызга ие болып отыр. БYгiнгi тацда Yлкен кажеттiлiкке айналып отырган терминология мэселеа, эаресе зац терминдерiн аудару мэселесь Зац саласындагы аударма ец алдымен - б^л езара к¥кыктык карым-каты-настарды реттейтiн к¥жаттардыц мамандан-дырылган аудармасы. М^ндагы аударманыц ерекшелiгi кез келген кате немесе б^рмалап аудару - кYрделi к¥кыктык салдарга экелш согуы ыктимал екендiгiнде. Баска тшден аударма жасауда тецтYпн¥Cкалылык жэне толыккан-дылык толык сакталса, аударма тYпн¥Cканыц ерекшелiгi мен мазм^нын дэл жэне толык тYр-де жеткiзе алса, оныц тшдк тYрлерiн барлык к^рылымдьщ ерекшелiктерiмен, стилiмен, лексика жэне грамматикасымен коса есептегенде, мiнсiз Yйлесiмдiлiкте болуын назарга алуымыз кажет. Соныц iшiнде, бYгiнгi кYнi бiздiц кога-мымызда ерекше назарда болып отырган зац к^жаттарыныц тiлi (зац шыгарушылык к¥жат-тар, нормативтiк к¥кыктык актшер, диплома-тиялык жэне эскери к¥жаттар) осы талаптарга сай болуы тшс. Зац тiлiнiц айтылган талаптарга сай болуы оныц когамдык катынастарды д^рыс реттеуiне, толыкканды жYзеге асыруына мацызды кепiлдiктерiнiц бiрi болып табылады. Сондыктан да, казiргi тацда ^лт пен мемлекет-тiц мYДдесiн, адамныц к¥кыктарын коргайтын зацдардыц тiлi де жогары талаптарга сай болуы керек жэне жалпы халыкка тYсiнiктi тшмен жазылуы керек. Сол себептен де терминдердщ алгашкы тiрек етiп алатын ескi бастауларыныц бiрi -жалпы халыктык лексика.
Лексикалык бiрлiктердi аудару кезшде кеп-теген киындыктар туындайтыны анык. Ондагы лексикалык тiркестер халкымыздыц жапы халыктык тiлiнен бастау алатынын бiлемiз. Зац терминдерi де тiлiмiздiц лексикалык к¥рамын-дагы сездер сиякты емiрдегi тYрлi к¥былыстар мен ^гымдардыц атауы болгандыктан, олардыц да магыналары сол ^гымдарга байланысты бо-лады. Бiрак олар зац, к¥кык салаларында жиi колдана беруден т^ракталады, олар бастапкы магыналарынан алшактап барып, бiр ортак магыналарымен ерекшелене отырып, жаца мэнге ие болады. Оган зац лексикасынан кеп-теп мысалдар кел^руге болады. Мысалы, «кем-сггу» сезi «дискриминация» атауыныц балама-
сы ретшде «адамдарды ^лтына, нэсiлiне карап белу касиетш шектеу» деген ^гымды бiлдiрiп, зац терминдерiнiц кызметiн аткарып отыр. Жалпы халыктык лексикада (баладан баланыц кемдт жок», Оны барлыгы кемсiтушi едi т.б). Сондай-ак «кор» сез^ б^л халык тiлiнде омо-нимдк ^гымды бiлдiредi, (корланып жаксы боп калды, байыды деген ^гымды бiлдiрсе, кор болдым-ау дегенде, абыройым калмады деген магынада ж^мсалып т^р). Ал осы сез казiргi кезде белгш бiр максатка арналган акша немесе материалдык к¥ндылыктарды бiлдiрiп, зац терминдершщ магынасында колданылып жYр. Мысалы, «^айырымдылык коры», «Сам^рык коры» т,б. Сондай-ак «сезiктi» сезi «кылмыс жасады» деп сезiкпен ^сталган адам туралы айтылады, б^л жерде зац терминшщ магынасында колданылып т^р. Неден сезктендщ?