CC BY
31
ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ
САЦ-геНДАРДЫН ^АРМАНДЬЖ ДАСТАН-ЖЫРЛАРЫ НЕМАТ _КЕЛ1МБЕТОВ ЗЕРТТЕУ1НДЕ_
(«Алып Ер То^а», «Атилла» дастандары)
Аймухамбет Жанат Аскербеккызы,
доктор филологических наук, профессор; Евразийский национальный университет им. Л.Н.Гумилева
Казахстан: Астана Сагынадин Гулназ Сагынадинкызы, PhD, Евразийский национальный университет им. Л.Н.Гумилева
Казахстан: Астана
Аймухамбет Жанат Эскербещызы
филология гылымдарыныц докторы, Л.Н.Гумилев атындагы Е¥У профессоры;
Цазацстан: Астана.
Сагынадин Гу.лназ Сагынадинцызы, PhD, Л.Н.Гумилев атындагы Е¥У профессоры;
Цазацстан: Астана.
Аннотация
Макалада сак, гун дэуiрлерiнен жеткен каhармандык дастан-жырлардьщ зертте^ карастырылады. Есiмдерi ацызга айналган ел билеушшер мен батырлардыц эпикалык керкем муралардын кейiпкерi ретiндегi болмысы, дастан-жырлардыц поэтикасы белгiлi казак галымы Нимат Келiмбетов зерттеулерiне кандай аспектiде аркау болганы талданады. ТYркi халыктары эдебиетшщ ежелгi кезенiне жататын Атилла, Алып Ер Тунга туралы жырлардын курылымы, керкемдiгi туралы галымнын тужырымдары баска тYркiтанушы галымдар енбектерiмен салыстырылады. Сол непзде аталмыш дастандарды зерттеудегi жэне гылыми айналымга енгiзудегi Н.Келiмбетовтiн енбегщ туралы ой корытылады.
Кiлт сездер: сак, гун, жыр, дастан, дуниетаным, мифология, кектYрктер, Атилла, Алып Ер Тунга.
САКСКО-ГУННСКИЕ ГЕРОИЧЕСКИЕ ДАСТАНЫ-СКАЗАНИИ В ИССЛЕДОВАНИИ НЕМАТА КЕЛИМБЕТОВА (дастаны1-сказании «Алп Ер Тунга»,
«Атилла»)
Аннотация
В данной статье рассматривается исследование героико-эпических дастанов дошедших со времен сакско-гуннской эпохи. Анализируется аспекты изучения легендарных правителей и героев, как персонажей художественных наследии в трудах известного казахского ученого Немата Келимбетова. Сравнительным методом раскрывается особенности концепции ученого о структуре, поэтике эпосов, как Атилла, Алп Ер Тунга, которые относятся к древнему периоду литературы тюркских народов. На этом основании дается научное заключение о вкладе Н.Келимбетова в исследовании данных дастанов (сказаний) и внесении их в научный оборот.
Ключевые слова: саки (скиф), гуны, эпос, дастан, мировозрение, мифология, тюрки, Атилла, Алп Ер Тунга.
THE HEROIC EPIC-LEGENDS OF THE SAKH-HUNS IN THE STUDY OF
_NEMAT KALIMBETOV («Alyp Er Tongha», «Atilla» epics)_
Aimukhambet Zhanat Askerbekkyzy,
L.N. Gumilyev Eurasian National University Doctor of Philological sciences, professor Kazakhstan: Astana. Sagynadin Gulnaz Sagynadinkyzy, PhD, L.N. Gumilyev Eurasian National University
Kazakhstan: Astana.
Abstract
The article considers the studies of the heroic epic-legends from Sakh-Huns. The aspects on which the being of the legendary state rulers and heroes as the characters of epic legends, and the poetics of epic legends in the studies of the famous Kazakh scientist Nemat Kelimbetov's research are analyzed. The findings of the scholars about the structure of the legends about Atilla, Alyp Er Tongha, belonging to the ancient period of the Turkic peoples literature, are compared with the works of other Turkic scholars. On the same basis, the idea of N. Kelimbetov's work on the study of these stories and their introduction into scientific circulation is summarized.
Key Words: Sakh, Hun, Legend, Worldview, Mythology, Kokturk, Atilla, Alyp Er Tongha.
