CC BY
1068ШЭКЭРЭМ Ц¥ДАЙБЕРДГ¥ЛЫНЬЩ <^Р1К, ЦЫРГЫЗ-ЦАЗАЦ ЬЭМ ХАНДАР ШЕЖ1РЕС1НЩ» ТАРИХИ-ЭДЕБИ МЭН1
© Телебаева Ц.Т.*
Казак инновациялык гуманитарлык-зан университетi, Казакстан, Семей
Б^л макалада бiртуар акыны, тарихшы, философ Шэкэрiм К¥Дайбер-дг^лыньщ «Трж, кыргыз-казак hэм хандар шежiресi» сез болады. Акын шежiресiне эдеби-тарихи талау жасалган.
Шлт свздер: акын, философ, шежре, тарих, TYрiк, казак, кыргыз, хан, этника, этнос, халык.
Шежiре езге ешбiр ^лтта жок казына. Б^л халыктардын кене тарихы женiнде айтылатын магл^маттар «шежре», «тайра», «тарих», «сееджер» т. б. болып эр тYрлi айтылганымен «сактау» деген магынаны, ал семит-араб тш-дерiнде «агаштыц бутагы» деген ^гышды бiлдiредi. Ятни, араптын «шаджа-ра» Yрiмб¥так, тармак деген сезiнен негiз алатын б^л м^ра ежелден берi халыкпен бiрге жасасып келе жаткан енер. Демек, шежiре бiздiн аталары-мыз Yшiн тарих кызметiн аткарган. Шежiрешiлдiк кешпелi когам тугызган кажеттiлiк жэне кешпелшердщ эдет-г^рып, салт-санасынын негiзiнде туган. Ол халыктын этникалык к¥рылымын аныктауга, тутастыгын керсетуге мYмкiндiк беретiн тел тарихымыздын щскасы, ^лттык рухани мэдениеттiн к¥рамдас бiр белiгi. Б^л женiнде Елбасымыз Н.Э. Назарбаев: «Шежре ха-лыкты бiрiктiрушi, тутастандырушы сипатта рел аткаратын идеологиялык к¥рал болатынын» [2]. Тарихи енбепнде ерекше атап етедi.
Казак шешреанде халыктын гасырлар бойы ^станган даналык касиет-терi, дуниетанымы, сешм^ басынан еткен тагдыры, ол жолдагы дара т^лга-лардын ерлш, енбек, енегесi сараланган. 9ткендегi кариялардын тагы бiр дэстYрлi дагдысы кездескен жерде сэлемнен сон, CYЙегiн юм, кай туган ба-ласын? Деп с^райтыны да осыдан.
Орта гасырдан берп мын жылга жуык уакыт аясында жазылган тарихи енбектердiн баршасы езшщ к¥рылымдык бiтiмi женiнен болсын, жеке т^л-ганы тiрек ете отырып баяндайтын мазм^ндык аркауынан болсын немесе ауызею шежiрешiлдiкке негiзделген баяндау стилшен болсын, ен алдымен ауызша тарих айту дэстYрiн трыр етiп отыратыны айкын байкалады. Эйгiлi «Монголдын к¥пия шежiресi», «Шара Туджи», Лубсан Данзаннын «Алтын топшы», Рашид-ад-диннiн «Жылнамалар жинагы», Жамал Каршидiн «Огыз-кыпшак» жэне «Карахан шежiресi», Бейбарыс пен Халдуннын «Кыпшак шежiресi», Закир ад-дин Мухаммед Бабырдын «Бабырнама», Дулат М^хам-
* Заведующий кафедрой Казахской филологии, кандидат филологических наук.