-де-ген сез халык тшнде жиi колданылады, ягни б^л сез зац лексикасында кауiптенiп, осылай болар-ау - деген ойдыц нэтижесiнде пайда болып, терминдк магына алып, колданыска енiп кеттi. Б^л сездер терминдк магына алып, ез алдына жаца сез ретшде танылып, тiлiмiздiц сездiк корын байытып отыр. Ал ендi кейбiр сездер терминдiк магынага еткен соц, сол магынада гана ж^мсалады. Мысалы, «помилование» - «кешiрiм». Б^л сез казiргi кезде дэл осы магынада колдана бермейд^ лексикалык езгерюке тYсiп, «кешiру», «кешiремш», «кеш менi» деп халыктык лексикада колданылады. Сондай ак «беттестiру» ею куэ арасында бо-латын эрекет, кебшесе, кейбiр ауызекi ^рке-стерде болмаса, тек кана терминдiк магынада ж^мсалады. ТYптеп келгенде, заци ^ркестер, зацдагы т^ракталган лексикалык тiркестер езiмiздiц бастапкы ана тiлiмiзден бастау ала-тыны сезсiз. Терминдер ец алдымен, жалпы ^лттык эдеби тiлдiц бiр белшегi ретiнде халыктык тшдщ негiзiнде дамиды, сол тiлдiц лексикасын пайдалану аркылы оны байыта-ды, грамматикалык тетiктердi де содан алады. Сондыктан терминдердi аударып отырган тш маманы оныц негiзгi кезi болып табылатын халыктыц тiлiн ешкашан есшен шыгармауга тиiстi, оныц кыр-сырын жаксы тYсiнiп, ондагы терминдiк ^гымды бiлдiруге мYмкiншiлiгi бар сездердi дэл тацдай бшу керек. Мысалы, казак тшнде «айыру» деген сез бар. Ол анасынан айыру, жерiнен айыру, малынан айыру адамныц колындагысынан немесе езше тиесшсь нен айырганды б^вдредь ^азiрri кезде осы сез терминдк ^гымды (бас бостандыгынан айыру, кызметпен айналысу к¥кыгынан айыру, азаматтыгынан айыру) деп, жалпы лекси-кадагы кептеген магыналарды да бiлдiредi. Сондыктан осы сездщ кеп магыналылыгын гана есепке алмай, дефициттiк (жеке ^гымга телiну) касиетiн де еске алу керек. Терминдi тYсiну, зерделеу, оны реттеу мэселеа де осы ерекшелк негiзiнде жасалуга тиiстi. Жогарыда
кел^ршген мысалдарга карап, казак тiлiндегi терминдердщ барлыгы аударма аркылы гана жасалады деген ой калыптаспауы тиiс. ^азак халкы байыргы замандарда-ак ез штершдеп даулы мэселелердi езшщ ана тшндеп сездердi пайдалану аркылы шешiп отырган.
Зерттеушшердщ ецбектершен байкага-нымыздай, тYркiлiк дэуiрдеri тYркi рулары мен тайпаларыньщ тiлiнде ана тiлiмiздегi зац-дык к¥кыктык ^гымды бiлдiретiн атаулардыц кепшшп б^рыннан бар, колданылып келген сездер болып табылады. Алгашкы казак бас-пасезшщ тiлiн зерттеушi Б.Эбшкасымовтыц ецбектершен казактыц байыргы сездерi не-пзшде жасалган темендегi зац терминдершщ «Дала уэлэяты», «ТYркiстан уэлэяты» газет-тершде кещнен колданылгандыгы туралы де-ректердi табуга болады: дагуа (дау), бтм, га-рыз, салауат (кешiрiм), береке бтм, салауат бiтiм, билiк (решение), айгак, куаhлiк, куман, куманчы, жан беру жанчы, айгак тазасы, гай-ыб к¥н, шаригат, ереже, даукер, тереш^ тере, ^лык, кугыншы, жокшы, кесу, жауапкер, iс, коргаушы, кепшге алу, куэ, куэгер, ыктияр (право) жаза, агару (оправдание), мойнына алу (признание) т.б. [2; 103]. Осыныц езi-ак казак тiлi зац терминологиясыныц бастауы терецде жаткандыгыныц дэлелi бола алады.