Казак эдебиеп тарихыньщ ежелп дэуiрi 6ipcbinbipa галымдардын зерттеулервде орын алды. Солардьщ швде тYркiтaнушы галым Н.Келiмбетов енбектерш ерекше атауга болады.
¥зак жылдар бойы жогары оку орындарында о^пылатын «Ежелп дэуiр эдебиеп» окулыгынын авторы болган галым тек окулыктагы мэлiметтермен шектелiп калмай, баска да эдеби, фольклорлык жэдiгерлердi кембеден казына аршыгандай, тиянактап зерттедi. «Ежелп тYркi поэзиясы жэне казак эдебиепндеп дэстYP жалгастыгы», «Казак эдебиетi бастаулары», «Керкемдiк дэстYP жалгастыгы» атты зерттеу штаптары Н.Келiмбетовтын ежелгi дэуiр эдебиетш жан-жакты, терен зерттеп, салмакты гылыми пайымдаулар мен тужырымдар усына бшгетн дэлелдейдi.
Бiз бул макалада галымнын «Ежелгi эдеби жэдiгерлiктер» штабына енген сактар мен гундардын батырлык дастан-жырлары туралы зерттеулерiне токталмакпыз.
Faлым сактар мен гундар дэуiрiнде туган ерлж жырларын «Тэнiрiлiк дэуiр эдебиетi» деп жуйелей отырып, эуелi сактар [1, 12] жэне гундар тарихына [1, 41] катысты к¥нды мэлiметтердi келлредг
Н.Келiмбетовтын сез енерiнiн ен ежелп дэуiрiндегi Yлгiлерi туралы зерттеулерi ежелп дэуiр эдебиетiн осы багытта зерттеген Т.Енсегенулы [2],
A.Кыраубаева [3] енбектервдеп тужырымдарды толыктырып, тын зерттеулермен байыта тYседi.
Кене дуниетаным ретiндегi мифтж баянда дYниенiн жаратылуы туралы мотивтер ортак болып келедi. Н.Келiмбетов: «Ежелп тYркiлер КYн мен отты киелi кубылыс санап, оларды пiр туткан. Yйге ауру-сыркат, зулымдык экелетiн жаман рухтарды отпен жазалап, аластайтын дши гурып-салт болган...», «...сактар танертен Кун кекжиектен кетерiлiп, шыгып келе жатканда жэне кешкiсiн батып бара жатканда оган сыйынып, кулшылык ететiн болган» [1,14] деп, бул сездерiне дэлелдi aрFы-бергi дэуiрлерде жазылган зерттеулердегi тужырымдардан тауып, сол кене дэуiрлерден жеткен туындылар аркылы ойын тиянактайды.
Кун туралы мифтiк мотивтер мифологиялык танымда солярлык мифтер жYЙесiн курайды. Элем халыктарынын барлыгында КYн культ болганына кептеген мысалдар келтiруге болады.
Мифологиялык энциклопедияда былай делiнген: «Солярлык мифтер - басты кейiпкерi КYн болатын мифтер; гылыми эдебиетте, эсiресе,
B.Манхардтын жэне Х1Х гг. мифологиялык мектеп ешлдершщ енбектерiнде солярлык миф ретшде еркек жэне эйел кahaрмaндaрынын бойынан кYнге тэн сипаттар керiнетiн, ягни кейiпкерлерi
мифологиялык каhарман ретiндегi ^нмен уксас болатын мифгердi де жаткызады» [4].