мед Хайдардьщ «Тарих-и Рашиди», Осман Кухистанидщ «Тарих-и Абул-Хайр-хани», Эб^азы БаhадYр-ханнын «ТYрiк шежiресi», ¥лыкбектщ «С^лтандар шежреа», Жалайыр КaДырFали Косым¥лынын «Жэми-эт-тауарих», втемiс Кажынын «Ши^ыс-нама», Шокан Уэлихановтьщ «¥лы жуз шежiресi», Шэкэрiм К¥дайбердг¥лынын «ТYрiк, кыргаз-казак hэм хан-дар шеж1реа», Н^ржан Наушабай¥лынын «Манзумат казакия», F¥CманFали Сыдыковтын «Тарих-и кырFыз-казак шадманиясы», К¥PбанFали Халидтiн «Тауарих хамса», М¥хамеджан Тынышбай¥лынын «К^ыр^в-казак халкы-нын тарихына катысты материалдар», МэшhYP ЖYсiп Кепей¥лынын «Казак шежiресi», Сэбит М¥кановтын «Халык м¥расы», Элкей МарF¥ланнын «Най-мандар», М¥сатай Акынжановтын «Казактын тегi туралы», «¥лы жYЗдiн шежiресi», Марат М¥кановтын «Орта жYЗдiн шежiресi», «Кiшi жYЗдiн ше-жiресi», Жамбыл Артыкбаевтын «Еуразия кешпелiлерi Еасырлар мен мын-жылдыктар шендесуiнде», «Казакстан тарихы», «Этнос жэне коFам», Кой-шыЕара СалFара¥Лынын «Казактын килы тарихы», т.б. осы сиякты енбек-тердiн кай-кайсысы да езшщ мэн-мазм¥ны т¥PFысынан шежiрешiлдiк дэ-стурде жазылFан жэне деректж негiзi халык жадында сакталFан маFЛ¥мат-тарды аркау етiп отырады. Сез жок, мын жы^а жуык уакыт аясында жазыл-Fан м¥ндай толымды енбектер, ен алдымен, сахара тесiндегi кешпел1лер арасында тарих жазудын тел мектебi калыптасканын жэне ондай мектептiн калыптасуына шеж1решшдш дэстYPдiн тiкелей ыкпал еткенiн.
9з кезiнде Ш. Уэлиханов, казакта «^рде^р мэндi окиFасы, бiрде-бiр керемет юаа туралы айтылмай калFаны, халык жадында сакталмай калFа-ны жок», - деп атап еткен [4]. Расында да, казак мэдениепнде, тел эдебие-т1нде улкен деректж кор бар. Ол деректемелердщ тарихи шындыкты сурет-теудегi ерекшелiктерi Еылымда карастырылмай келда. Казак шежiрелерiнiн тарихи мэлiметтерiн сын кезкарас т¥ргысынан тексеру, накты гылыми тэ-сiлдермен шындыкка сэйкес келетш акикатын аныктау, кажетiнше Еылыми айналымга енгiзу - мемлекет, ¥лт жэне мэдениет тарихын деректж т¥рг^1да зерттеудi жана денгейге кетеретiн келел1 мэселе.
Казак халкынын ата шежiресi ерте кезден сакталFан. Оган «Жетi атасын бiлмеген жетесiз», «Жет атасын бшген ер - жет рулы елдщ камын жер, Жал-рыз езш бiлген ¥л - к¥лаFы мен жаган жер» деген аталы сездер дэлел бола алады.
Шэкэрш Кдайберл^лынын «Тур1к, кыргаз-казак hэм хандар шежресш» бупнп танда зерттеу езектi мэселе.