«Халыктыц мэцгшгшщ мэцгшк мэселеа болган тiл - кашан да ^лт айнасы» (Г. МYсiре-пов).
Iшiмдегi - тiлiмде, тiлiмдегi - сезiмде дегендей, зацдарда, зацнамалык актшерде тiлiмiзде кец колданыста жYрген теракты сез тiркестерi, зац терминдерi мен терминдк заци теракты тiркестер калай колданылып жYр? ^азакша зац мэтшдершде оларды к¥кыктык норма жагынан д^рыс колдана алып жYрмiз бе? Б^л мэселелердщ, барлыгы мiне, зацнама лингвистикасы карастыратын казiргi пробле-малардыц бiрi болып отыр. ^азак тiлiндегi зац мэтшдершщ сапасыздыгы, терминдерде бiрiздiлiктiц болмауынан, ягни тiл бiлiмi са-ласында бiрыцFай терминдердiц жоктыгынан деуге болады. Фразеологиядагы фраземалык ^гымдарыныц жеткiлiктi зерттелмеушен кеп-теген жацсак терминдер жасалды, олардыц кепшiлiгi зац мэтшдершде Yйлесiп кетпейдi, калыц ж^ртшылыкка тYсiнiктi болмайды, ал кейбiреулерiн фраземалык тiркес деп атауга келмейдi, себебi олар дэл емес.
Зацдарды орыс тiлiнен казак тшне аударма жасаганда эаресе, зац терминдерiнiц ка-закшага д^рыс аударылмауы, олардыц т^рак-сыздыгы, бiр iздi болмауы, ол сонымен катар когамдык жэне адамдык катынастардагы ^р-делi салдарларга алып келуi мумкш 9йткенi зацдар мен зацнамалык актшердеп, кодекстер-дегi эрбiр к¥кык б^зушылык Yшiн тагайын-далган кылмыстык баптар мен тармактардыц адамныц денсаулыгына, емiрiне жэне тагды-
рына эсерi бар, айып немесе жаза тагайында-уда шешушi рел аткарады. Мэселен, иелену мен иемдену (владение - присвоение) дегенде-п «иелену» - зацды, зацмен коргалатын эре-кет, ал «иемдену» зацсыз, зацмен кудаланатын эрекет; немесе «асыра пайдалану» (превышение) мен «терю пайдалану» (злоупотребление) зацмен кудаланатын, екеуi де екi тYрлi баппен жазаланатын к¥кык б^зушылык жэне кылмыс. Бопсалаушылык (вымогательство) пен ала-яктык (мошенничество) ^гымдары да осындай.
Осы сиякты зацдардагы терминдер мен ^гымдардыц бiрiздi болмауы термин жасау-дагы 1) бiр магыналык 2) кыскалык 3) шарт-тылык, жасандылык 4) т^рактылык 5) бейтарап мэндшк деген талаптардыц катал орындала бермеуше де байланысты болып отыр. Сол сиякты терминдер мен ^гымдарды аударуда сол тшдщ грамматикалык к¥рылысыныц ерек-шелiктерiне карай бiр сездi бiрнеше сезбен, сез тiркесiмен, немесе керiсiнше аударуга тура келедi. Мэселен, отменить - токтату, кYшiн жою, отказывать - бас тарту, кайтару, устранение - шеттету, отклонять - шеттету, отвергать - кабылдамау, отводить (свидетеля) - (куэга) карсылык ету, откладывать - шегiндiру, кейiнге калдыру, отсрочка - кейiнге калдыру, приостановить - токтата т^ру, отложение, отклонять -кешнге калдыру.