Ежелгi мысырлыктарда да ^нге мiнэжат ету ерекше орын алган. Бiр мифтiк баянында тYпсiз тунгиык Нун кап-карангы эрi бей-берекет едi делiнедi. Нун - ен алгаш жаратылган су тектi хаос. Нуннан бiр кYнi Атум-тебе квтерiледi. Ол лотос гYлi тэрiздес едi. Сол лотос гулшен КYн кудай Ра шыгады. Мысыр мифологиясын зертгеушi, мифологиялык мектептщ солярлык теориясынын негiзiн калаушылардын бiрi М.Мюллер кYнге табынудын ерекше Yлгiсi ежелгi мысырлыктарга тэн болтаны атап кврсетедi. Мюллердiн пайымдауынша, «Ен ежелп кезенде кYндi кейiптеу эрекетшен оны сункар-кудай тYрiнде кврсету туындады, ол кун сайын аспан элемше сункар сиякты ушып шыгады. Осыдан келiп эйгiлi Ра мен Гор сункар кейпiнде, яки сункар басты еркек, кешнп дэуiрлерде арыстан денел^ сункар басты кудай тYрiнде танытылды» [5, 26]. Мысырлыктардын мифтiк танымдары «Пирамида мэтiндерi», «Саркофаг мэтiндерi», «влшер штабы» сиякты мэтiндер аркылы квршедг Сондыктан да мысыртанушылар ежелгi мэдениетп, танымды зерттеуде аталмыш мэтiндерге ерекше назар аударып, енбектерiне нысан еткеш белгiлi. Сол мэтiндерде орын алган «Атум - Ра - Хепри» Yштiгi танертенгi, тYCкi жэне кешш КYндi сипаттайды. Осы жерде кYн» туралы К^ыр солтYCтiк
халыктарынын (орончо) мифiн еске ала кетуге болады. КYннiн Yш тYрлi сипаты мифтерде бiр кудайдын Yш тYрлi атымен бiлдiрiледi.
Ежелгi халыктар мифологиясында, эсiресе, квшпелi тiршiлiк кешкен халыктар жуйрж атты аспан элемiндегi ^ннщ символы ретiнде таныган. Ол туралы кельт мифологиясын зерттеушi В.Широкова былай дейдг «КYннiн квзi жарык пен жылуды сыйлаушы гана емес, ол - кун сайын бiздiн элемдi кезiп жYретiн жылдам эрi кажымайтын жиhангез. КYннiн Yздiксiз козгалысы, шапшандыгы ежелгi дYине адамдарына ерекше эсер етп. Аттын жYЙрiктiгi жерде пршшк етушi адамдарга каншалыкты белгiлi болса, олар кYндi аспан жYЙрiгi ретшде кабылдады. Мундай сенiмнен массагеттердiн, (ТYркiстан территориясын мекендеген тайпа) Геродот «оларда жалгыз кудай деп саналатын - Кун. Олар КYнге курбан репнде элемдегi ен жYЙрiк тiршiлiк иес ретiнде жылкыны шалады» деп жазгандай, дiни салттары пайда болды» [4, 54]. Осылай дей отырып, Широкова мундай сешмнщ кельттердiн дэстYрiнде де бар екенше токталады. «Галлилерде кун кудайы Аполлонмен тенестiрiлетiн кудай Атепомарх
«алып жылкынын иеа» немесе жай гана «алып жылкы» дегендi бiлдiредi» [6, 54].
Кене таным бойынша, аспан элемiнде саяхаттаган кYн тенiз бен жер асты элемi - ана дYниенi де кезе алады. Жылкы табынынын шабуымен тенiз толкындарынын жылдамдыгын уксаткан ежелгi адамдар бул екеушщ тегi бiр деп те санаган. Судан шыгатын суын айг^1р яки бие туралы мотив осындай мифтж сенiмнен бастау алганы белгiлi. Су - пршшк кезi болумен катар, маркумдар дYниесiне барар жол репнде де тYсiндiрiледi. Ятни, КYннiн символы болатын жылкы тек жарык пен пршшкп гана емес, багзы мифтердщ кейбiреуiнде тYн мен ажалды сипаттайтын Айдын да символына айналган. Ай -байыргы мифтердiн бiркатарында бегде элемнщ, яки о дYниенiн билтне ие кудай ретiнде де керсетшедг Ирландтар фольклорында айды «Акбоз бие» деп атаган.
Н.Кел1мбетов КYндi курмет тутып, киелi санау кешпелiлердiн исламга дейiнгi наным-сенiмiне жататынына токтала отырып, «Мундай эдет-гур^1птардын бэрi зороастризм дшшщ негiзгi штабы - «Авестада» айтылган» дейдi [1, 15].
Ежелп дастандар мен жырлардагы мотивтер мен кешпкерлер табигатын тануда туынды дуниеге келген кезеннiн таным-тYсiнiгiн, одан туындаган салт-дэстYрлердi бiлудiн манызы зор. Осыны ескерген гал^1м тарихи кезенге, тарихи танымга токтала отырып, тарихи дастандарды караст^1руга ойысады.