К¥дайбердг¥лынын Ш. «ТYрiк, кырFыз, казак hэм хандар шежiресi» ш-табынын ^ндылыны, онда баян сплген материалдар элп тYсiнiктен элде-кайда аукымырак. Шешреде халыктын шыну тегi, даму тарихы емес, одан элдекайда кен мэлiметтер сараланады. 9йткенi, Шэкэрiм К¥дайбердг¥лы казак hэм тYркi халыктарынын тарихын, олардын етк1зген тYрлi тарихи процестерiн аскан iзденiмпаздыкпен жазранын адрарамыз. «Казактын тYпкi
атасынын жайын бiлмек болып, кеп уакыттан берi сол туралы еспген, бш-генiмдi жазып алып жэне элтYрлi ж^рттын шежiре штаптарын окыдым. Ок^1ган к1таптар^1мн^1н м^сылманшасы: «Тэбiри», «Тарих гумуми», «Тарих антшар аласлам», Нажиб Fасымбектiн «ТYрiк тарихы», ЭбiлFазы БаИадур ханнын жазFан «Шежре тYрiк» жэне кырылып, Н^х паЙFамбар Yш баласы-менен, онын катындары Алла таFаланын емiрiменен кемеге кiрiп, аман ка-лыпты. Осы кYнгi барша адам балалары сол Н^хтын Yш баласы-Сам, Хам, Яфастын нэсiлi. «Тарих Fумуми» деген ютапта барша турщ иран юнан, кытай hэм европадаFылар Яфас нэсшнен. Барша хабаш, судан, зэнгибар, барша кара тYCтi ж^рт - Хам нэсшнен дейда. Эр тYрлi кiтаптардан алытан сездер, орысша штаптан опийным - Радловтын ¥ЙFыр туралы, Аристовтын тYрiк нэсiлi туралы, адниедеп эр тYрлi ж^рттын шежiрелерiнен орысшаFа кешiрген сездерi, онын iшiнде турштщ ен есю замандаFы шеж1ре итаптары «К^даиу бшк», «Кошочидам» деген ютаптардын сездерi жэне кытайдын Юэн-шау-Ми-ши деген жазушысынын сезi жэне араб-парсы, рум-европа жазушыларынын сезi жэне казактын жанылыс айткан етiрiк аталары - бэрi сол кiтапта бар» [6].
Енбектщ ене бойында осынау деректердi, сонымен бiрге шежiрелiк дерек тещрепндеп эртYрлi тарихшылардын, зерттеушiлердiн пiкiрлерiн са-лыстырып, одан акыша конымдысын пайдаланып, не1"¥рлым д¥рысыраFын тандап алуга тырысады.Мэселен, енбектiн «Шежре басы» атты белiмiнде тYрiк нэсiлiнен шыу тегi жайында шеж1ре тарата отырып, Шэкэрiм Эбул-разы БаhадYP ханнын «Шежре и тYрiк» деген енбегiндегi Н^х пайрамбар-дын ¥лы Яфастен тараFан сепз баланын бiрi тYрiк болFаны жайындаЕы де-ректi, кытай шежiресiндегi тYрiк ж^ртын каскыр мен адамнын косылуынан пайда болдымыс деген сезiн, Радловтын ^йгарлар туралы кiтабындаFы TY-ршп аFаштан жаралды, деген болжамдарын салыстыра карастырады да, оларЕа «кытай шешреандеп ертегi сыкылды кисынсыз сез» немесе «Рад-лов кггабындаты кытай сезшен, аFаштан бала туды дегенi еш сезге кисын-байды» [6], - деп, езшщ кезкарасын бiлдiредi. Осыншама енбектердi, дерек-тердi актарЕан, оларды саралаFан, Е^1л^1ми сыннан еткiзген Шэкэрiм К^дай-бердщлын тарихшы, эрi деректанушы Fалым ретiнде танимыз. Тарихи зерт-теулердi, жазба, ауызша деректердi сыни кезбен тексерiп, талдай отырып, керекпсш алады. «Есквден калFан сез етрш, ез ойынан ен бередi». М^ндай тапж^1лмай отырып, табандылыкпен шеж1ре, ятни зерттеу жазу езге зерт-теушшерге Yлгi боларлыктай. Сол кездiн мумюншшп шектеулi деп есеп-тесек, Шэкэрiм сынды талантты тарихшы к¥лашын кен сермеген. Iнiсiнiн талантын байкаFан Абай оFан жастайынан-ак халык тарихына катысты деректердi жинап, шеж1ре жазуFа акыл бередi. Сейтiп Шэкэрiм он тоFыз жа-сынан шеж1ре жазуFа юрюш, ол енбегiн 1911 жылы Орынбор каласында «ТYрiк, кырFыз, казак hэм хандар шежiресi» деген атпен клал етiп шын'ара-ды, енбегiнiн келемi 114 бет.