ТYрлi к¥кыктык дереккездердi зерделей отырып, кептеген лексикалык тiркестердi табуга жэне оларды эртYрлi к¥рылым бойынша жштеуге болады. Дегенмен лексикалык ^рке-стердщ тYрi мен к¥рылымын бiлiп кана кою жеткiлiксiз, сонымен катар оныц колданылу ерекшелiгiн де бiлу керек.
Сонымен, кай тiлде болмасын, лексикалык единицалар бiрыцFай емес, оныц келемi элi кYнге дейiн айкындалып болган жок. ^¥рамы да саны да эртYрлi. ^огам дамуыныц гасыр-лар тогысында басталган жаца кезецiнде ха-лык т^рмысына, гылымга сапалык езгерютер ене бастаганда, кептеген жаца атаулар, соны ^гымдар пайда болып, соган байланысты тшде-гi б^рыннан бар сездердщ магыналары кецейдi немесе мYлдем жаца сездер, терминдер пайда бола бастады.
^аз1рп кезде тiлiмiзде жасалып жаткан жаца атаулар мен термин сездер лексикаланган кYрделi сез ретiнде танылады, олардыц бэрi бiрдей экспрессиялык-эмоциялык мэн бер-мейтiндiктен, лексикалык бiрлiктiц к¥рамына ене алмаганымен, т^лгалык жэне магыналык к^рылымын сактап, теракты колданыска ие болып отыр.
Соцгы кезде зац тшнщ лексикалык к¥ра-мы туралы пЫрлер айтылып жYр. «К^азак тiлi стилистикасыныц прагматикасы» атты монографияныц авторы галым Д.Элкебаева-ныц: «Ресми стильде зац тшнщ, ягни жалпы к^кыктану саласындагы терминдердi негiздеп,
6ip жYЙеге енд1рш, лексикалык базасын толык орныктыру квзделiнедi. Грамматикалык т^лгалары еpкiн де жатык айкындалуы кажет, сонда ресми стильдiц стильдк т¥рактылыгы калыптасады. Ресми стильдегi зац тшн ic кагаздар тiлiнде оныц тар шецберлк аясын-да калдыруга болмайтындыгы туралы мэселе анык та айкын. Бipiншiден, мемлекеттiк тiлдiц мэртебелк дэрежесш толык аныктайтын сала - зац тшнщ толык казак тшнде жYpгiзiлуi. Зац тiлiнiц зацнамалык кYшi оны толык казак ¥лттык эдеби тiлiнде свйлету, орныктыру» деп атап кврсеткеншдей [3; 96 б.], 6Yгiнгi танда ре-спубликамызда зац терминдерш зерттеп 6iлу, оларды реттеу, т^рактандыру мiндетi взiнiц ал-дагы уакыттагы шешiмдеpiн кYтуде. Солардыц 6ipi зац терминдершщ калыптасу кезецдеpiн аныктау, олардыц шыгу твpкiнiн (генезиciн), теpминдiк жYЙе pетiнде калыптасуын арнайы зерттеу вз шешiмiн табуды кYтiп отырган взек-тi мэселелердщ 6ipi.