Егер Мысыр мифологиясынын кайнар кездерi «Пирамида мэтiндерi», «Саркофаг мэпндер^ «влiлер к1табы», шумер-аккадтардiкi «Энума Элиш», «Гильгамеш туралы жыр», гректердiкi «Иллиада» мен «Одиссей» эпостары, Yндiлердiкi Ведалар штабы болса, тYркiлердiн, олардын аргы тегi - сактар мен гундардыц мифтiк дYниетанымдары ежелгi жыр-дастандарда, фольклордыц, эдебиеттiн баска да Yлгiлерiнде кершс тапкан. Fалым Н.Келiмбетовтiн жыр-дастандар туралы зерттеуiн тарих пен танымнан бастауынын мэнi осында.
Fалым «Сактардыц ерл1к тарихын, салт-санасын, дYниетанымын, т.б. емiр керiнiстерiн бейнелейтiн» [1, 15] дастандарыныц катарында «Томирис», «Шырак», «Алып Ер Тонга», «Шу» дастандарын карастырса, сактар сиякты КYнге табынган, курбандыкка жылкы соятын гундардын батырлык жырлары ретiнде «Огыз-каган», «Атилла», «Кек берi», «Ергенекон» дастандарын, кектYрктердiн «^лтет») жэне «Тоныкек» жырларын, «Коркыт ата ктабын» талдайды.
«Алып Ер Тонга» дастаны - сак дэуiрiне тэн сез енершщ ежелгi Yлгiсi. Дастаннын бас каЬарманы Ер Тонга - тарихи тулга. Алып Ер Тонганы парсылардын Афрасияб деп атаганы туралы тарихи жазбаларда айтылады. Эйгш «Шахнама» дастанындагы Афрасияп - Туран журтынын каhарманы Ер Тонга. Бул туралы Н.Келiмбетов ез енбегiнде тарихшылар мен эдебиеттанушылар зерттеулерiне сiлтеме жасай отырып, кунды мэлiметтер келтiредi. Ежелгi
53_
эдебиеттi зерттеушi гал^1м А.Кыраубаева Алып Ер Тунга туралы жыр-дастандарды заманымыздан бурынгы сез енерi Yлгiлерiне жаткызады [3, 5-9]. А.Кыраубаева енбегiнде Алып Ер Тунганын тарихи-аныздык тулгасы, ол туралы М.Кашкари сездiгiндегi жоктау жыр назарга алынса, Н.Кел1мбетов бул мэлiметтердi тын зерттеулермен толыктырып, «Алып Ер Тонга» дастанынын мэтiнiн усынады. Бул багытта кеп iзденiс жургiзген галым аталмыш дастаннын сюжеттiк желiсiн аныктау Yшiн кене тарихи шеж1релерде сакталган Yзiндi Yзiктерiн, Фирдоусидiн «Шахнама» дастанында келтiрiлген жекелеген Yзiндiлердi, Ж.Баласатуннын «Кутадгу бiлiк» к1табындагы Ер Тонгага катысты бэйiттердi, тYркiтанушы, шыгыстанушы галымдардын енбектерiнде келтiрiлген жыр шумактарын жинактаганын айтады. Орта гас^1рлардагы жэне кейiнгi кезендеп жазбалар мен зерттеулердi негiзге ала отырып, дастаннын непзп мазмуны мен курылымын айкындаган гал^1м: «Бiр кызыгы - парсы елiнiн улы шайыры Эбвдасым Фирдоуси осы «Алып Ер Тонга» дастанын толык кYЙiнде окыган сиякты» деп, бул болжамын мысалдармен, талдаулармен дэйектей тYседi [1,22].
«Алып Ер Тонга» дастаны - казактын каИармандык эпосы Yлгiсiндегi туынды. Ел коргау, елдiктi сактау идеясы бул дастаннын непзп аркауы. ¥лттык поэзиямыдагы ерлiк дэстYрi, жауга карсы тура алатын жанкештi ердi сомдайтын Yздiк бейнелеулер бул дастанга да тэн. Мысалы Ер Тонганын каhармандык данкы: Алып Ер Тонга келедi -ЖYЗ мын эскер ередi, ЖYЗ мын жебе кередi. Жер кайыскан кол едi.