Б¥л шежре турасында Э.Бекейхан: «М¥нан б¥рын казак шежiресi казак тшнде к1тап болып басылFан жок. Шэкерiмнiн б¥л к1табы - казак шежре-сiнiн т¥HF^Iшы; казак шежiресiн бшмек болFан аFа-iнi iздегендi осы ютаптан табасын. Ендi м¥нан былай казак шешресш жазбак болFан кiсi Шэкерiм к1табын эбден бiлмей кадам баспа» [7]. - дейдi.
Шэкэрiмнiн шежре жазуы занды к¥былыс. «^раз сез казактын тYбi кайдан шыкканы туралы» атты ¥лы Абайдын шеж1рел1к шыЕармасы оЕан да катты ыкпал етп. Казактын тYбi кайдан шыкканын тылыми дэлелдi, тарихи деректi етш казак шешресш жазу жолын Абай езi бастап керсетiп берген. «Абай казак шешресш жаз деп 19 жасымда казак шежiресiн жинай баста-дым. Сол кiсiнiн ¥ктыруымен ел-елге юа жiберiп, хат жазып жинактаFан маFЛ¥маттары да шеж1реде бар» [6], - дейд Шэкэрiм. Шеж1реде Шэкэр!м-нщ дYниежYзiлiк мэдениет казынасынан, рухани бастаулардан аса мол нэр алFанын, тYрлi шын'армаларды Шъныс пен Батыстын эйгш тарихшылары-нын енбектерiн м¥кият окып шыкканын ангару киын емес. Ел аузында ежел-ден сакталып келе жаткан тарихи аныз энгiмелерге де кещл бел1п онда ай-ты^ан окиFаларды тарихи кiтаптардаFы маFЛ¥маттармен салыстырып ба-рып ез енбегiнде пайдалану, оларЕа шолу жасау енбектi жазуда кеп кемегiн тигiзген. Казактын т^пи атасынын жайын бшмек болып эр т^рл! ж¥рттын шеж1ре к1таптарын окиды. О^тан итаптарынын м¥сылманшасы: Табари «Тарих Еумумий», «Тарих 1¥смани», «Тарих анттар ал-слам», Нэжеп Fасым-бектщ «ТYрiк тарихы», ЭбiлFазы БаЬад¥р ханнын жазЕан «Шежiре-н-тYрiк» жэне эрт¥рл! к1таптардан алышан сездер белгш тарихшы Эб№азынын (1603-1663) «Т¥р!к шешреа» атты енбегш м¥кият о^нан. Енбек 1725 жы-лы француз, 1770 жылы орыс тшне аудар^1лЕан. 18 Еас^1рда немю, агал-шын, т¥р!к тшдершде басылып шыккан. Шъныс тшндеп н¥скасы 1826 жылы жарык керген. Шэкэр!м шамасы осы басылымды пайдаланЕан. Орысша ютаптардан о^наным дейд Шэкэр!м Радловтын ¥ЙFыр туралы (К вопросу об уйгурах), Аристовтын т¥р!к нэсш туралы, дождей эрт^т ж¥рттын шежiрелерiнен орысшаFа кешiрiлген сездерi. Онын шшде тYрiктiн ен еск1 замандаFы шеж1ре к1таптары «К¥таду бшк», «Кошо кайдам» деген киап-тардын сезi. Жэне кытайдын Юань-Чао-Ши деген жазушысынын сезi жэне араб, парсы, рум, Еуропа жазушыларынын сез^ Б¥л жазбалардан аныктала-тыны Шэкэр!м тарих койнауына, к¥пия сырына ¥Щлместен б¥рын эаресе ШыFыс слдср! туралы ез заманына дешнп жэне сол кезде айтылFан, калып-таскан Fылыми, тарихи пшр т¥жырымдармен жаксы таныс болFан, кеп !з-денген, о^нандарын ой елепнен етк1зген, максат-мiндеттерiн аныктап ал-Fан. Ол сонымен катар араб тарихшы Fалымы Ибн-ал-Асирдiн, Ибн Халдун-нын орыс Fалымдары-тарихшылар Левшиннщ, Березиннщ, Спасский, Ма-евскийлардын енбектерш окыFан. Тарихшы Fалымдардын, жазушылардын киаптарын зерделеп окып, терен зерттеп, мол маFЛ¥мат жинап, т¥ныш казак шешресш жазуFа юрюкен.