А.Ш.Исанова «^аз1рп казак эдеби тшн-дегi зац терминдерш деген зерттеу ец6егiнде ^ipri зац теpминдеpiнiц жасалу жолдарына арнайы токталган [4, 9-11 6.]. Осыны непз-ге ала отырып, ^азакстан Республикасыныц зацдары мен зацнамалык актшерше аударма жасау аркылы тiлiмiзге енш кеткен теpминдiк лексикалык тipкеcтеpдi былайша топтап квр-cеттiк: 1. Атpибутивтiк-еciмдi тipкеc: мемле-кеттiк бюджет, мемлекеттк к¥пия, мемлекеттiк шекара. 2. Етютк-субстантивтк: артыкшылык кYшi бар, жедел-iздеcтipу кызмет^ талан-та-ражга салу, жаппай карулану. 3. Екi зат еciмнен: жагалау 6елдеуi, ецбек дауы; жагалау жиеп, су шогырланымдары. 4. Сын еам мен зат еciмнiц тipкеciп келушен: агын су, ауыз су, жедел баскару, су ресурстарын баскару, квпфактор-лы зерттеп-карау, ¥сак ¥рлык, кылмысты жаза, двцгелек Ycтел, жарыспа свздер, созылмалы кылмыс, созылмалы шарт, жарыспа дана, кол-ма-кол акша; инженерлк зерттеулер кешенi, кайтарымды сулар, т^рмыстык су, суармалы аумактар, мелиорацияланган жерлер, жасанды к^рылыстар, моральдык залал. 5. Yш компо-ненттен жасалган: су т^ткыш жиектер, гидро-техникалык к¥рылыстар кешенi, к¥бырлы CYЗ-гiш к¥дык, жекжаттык катынастагы адамдар. 6. Тврт жэне бес компоненттен: баланстык ти-еciлiктi бвлу шекарасы, ортак Yлеcтiк меншiк к^кыгы, жер асты суларыныц квздеpi, зиянды заттардыц жол бершетш шамасы, техникалык жай-кYЙiн багалау, жазатайым окига туралы акт, коркыту аркылы талап ету, отбасылык-т^р-мыстык зорлык-зомбылык. 7. Зат еciм мен етютктщ байланысы аркылы: апаттык б^зылу, жалакы алу к¥кыгы, жер аудару, жалга жYpу, с^рау салу, дауыс беру, жагдайды тYзеу, пары-зын втеу, табыс экелу, тец к¥кыкта болу, есеп ашу, кYш колдану, зардап шегуш^ т.с.с
Осы жогарыда кел^ршген мысалдардыц
сыцарлары еpкiн тiл колданысында болган свздер. Ал теpминдiк магынага ие болган соц жаца мэнге ие болып отыр. Зацнамалык ак-тшерде вмipдiц тYpлi к¥былыстарын к¥кыктык жагынан реттеуге байланысты жаца зац тер-миндеpi пайда болып отыр, б^л к¥былыстар аудармамен тiкелей байланысты. Зац тшнде халыктыц б^рыннан колданылып келе жаткан бай тiлiн к¥кыктык дэлдiкпен, эдеби норманы сактай отырып пайдалану аудармашылардан Yлкен ше6еpлiктi, терец бiлiмдi талап етедi. Зац мэтшдершщ орысша-казакша тецтYп-н^скалылыгын саралай отырып, ондагы квп-теген стилистикалык кателердщ зац фразема-сын д¥рыс колданбаудан, cвздiц тYп-тамыpын д¥рыс тYciн6еуден, ^лттык табигатымен y^ леcтipiп колданбаудан туындап отыратынын байкауга болады. Сондыктан аудармада зац фраземаларыныц к¥кыктык мэнi айкын, нор-малык жYгi анык ашылуы кажет. Зац мэтш-деpiнде ^лттык рецкпен, ¥лттык мазм^нмен cвйлетiлген, сэтт шыккан т^ракталган лексикалык ^ркестер мен зац фраземалары бар-шылык. Мысалы, еншiлеc, мэж6Ypлеу, жедел iздеcтipу, жекешелендipу, iздеу салу, мойын-дау, Yкiм айту, жауап алу, сынау меpзiмi, дау-лы к¥кык, сот тврелт, зацды мYДделеpi, сотка жYгiну, лауазымды т^лга, мэмiле жасау, ортак меншк, Yлеcтеc болу, жаргылык каптитал, бтмгершшк жасау, кокан-локкы кврсету, су объеклсшщ ресурстык элеуетi, техникалык к^рылгыларды акаусыз кYЙiнде ¥стау, ерекше жагдайларда мемлекет м^ктажы Yшiн мYлiктен ^штеп айыру, жеке басын тiнту, б^лтартпау шаралары, кылмыстык к¥кык б^зушылыктар-дыц жолын кесу, квpiнеу жалган корытынды, кылмыстык теpic кылык, кауiпciздiгiне н^ксан келтipу т с.с .