Тэнiр CYЙiп жараткан, Журтты езiне караткан, КаИарын жауга тараткан Кек Тэнiрiнiн улы едi [7, 76] деген суреттеумен бершген. Н.Кел1мбетов дастандагы осындай суреттеулердi казак батырлык эпостарымен салыстыра отырып, корытындылар жасайды. Батырдын майдандагы калпы, кезсiз ерлiгi, каза болар алдында керген тYсi «Алпамыс батыр» жырымен салыстырыла карастырылады.
Н.Келiмбетов Фирдоуси сиякты, ЖYсiп Баласагун да езiнiн «Кудатгу бiлiк» дастанында Ер Тонга туралы дастаннын тYпнускасынан Yзiндiлердi пайдаланганы туралы болжамын айта отырып, 277-286 бэйiттерiндегi ел билеген iзгi де парасатты жандардын Yлгiсi ретiнде Ер Тонганы мадактайтынына токталады. М.КашFаридiн «Диуани луFат ат-тYрк» сездiгiндегi Алып Ер То^аны жоктау жыры - каИарман билеушi туралы баFЗы дастаннын бiр Yзiгi екендiгiн эдебиет зерттеушiлерi, онын iшiнде Н.Келiмбетов ез тужырымдарымен дэлелдейдi.
Fалым, сондай-ак, жыр мазмунын талдай отырып, ондаFы композициялык курылым, сюжеттiк желiлердi аныктаумен катар, ырFак,
54
шумак, уйкас сиякты влен влшемi туралы да тын тужырымдарын усынады.
«Алып Ер Тонга» дастаны - тYркi халыктарынын байыргы поэтикалык влшемiнде -квг елшемiнде туган. Квг влшемiн гал^1мнын аныктауы бойынша берсек:
Шенгелш ажал салды ма, (а) Ер Тонганы алды ма, (а) Жалган дYние калды ма, (а) Кдйгыдан жYрек жыртылды-ау (э)
Сум ажал бYгiн жылатты, (а) Курынын салып кулатты, (а) Бектердiн бегiн сулатты, (а) Кыршын да гум^1р кыркылды-ау (э) Ягни, сегiз буынды жолдан тYратын тврт шумактын алдынгы Yш жолы уйкасады да, сонгы тертiншi жолы екiншi тармактагы твртiншi жолмен уйкасады. ¥йкастын бул тYрi казак поэзиясында кейiн де сакталып, жыраулар поэзиясында, Абай вленiнде кездесетiнiн галым мысалдармен кврсетедi.
Fалым взi гундардын батырлык жырларынын катарында кврсеткен «Огыз-каган» дастанындагы Огыз бейнесiнiн прототипi - гундардын анызга айналган тэнiркуты Мвде деп бшеда. Дастаннын мазмунына токтала отырып, ондагы Огыз каганнын жорыктарын, взге елдердi баг^1д^1руын тарихи мэлiметтермен салыстыра отырып, бул болжамына дэлел усынады. Ал, батыс гун империясынын данкты эмiршiсi Атилла туралы дастан Н.Келiмбетов зерттеуiмен казак гыл^1ми эдебиетшен орын алды деуге болады.
«Атилла» дастанынын бiзге сюжеттiк желiсi мен жекелеген фрагменттерi гана жеткен. Дэлiрек айтсак, «Атилла» дастанынын сюжеттiк желта негiзiнде орта гас^1рда кайта жазылган екi поэма сакталган» дейдi Н.Келiмбетов. Олар, гал^1мнын кврсетуiнше: греман, скандинавия халыктарынын «Нибелунгтер туралы жыр» жэне «Алып колды Вальтирия» атты алман тшндеп поэмалары [1, 54]. Еуропага жорык жасаган, Рим каласында бiлiм алган, кейiннен вздерiмен бейбiт келiсiмдi бузган римдiктердi женген эйгiлi Едiл (Атилла) туралы дастанды гал^1м «тYркi халыктарынын ежелгi ата-тегi саналатын гун тайпаларынын Еуропаданы коныстанган кездегi емiрiн бейнелейтiн ерлiк жыры» деп багалайды [1, 58].