«TypiK, кыpFыз, hэм xaндap шeжipeciн» жaзyмeн кeп жыл бойы ш^ыл-дaнып, зоp e^eK eткeн (1877 жылдан 1911 жыша дeйiн, 34 жыл). Мазм^ны тepeц, ой micam^ ай;ын, юмпозициялык; жaFынaн бipт¥тac, жYЙeлi жа-зышан ea^erae Aдaм aтa мeн Xaya aнaдaн бepгi шeжipe жолына бapлay жа-caлынFaн. Kiтaп «Шeжipeдeн б^ын», <^e^pe бает», «Каза;тын кайдан шыкканы», «Хaн шeжipeci», «ШынFыcxaн шeжipeci», «СтaмбyлдaFы тYpiк rocrn», «CapTO, «9збeк», «^Fa^» «Бaшк¥Pт», «Калмак; hэм тeлeyiт», «Ty-piM^ern» «Як^т», «Оpaнxaй», «Eниceйдeri тYpiк», «KYншыFыc TYpкicтaндa-Fы тYpiк» дeп aтaлaтын ipm-^caKra бipнeшe тapayдaн т¥pa1ды. Кляп to^M-дa онын «Ма^^т» «Каза;», «Hachan», «TaFы cоpлы каза;», «Кош» дeп aтaлaтын eлeндepi бepiлгeн. Шэкэpiм шeжipeciнiн ;apa ceзбeн жaзылFaн бeлiгiндeгi аталышин тaкыpыпap тapиxи дepeктepдi жYЙeлi бaяндayмeн бepiлгeн. Казак xaлкынын eжeлгi тYpкi py-тaйпaлapы жYЙeciндeгi eH шпзп K¥Paмды танытатыны бapлык; тapayлapдa да аны; байкалады. Шeжipeдeн байкалатын eH басты epeкшeлiк Шэкэpiм eзi ^з eтiп отыpFaн мэлiмeттepдi тeк eзiнe Faнa тeлмeйдi. Эpбip дepeктepдi ;ай eнбeктeн окын'анын кайдан aлFaнын Yнeмi баяндап отрады. Шeжipeлiк дepeк тeщperiндe эpтYpлi та-pиxшылapдын пiкipлepiн caлыcтыpa кepceтeдi. Eнбeктiн «Шeжipe бacы» ат-ты бeлiмiндe Шэкэpiм гYpiк нэалшщ шыну тeгi жайында ойлapын бepe оты-pып, ЭбiлFaзы Бahaд¥P xaннын «Шeжipe тYpiк» eнбeгiндeгi H^x пaЙFaмбap-дын ¥лы Яфиcтeн тapaFaн 8 баланьщ 6ípí тYpiк болFaны жайлы дepeктi, Рад-ловтын «¥ЙFыpлap тypaлы кiтaбындaFы тYpiктi aFaштaн жapaл1ды» дeгeн болжaмдapын, Кытай шeжipeciндeгi тYpiк ж¥pтын ;ac;^ip мeн адамнын коcылyынaн болды дeгeн ceздi, eш ceзгe киcынбaйды дeп eз кeзкapacын бш-дipeдi. Шeжipe eнбeгiнiн eH бacты к¥HДылыFы eткeн зaмaндaFы тYpлi жаз-бaлap мeн кiтaптapдын мэлiмeттepiн caлыcтыpa топтап-жинап, eлeп-eкшeп ¥cынyындa. Шэкэpiм кiтaптapдын шбш тYпн¥Cкa кYЙiндe о;ып тан^кян. Шэкэpiмнщ MeKKere бapy caпapы да таза дшшглдт ниeттeн, тeк ;ана ;ажы атану ойынан тyмaFaн. Онын б^л caпapындa eзгe дe мaкcaтынын болFaнды-Fы аны;. Ол жeнiндe акыннын eзi былай дeгeн: «MeKKere бapa жат;ан carn-pымдa Стамбулда 13 Ky^ бepi кeлe жат;анда тaFы 13 KYH болып тapиxты a^rap^rn, KepeK кiтaптapды почтaмeн YЙгe жiбepiп от^дым. Мeккeнiн дe, Мeдинeнiн да тapиxтapын aктapдым, жол Karam^! жагсыз болып МыcыpFa (Eгипeткe) бapyFa p¥кcaт ала алмадым. Сол caпapдa ШыFыc, Бaтыc Faлым-дapымeн ceйлeciп mкipлecтiм, epтe кeзeндe