Ултымыздыц жанашыры, ¥лы жацашылы А.Байт^рсын^лы ^лттык термин жасау каги-даттарын жэне теpминдi танымдык жагынан калыптастырудыц алгышарттарын взi квpcетiп кеттi. Ягни вз тiлiмiзде бар к¥былыстарды вз тiлiмiздiц мYмкiндiгiне CYЙене отырып атаулан-дырды, мiнciз етiп гылыми тYpде свйлетть ¥лы ¥стаз взi атау берш отырган к¥былыс, YДеpic, ¥гымдарды жэне олардыц взге де ¥гымдармен магыналык байланысын ¥лттык ой-тYciнiгiмен cезiндi, тш кабаттарында жаткан 6ipлiктеpге жацаша атау берш, терминдер жасады. Сондыктан да ол терминдер табиги, к¥лакка етене жакын cезiлiп, элеуметтiк ерекшелкшщ бар болганына карамастан, жалпы казак т^вд ка-уымга тYciнiктi болып калыптасып кеттi.
Сол сиякты зац тшндеп фраземалык rip-кестер мен т¥ракты лексикалык тipкеcтеp зац аудармашыларынан Yлкен тагаттылык пен зор ынтаны, терец iзденicтi кажет етедi. Терминге д¥рыс балама табу кез келген аудармашыныц колынан келе 6еpетiн ж¥мыс емес. Ол квп жылдык зац терминдершщ казакша аударма-
сымен ж^мыс ютеген тэжiрибелi аудармашы-ныц элеуетi гана кетеретiн ж^мыс. Дегенмен талпыныс жасап, ецбектенсе, кiмнiц де бол-сын гылыми элеуетiн кетеруде орасан зор ыкпал етерi сезсiз. 9йткенi бiр терминнiц орыс тшндеп магынасын тYсiну Yшiн осы термин тещрегшде бiрнеше терминдер жайлы тYсiнi-гiц болуы керек. Сол сездщ тYпнYCка тiлiндегi магынасына эбден каныккан соц гана барып, оны ез тшнде беруге талпыныс жасалады. Осы таркесл казакыландыру Yшiн сол сездщ эде-би лексикасынан бастап, тшдш колданыстагы н^скаларын ой CYЗгiсiнен етюзш, казакы са-наныц казанында кайнатып барып колдануыц керек. Баскаша айтканда, сол тiркеске ез тшц-нен балама iздеу, оныц магынасын ашатындай тiркес табу шыгармашылык Yлкен iзденiстi талап ететiнi сезсiз. Мысалы, «дочерняя» «ен-шiлес» ^гымы ете сэтт шыккан тiркес, беретiн магынасы непзп орнынан белiнiп шыккан, со-лай бола т^ра сол ^йымныц мYДдесiне кызмет ететiн, сол ^йымнан алатын ез Yлесi бар - осы ерекше белпсш ^лттык менталитетпен берш, ^лттык мазм^нда сейлету ^лттык зацнама-ныц колданыстагы мэтiндерiнде аз емес. Осы сиякты ^лттык тiлiмiзде сэтт орныктырып, нормалык жYктемесiн дэл берш, зац фразема-ларын зац мэтшдершде ^гыныкты етiп колда-на бшу зац лингвистикасындагы езектi мэсе-ленщ бiрi болып отыр. Сонымен катар зацдык техника т^ргысынан келгенде эр сез бiр гана магынаны беруi кажет. Осыган сэйкес, ^лттык зацнама жYЙесiнде терминдердiц бiр магынада тYсiндiрiлiп, бiрiздiлiкпен колданылуына кол жеткiзу бYгiнгi кYннiц негiзгi талабы болып отыр. Зац тшнщ накты, бiр магыналы болуына кол жеткiзуiмiз керек. Осы талаптарды жYзеге асырганда когамдык катынастар д^рыс ретте-ледi, толыкканды жYзеге асады. Айта кетсек, негiзгi зацныц - Конституцияныц езiнде зац-