Атилла туралы жыр-дастандар, аныз-эпсаналар квшпелi гундармен катар Еуропа территориясын мекендеген журтка кещнен таралды. Буган себеп - «Тэщршщ камшысы» атанган Атилланын элемге жайылган данкы едi. Атилла туралы кешпендi мэдениет туд^1рган мундай жэдiгерлiктер отырыкшылар елi - Еуропа журтында кен тынысты туындылардын дуниеге келуiне ыкпал еттi. Жалпы, тагд^1р-талайына мэдениеттi тудыру жазылган квшпелi тайпалар жасаган кундылыктардын бэрiн тутыну отырыкшылар мэдениетiне тэн екенш ескерсек, бул ыкпалды зандылык деп кабылдау керек. ТYркi халыктары эдебиетiнiн тарихын жан-жакты зерттеген Ф.Кепрулузаде «славян, фин, француз,
герман эдебиетше эпикалык жар, поэма дэстYрi «Атилла» дастаны аркылы келдi» деп, бул ойымызды бек1те тYседi [8, 23].
H.Келiмбетов Атилла туралы зерттеулердегi пшр-тужырымдарга назар аудара отырып, скандинавия халыктарынын (исландтардын «Эдда» жыры, «Волсунга туралы сагасы», норвегтердiн «Тидрег туралы сагасы», т.б.), немiс халкынын («Нибелунг туралы жыр», «Равен шайкасы», «Берндiк Дитрих», «Зейнфрид батыр туралы жыр», «Хилдербранд туралы жыр», т.б.) батырлык жырларында Атилла бейнесiне ерекше назар аударылганын атап кврсетедi.
Атилла туралы эпсананын бiрi - онын Рим империясын багынд^1рган сон астындагы Алтынжал аттты тулпарын босатып коя бергенi. Журтыма келер кауiп жок, бiзге карсы турар жау ендi жок деген Атилланын бул эрекетш журты жаксылыкка жорымайды. Босаган бойда калыктап аспанга шыгып кеткен Алтынжал Атилланын урпактарына квктен анда-санда кврiнiп, бакылап жYрген-мыс. Халык дастандарында «куйрыкты жулдыз» деп жырланган Едiлдiн Алтынжал аты «куйрыкты жулдыз агып тYCсе, акырзаман болады» деген угымнын тууымен байланысты дейдi Н.Келiмбетов. Бул да кисынды тшр. Алтынжал тулпардын аспанга шыгып кетуi - Атилланын ешпес данкынын ишарасы. Жогар^1да айтылган КYнге табыну сенiмi гундар квсемi Атилла тулпарынын аспанга кетуiмен Yндеседi. Эу бастагы Крт мен Айга баланган жылкы тYлiгiнiн аспан элемiнiн тагы бiр шырагы - жулдыз тYрiнде кврiнуi байыргы мифтж мотивтер катарын толыктыра тYседi.
Атилла - тарихи тулга. Ол, Алып Ер Тонга сиякты, елшеуаз данкы мен каhармандыFынын, кайтпас кайсар батырлыны мен шебер КOлбасшылыFынын аркасында аныз-эпсананын, жыр-дастаннын кейiпкерiне айналып, халык санасында сан Fасырлар бойы жасап келедт Елiне КорFан, душпанына катер болFан Атилла туралы Еуропа топырагында каншама керкем, зерттеу енбектер вдниеге келсе, солардын бэрiнiн бастауында турFан - Fуннын каhарман улы жэне ол туралы халкы тудырFан «Атилла» дастаны. Н.Келiмбетовтiн бул дастан туралы зерттеушщ корытындысы осыFан саяды.
Сак, Fун дэуiрiнiн данкты тулгалары, казак, кала бердi кYллi тYркi журтынын аныз-эпсаналары мен батырлык жыр-дастандарынын дара болмысты кейiпкерлерi - Алып Ер То^а мен Атилла туралы дастандардын зертгелуi, Fылыми айналымFа кiруi талым Н.Келiмбетовтiн есiмiмен де байланысты екенш кайталай айткан жен.
Эдебиеттер:
I. Келiмбетов Н. Ежелгi эдеби жэдтерлжтер. -Алматы: «Алатау» баспасы, 2005. - 332 б.
2. Енсегенулы Т. Казак эдебиетшщ арFы арналары. Алматы:
3. Кыфаубайкызы А. Ежелл эдебиет. Астана: Елорда, 2001. - 224 б.