шывдан Faлымдap шыFapмaлa-pын жaздыpып алдым». A^mmiH «Жа^Еитн жeтiк бiлдiм тYpiк тiлiн» дeп жыфлауы ^вды^ан, кандай eнбeккe болca да зepдeлeй Yнiлiп, онын дэтн алып, кeпшiлiккe мэлiмдeй бiлy онын кaлaмгepлiк болмыгсына тэн. «Казак-тын кайдан шыкканы» дeп аталатын eH ipi тapayындa казак; xaлкынын шы;-;ан тeгi, жYpiп eткeн тapиxи жолы, ;аза;тын уш жYзi, xaндapы, жeкeлeгeн pyлap тapиxы тypacындa мол мaFЛ¥мaттap бepiлгeн. Шэкэpiм 6íp pyдын шeжipeciн тapaткaндa накты мыcaлдap нeгiзiндe eнбeктiн кepкeмдiк калпын,
мазм^нын эрлснд!рс т¥седа, к¥ргак деректерге бой ¥рмайды. Тарихи аныз энпмеш пайдаланып ЭбiлFазы БаhадYр мен Аристов кiтаптарындаFы маF-Л¥маттарFа CYЙенiп Шэкэр!м 6!р мэселе туралы былай деп жазады: «Б!здщ казактын ¥™ ж¥зге белiнгенiн казактар былайша айтады: Эз Жэтбек казак-ты КашFардаFы ШаFатай нэсшне караткан сон кешшпей сол кезде казакты hэм кешпел1 баска слдсрд! Ж¥шс ханнын Ахмед деген баласы билеп, онын аFасы Жэткей, шын аты Махм¥д деген Ташкентте Yлкен хан болыпты», -дей келш Ахмед ханнын казактан эскер жасактап, калмакты шапканын ба-яндайды. «Калмакты шаба берген сон, - дел1нген шеж1реде, - калмактар Ахмед ханды «алашы» койыпты, маFынасы жан алFыш дегеш. Оны еспген Ахмед хан, калмак б¥л атты корыккан сон койды, снд! калмакты шапканда «алашылап» шабындар деген сон, казактар «алашы» деп шауып сол казакка ¥ран болыпты. Алаш - алаш болFанда, Алашы хан болFанда, калмакка не кылмак, - деп мактанатыны сол» - дсйд! Шэкэр!м. Осы мысал непзшде ак тарихты д¥рыс керсетуге тырыскан. Казак тарихын баяндай кел1п ол Кобыланды батыр туралы мынандай 6!р дерекп алFа тартады: Кара кыпшак Ко-быланды 6!рдс Эбшкайыр ханнын CYЙiктi казысы Дайыр кожаны елтiрiп ке-теда. Эз Жэтбек хан Кобыландыны елпру туралы б¥йрык береда. Эбшкайыр Кобыландыны жаксы кередi, эр! ел тыныштынын ойлап дауды мсшщ к¥нын телетумен тэмамдайды. Сонда Дайыр кожанын экеа Кыдан баласы-нын CYЙегiн айналып ж¥рш: «Кара кыпшак Кобыланды да нен бар ед к¥лы-ным», - деп капаланса керек. Кештрек б¥л сез казак шшде кен тарап кетсе керек. Шэкэр!м шеж1реанде Кобыланды батыр казак атаулы елдщ ноFайлы атымен ж¥рген заманынын адамы. Жырда адасканын жолFа салдын б¥л но-Fайлы ел1нщ деп келетш ¥йкас казак атаулы рулардын ол кезде ноFайлы бо-лып ж¥ргенш керсетедi. М¥ндай тарихи деректер шеж1реде кеп кездесед^ «Касым ханнын каска жолы», «Еам ханнын есш жолы», «КYЛтебенiн ба-сында ^нде кенес», «Енсегей бойлы ер Еам», «Актабан ш¥бырынды, Ал-какел с¥лама» сиякты ел гшщде кеп айтылатын мэн-маFыналы кепшiлiкке т¥гел таныс емес ¥^ымдар астарына "^щип, эркайсынын шыну этимология-сы, онымен сабактас жаFдайлар турасында айтылатын деректер осынын ай-FаFы. Казактар 1723 жылы калмактан жещлш Yдере кешкен т¥ста Шэкэр!