дык тiркестердi бiрiздiлiлiкпен колдануга кол жетюзшмеген. Оган дэлел, Конституцияда бiр сездщ бiрнеше синоним сездерiмен жа-зылуы («к^кы», «к^кыгы», «к^кысы», «хакы», «хакылы», «хакысы»), бiр терминнiц орнына эртYрлi сездердiц колданылуы («еркiндiгi», «бостандыгы»). Сол сиякты «Сактандыру кы-зметi туралы» ^азакстан Республикасы Зацы-ныц 3-бабында Зацда пайдаланылатын непз-гi ^гымдарга тYсiнiк берiлген. Зацныц орыс тшндеп «аффилиированные лица» ^гымы казак тшне «Yлестес т^лгалар» деп аударылган. Эрi карай барлык мэтiн бойынша «аффили-ирленген т^лгалар» жэне <^лестес т^лгалар» деп алынган, екi тYрлi т^лга туралы айтылып жатыр деген ойга каласыц. Б^л Зацда да бiрiздiлiктiц сакталмаганы айкын керiнiп т^р. Сонымен катар «^азакстан Республикасын-дагы арнаулы мемлекеттiк жэрдемакы туралы» ^азакстан Республикасыныц Зацы 4-бабы-ныц 2) тармакшасында орыс тiлiндегi мэтiнде «пропавшие без вести» ^ркеа казак тшндеп мэтшде «хабарсыз кеткен» деп жазылса, осы баптыц 3) тармакшасында жэне 7-бапта «ха-бар-ошарсыз кеткен» деп колданылган. Осы сиякты казак тшндеп зац, зацнамалык ак-тiлерде зац терминдерше аударма жасаудагы, колданудагы мынадай:
а) бiр мэндегi терминдiк ^гымныц бiрнеше мэнде колданылуы;
э) кептеген терминдердщ синонимдiк катар тYзуi;
б) кейде сездер бiр гылым саласында тер-миндiк кызмет аткарса да, сол терминдiк мэнде колданылмауы;
в) терминдiк ^гымныц дамуы мен ^н-делiктi емiрде кеп пайдаланылуы нэтиже-сiнде кейде термин езшщ нактылы магына-сынан ауыткып, тым кец колданылуы сиякты кемшiлiктердi жоюга кол жеткiзуiмiз кажет.
ЭДЕБИЕТ
1. Гайдаров Э.Т. Казац терминологиясына жацаша квзцарас. -Алматы: Рауан, 1993. - 43 б.
2. Эбтцасымов Б. Х1Х гасырдыц еюншг жартысындагы цазац эдеби т\л\. - Алматы: Гылым, 1968. — 224 б.
3. Элкебаева Д.А. Цазац mmi стилистикасыныц прагматикасы. Филол. гыл.докт.дисс. - Алматы, 2005. - 254 б.
4. Исанова А.Ш. Kазiргi цазац эдеби miлiндегi зац mерминдерi. Филол. гыл. канд. дис. авторе-фер. -Алматы, 1998. -23 б.
REFERENCES
1. K^ajdar Э. Цazaц terminologijasyna zhaцasha kez^aras. - Almaty: Rauan, 1993. - 43 b.
2. ЭЬй^зутоу B. XlX gasyrdyц ekinshi zartysyndагy цаzац эdebi tili. - Almaty: Fylym, 1968.
— 224 b.
3. Эlkebayeva D.A. Kazaц tili stilistikasynyц pragmaticasy. Filologij syl. doct. dis. - Almaty: 2005. - 254 b.
4. Isanova. A.S. Kazirgi цazaц эdebi tilindegi saц terminderi. Filologij syl. kand.dis. Abtorefaraty.
- Almaty, 1998. -23 b.