4. Мифологическая энциклопедия //http://myfhology.info/stella-myth/solar-myth.html
5. Мюллер М. Египетская мифология. Пер. с англ. Г.В.Бажановой. - М.: ЗАО Центрполиграф, 2006. - 335 с.
6. Широкова Н.С. Мифы кельтских народов»: М.: АСТ, Астрель, Транзиткнига, 2005. - 172 с.
7. Atsiz Nihal. Türk Eltbieati Tarihi. Istanbul. 1940.
8. Köprülüzade F. Tirk Dili ve Edebiyati. Istanbul. 1934.
ОППОЗИЦИОННОЕ ЗАМЕЩЕНИЕ ПО КАТЕГОРИИ ВТОРИЧНОГО _ВРЕМЕНИ В СОВРЕМЕННОМ АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ._
Петина Светлана Сергеевна
кандидат филологических наук доцент кафедры иностранных языков Новочеркасский инженерно-мелиоративный институт им. А.К. Кортунова (филиал) «Донской ГАУ» г. Новочеркасск, Россия
АННОТАЦИЯ. Статья посвящена процессу оппозиционного замещения по категории времени глаголов современного английского языка, а также участию контекста в реализации значения грамматических форм.
ABSTRACT. The article is devoted to the process of the oppositional reduction inside the category of tense of verbs of modern English language and the participation of the context in the realization of the meaning of grammatical forms.
Ключевые слова: оппозиционное замещение, грамматическая оппозиция, нейтрализация, транспозиция, глагол, категория времени, контекст.
Keywords: oppositional reduction, grammatical opposition, neutralization, transposition, verb, category of tense, context.
Одним из центральных понятий теоретической грамматики выступает понятие «грамматической оппозиции», которая определяется как корреляция языковых форм, посредством которой осуществляется некоторая функция. Оппозиция - это форма существования категории: нет оппозиции - нет и категории [1, с. 61].
Основной тип оппозиции в морфологии - это бинарная привативная оппозиция: один элемент оппозиции обладает определённым признаком, другой нет. Элемент, обладающий признаком - это сильный, маркированный член оппозиции (girls, started), другой - слабый, немаркированный (girl, start).
В процессе функционирования элементов оппозиций в речи может происходить оппозиционное замещение, определяемое как синтагматический процесс снятия смысловых дифференциальных признаков противочленов и стяжение бинарной оппозиции к одному члену, т.е. один из членов оппозиции выполняет функцию своего противочлена, или иначе, получает дифференциальный признак своего противочлена, теряя свои дифференциальные признаки или сохраняя их как фоновые [2, с. 45].
М.Я. Блох выделяет в оппозиционном замещении два случая (нейтрализацию и транспозицию). Нейтрализация (редукция) определяется им как такой частный случай оппозиционного замещения, при котором замещающий член выполняет функции своего противочлена, теряя на время свои собственные. А транспозиция «представляет собой такой частный случай оппозиционной редукции, при котором замещающий член перенимает
функцию своего противочлена (она становится основной), но сохраняет частично и свою собственную функцию, которая становится фоновой или переносной» [3, с. 56].
Направление редукции в обоих типах замещения потенциально может происходить как в сторону слабого, так и сильного члена. Для терминологического различия замещение сильного члена слабым было названо М.Я. Блохом восходящим, а замещение слабого члена сильным - нисходящим [2, с. 40].
В нашей работе мы рассмотрим оппозиционное замещение по категориям вторичного времени (оппозиция будущее / не будущее).
Дифференциальным признаком как для оппозиции настоящее - будущее, так и для оппозиции прошедшее - будущее в прошедшем является значение будущности, следования относительно момента речи. Именно этот дифференциальный признак и снимается в процессе нейтрализации.
Можно выделить следующие случаи оппозиционного замещения.
1. Формы настоящего времени (Present Indefinite, Present Continuous) используются для обозначения действий в будущем (восходящее замещение).
Значение будущности потенциально заложено в формах настоящего времени. Поддерживаемое обстоятельствами, или всей ситуацией в целом (через соотнесение с лексическими и грамматическими показателями времени), оно актуализируется в формах, взаимодействуя с другими значениями, выражаемыми этими формами.