м-нщ баяндауынша «аш-жаланаш» жаяу ш¥бап 6!р келдiн басына кел1п, шлд! айнала жатса 6!р аксакал: «Балаларым адам басынан кешкен жаксылыкты кандай ¥мытпаса, жаманшылык кергенiн сондай ¥мытпау керек, 6!здщ б¥л керген 6сйнст!м!здщ аты «актабан ш¥бырынды, алка кел с¥лама» болсын» депп. Табанымыз аFарFанша жаяу ж¥рш, келдi айналып жаткан деген к¥н маFынада айтылса керек кария сезi. Жэне сол жолда айтылFан казактын еск1 еленiцде ауыл кешкенде Каратаудан кеш асканда енесш артып алFан 6!р тайлак кешл жанап боздайды, карындасын жакынын калмактар елтiрген жылаулар оны жоктап, ол да зарлайды. Б¥л шеж1реде керсеплген ел басына т¥скен ауыр кезен болатын.
Шешренщ екiншi белiмi еленмен жазылFан. «Максуд» атты еленi Жа-ратушы АллаFа («Бiр Алла бергенiне сансыз шYкiр») мiнэжат етуден баста-лады. Автор шеж1ре жазудаFы максатын, халыктын еткен тарихын жазу ар-кылы урпактарFа адамгершiлiк тэрбиесi ыкпалын жасау муратын бiлдiредi. Халыктын да, билеушi хандардын да татулыкпен енбексYЙгiштiклен тана есш-еркендейтш улаFатын уаFыздайды. Шежiренiн «Казак» атты белшнде улттык еркендеуiне кедерп болып отырFан кесапатты кылыктар етюр тш-мен сыналады. Fылымды, енер-бшмда игеруге кулыксыздыкты, аFайын шш-деп араздыкты, урлык, етiрiк т.б. кертартпалыкты сынайды. Шежiренiн «Нэсихат» атты белiмiнде халкынын Yлкендерiн де, жастарын да Fылымды игеруге шакырады. Шежiредегi «Казактын туп атасы» - тарихи дастан TY-рiнде жазылFан шып-арма. Оны мынандай такырыпшалар аркылы саралауFа болады: бiрiншiсi - казактын туркi оFыз тайпалары бiрлестiгi кезенi; ешн-шта - тYркi-монFOл тайпалары бiрлестiгi кезещ; ушiншiсi - Алтын Орда кыпшак дэуiрiндегi казак тарихы; тертiншiсi - Сака, Осман тYрiктерiнiн та-рихы; бесiншiсi - казак хан^ны кезещндеп окиалар; алтыншысы - ХУШ F. Абылай хан баскарFан кезен, казак-калмак соFыстары. Бул тарихи дастан-шежреден халкымыз тарихындаFы кернектi тулFаларFа деректж сипаттама керсетiлгенiн байкаймыз.
Шэкэрiм «Гылымсыз адам - айуан» атты сыр сезiнде:
Дурыс деме, куры ойлап,
Акыша сынат, сабыр кыл.
ЖыFылмайтын дэлел тап,
Бiрезу болма езiмшiл.
Мшщд тапса, шм сынап,
АяFына, бар жыныл,
«Кап, бэлем» деп, кектi унап,
Сактай керме оЙFа зiл» [6], -
деп Fалым болмактын басты шарттарын баса керсетед^
Корыта айтарымыз, Шэкэрiм шешресш жазушы, эдебиетшi, тарихшы, Fалымдар жете кещл белiп, ездерiнiн зерттеу енбектерщде пайдаланып отырFан. Шэкэрiм шежiресiнiн идеялык мураты - халыктын бурынFы жэне кетнп тарихын жат-астыра отырып, казак халкына iлгерi ерлеу ушiн, жол керсеп Yшiн акыннын азаматтык, каламгерлш келбетiн саралаFанда онын шыFармаларын бiр-бiрiнен белмей бiр тутас мура ретшде карастыруымыз абзал, ейткенi олар керкем ой, аскак идея, перзенгтiк кезкарас жаFынан ажы-рамас туындылар. Акыннын шежiресiн терен зерттеу, Fибрат алу келешектiн еншiсiнде. Шэкiрiм Кудайберд1улынын «ТYрiк, кырFыз, казак hэм хандар шешреа» казак халкынын тарихи жэне эдеби мурасы. Казак халкынын тYп-тамырын, шыккан тегiн керсететiн асыл мура.
na^&ttaHbtttFaH эдебиеттер тЫмк
1. Казак шешреа. - Целиноград: Каламгер шыгармашыльщ алкасы, 1991. - 96 б.
2. Назарбаев Н. Тарих толкынында. - Алматы: Атамура, 1999. - 296 б.
3. Маргулан Э. Шежре. Казак шежiресi // Казак совет энциклопедиясы. -1978. - Т. 12. - 595 б.
4. Валиханов Ч. Киргизское родословие // Собр. соч.: в 5-ти томах. - А., 1985. - Т. 2. - С. 148-166.
5. Эбтазы. Тдак шежреа. - Алматы: Ана тш, 1991. - 208 б.
6. Кудайбердаулы Ш. Шыгармалары: Роман, кара сездер, макалалар, ау-дармалар. II том. - Алматы: Шбек жолы, 2007. - 624 б.
7. Бекейханов Э. Шыгармалары. - Алматы: Казакстан, 1994. - 210 б.
8. Слямов А. Тарих жэне тагылым. FbrnbE^ макалалар жинагы. - Семей, Интеллект, 2010. - 326 б.
НЕМЕЦКАЯ «КОНКРЕТНАЯ ПОЭЗИЯ»: ВОСПРИЯТИЕ, ОСМЫСЛЕНИЕ, ТРАКТОВКА
© Хороших П.П.*, Рябова М.В.Ф
Благовещенский государственный педагогический университет, г. Благовещенск
В статье рассматривается роль «конкретной поэзии» в современном литературном пространстве. Авторами поднят вопрос уникальности данного жанра литературы и особенностях его восприятия. Проведено исследование по изучению личностного анализа данного вида поэзии.
Ключевые слова конкретная поэзия, memento, message, визуализация.
Конкретная или визуальная поэзия была известна еще в древности (фигурные стихотворения Симиаса Родосского). Образцы интеграции текста и графических изображений были созданы авторами рукописных книг средних веков и Нового времени. Однако сам термин «конкретная поэзия» появляется лишь в начале 50-ых годов прошлого века и одновременно в трех странах: в Швейцарии (Ойген Гомрингер), Швеции (Ойвид Фальстрем) и Бразилии (Аугусто и Аролдо де Кампос) [1]. Впервые попытка исследовать современное немецкоязычное поэтическое пространство была сделана в монографии Т.В. Кудрявцевой «Новейшая немецкая поэзия (1990-2000-е гг.)». О визуальной поэзии Т.В. Кудрявцева упоминает в рамках главы об экспериментальной литературе, уделяя внимание, главным образом, параллельному яв-
* Студент факультета иностранных языков.
* Доцент кафедры Немецкого языка и методики его преподавания, кандидат филологических наук.
